شىمال تەرەپتە ئىلى ۋادىسىدىكى ئۇيغۇر-تارانچىلارنىڭ 1865-يىلى، مەنچىڭ  ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ قۇرغان ئىلى سۇلتانلىقى،1871-يىلى چار رۇسىيە تەرىپىدىن بېسىۋېلىغاندىن كېين،  1881-يىلى  "رۇسىيە-جۇڭگو  ئىلى شەرتانىمىسى"   ئىمزالىنىپ، رۇسىيە 10 يىل بېسىۋالغان ئىلىنى  چىڭ  سۇلالىسىغا قايتۇرۇپ بەرگەندە ، ئىلى ۋادىسىدىكى ئۇيغۇرلار ۋە ئاز ساندىكى تۇڭگانلار چىڭ قوشۇنلىرىنىڭ  ئۆزلىرىدىن ئۆچ ئېلىشىدىن ئەندىشە قىلىپ، ئۆز ئۆي-ماكانلىرىنى تاشلاپ، كوللېكتىپ ھالدا چاررۇسىيە تەۋەسىدىكى يەتتەسۇغا كۆچۈپ كېلىپ ماكانلاشتى.   بۇ كۆچمەنلەرنىڭ  بىر قىسىمى تۈركمەنىستاننىڭ بايرام -ئالى رايونىغا كېلىپ يەرلەشتى. بۇ قېتىمقى كۆچۈش  تارانچى ئۇيغۇرلار تەرىپىدىن "كۆچ-كۆچ" دەپ ئاتىلىپ، بۇ ھەقتە نۇرغۇن قوشاقلار ۋە خەلق ناخشىلىرى پەيدا بولغان ئىدى.

19-ئەسىرنىڭ 60-70-يىللىرىدىكى مەركىزىي ئاسىيانىڭ سىياسىي ۋەزىيىتى شۇنىڭدىن ئىبارەتكى، بۇ  ۋاقىتتا تۈركىستاننىڭ غەربىي قىسىمى چار رۇسىيىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قەدەممۇ-قەدەم  چۈشۈش جەريانىنى باشتىن كەچۈردى.   تۈركىستاننىڭ شەرقىي قىسمىدا بولسا بەدۆلەت  رەھبەرلىكىدىكى يەتتە شەھەر دۆلىتى مەۋجۇت بولۇپ تۇردى شۇنىڭدەك چار رۇسىيە يەنە ئىلىدىكى ئۇيغۇر تارانچى سۇلتانلىقىنى يوقىتىپ، ئىلى ۋادىسىنى 10 يىل ئۆز خەرىتىسىگە كىرگۈزدى. مەركىزىي ئاسىيا رايونىدا، بولۇپمۇ ئۇيغۇر ئېلىدا  بىر مەھەل ئۇلۇغا برىتانىيە، چار رۇسىيە، ئوسمانلى ۋە چىڭ ئىمپېرىيىسىنىڭ مەنپەئەتلىرى توقۇنۇشۇپ،  خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر تارىخىدىكى "چوڭ ئويۇن"( گرەئات گامە ) دەۋرىنى باشتىن كەچۈردى.  ئىمپېرىيىلەر ئارىسىدىكى كۈچلۈك تەسىر دائىرىسى ۋە مەنپەئەت تالىشىش كۈرەشلىرى قەشقەرىيىنىڭ  سىياسىي تەقدىرىنى ئۆزگەرتتى خالاس!.

مەركىزىي ئاسىيانىڭ بۇ ئىككى پارچىسىدا تاشكەنتنى مەركەز قىلغان چار رۇسىيىنىڭ تۈركىستان ئۆلكىسى، يەنى <<تۇركېستانسكاي گۇبېرنيا>> ( كېيىن تۇركەستانسكىي كراي دەپ ئاتالدى) ۋە   ئۈرۈمچىنى مەركەز قىلغان چىڭ سۇلالىسىنىڭ  شىنجاڭ ئۆلكىسى تەسىس قىلىنىپ، مەزكۇر ئىككى ئىمپېرىيە بۇ رايونلارنى ئايرىم-ئايرىم ھالدا ئۆلكە سىستېمىسىدىكى  ھەربىي-مەمۇري ئىدارە قىلىش ئۇسۇلى بىلەن باشقۇردى.  ھەر ئىككىلا تەرەپ  ھاكىمىيىتىنى پۇقرا مەمۇرىيلار ئەمەس، بەلكى ھەربىي گېنېراللار باشقۇردى.

    4- قېتىملىق دولقۇن:  (1900-1920-يىللىرى )

20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا بولۇپ، بۇ چاغدىكى كۆچۈشنىڭ خاراكتېرىدا ئازراق پەرقلەر مەۋجۇت.  بۇ مەزگىلدە قوشنا ئوتتۇرا ئاسىياغا ياۋروپانىڭ   سانائەت ۋە مەدەنىيەت تەسىرلىرى يېتىپ كەلدى.   ئۇيغۇر ئېلى بولسا چىڭ ئىمپېرىيىسىنىڭ ئەڭ چەتتىكى  ھەر جەھەتتىن قالاق قالدۇرۇلغان رايونىغا ئايلانغان ئىدى.

20-ئەسىرنىڭ بېشىدا  بۇ ئىككى رايوننىڭ سىياسىي ھاياتىدا ئوخشاشلا  زور ئۆزگىرىشلەر يۈز بەردى.  جۇڭگودا بولسا 1911-يىلى، چىڭ ئىمپەرىيىسى  ئاغدۇرۇلۇپ، جۇڭگو جۇمھۇرىيەت دەۋرىگە كىرگەن بولسىمۇ، بىراق ھەر قايسى رايونلار ئايرىم مىلىتارىستلارنىڭ ئۆز ئالدىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان يەرلىك  خاندانلىقلىرىغا ئايلاندى. شىنجاڭ ئۆلكىسىدە گېنېرال  ياڭ زېڭشىن قاتارلىق جۇڭگو مىلىتارىستلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئورنىتىلدى. قوشنا ئوتتۇرا ئاسىيادا بولسا، 1917-يىلى پادىشاھلىق تۈزۈم  ئاغدۇرۇلدى.  بۇ ۋاقىتلاردا  ياڭ زېڭشىننىڭ  <<نادان قالدۇرۇپ باشقۇرۇش>> سىياسىتى تۈپەيلىدىن ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا ئاسىيادىكى  باشقا خەلقلەرگە قارىغاندا  سانائەت، مەدەنىيەت-مائارىپ، ئىقتىساد ۋە باشقا ھەر جەھەتتىن قالاق قالدۇرۇلغان ئىدى.   بۇ خىل قالاق ئىقتىسادىي  ھايات، ئۇيغۇرلارنىڭ  تۈركۈملەپ، قوشنا ئوتتۇرا ئاسىياغا، يەنى رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى  جايلارغا بېرىپ، تىرىكچىلىك قىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىدى. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا  تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبى،  بولۇپمۇ قەشقەر تەۋەسىدىن قوشنا  ئوتتۇرا ئاسىياغا، جۈملىدىن پەرغانە ۋادىسىغا ۋە يەتتە سۇغا بېرىپ،  مەدىكارچىلىق، قول ھۈنەرۋەنچىلىك، كاسىپلىق  ۋە تىجارەت قىلىدىغانلارنىڭ ھەتتا زاۋۇت-فابرىكىلاردا ئەرزان ئەمگەك كۈچى سۈپىتىدە  ئىشلەيدىغانلارنىڭ سانى ئۈزلۈكسىز تۈردە ئاشتى.