پەرغانە  ۋادىسىدىكى يوقىلىپ كەتكەن خەلق  -ئۇيغۇرلار

  نەبىجان تۇرسۇن  ( تارىخ پەنلىرى دوكتورى)

كىرىش

    بۈگۈنكى كۈنلەردە ، جۇڭگو تەرىپىدىن  رەسمىي ھالدا شىنجاڭ  ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى دەپ  نام  بېرىلگەن،  ئۇيغۇرلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسىمى ياشاۋاتقان  مەزكۇر زېمىندىن  باشقا يەنە چەتئەللەردىمۇ ئۇيغۇر دىئاسپورىسى  مەۋجۇت.

چەتئەللەردىكى  ئۇيغۇر دىئاسپورىسىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسىمى مۇستەقىل دۆلەتلەر ھەمدوستلۇقىغا تەۋە قازاقىستان، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان  قاتارلىق تۈركىي جۇمھۇرىيەتلەرگە جايلاشقان .ئۇيغۇرلار ئالدى بىلەن  جۇغراپىيىلىك جايلىشىش جەھەتتىكى قولايلىق شارائىت تۈپەيلىدىن   قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە ئۆزبېكىستاندىن ئىبارەت ئۈچ جۇمھۇرىيەتكە كۆپرەك تارقالغان .

ھازىرقى ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ رەسمىي ئىستاتىستىكىلىرى بويىچە ئالغاندا،  بۈگۈنكى كۈنلەردە قازاقىستان ئۇيغۇر دىئاسپورىسى  ئەڭ كۆپ دۆلەتتۇر. قازاقىستان ھۆكۈمىتىنىڭ 2012-يىلىدىكى ئىستاتېستىكىسى بويىچە ،بۇ جۇمھۇرىيەتتىكى ئۇيغۇرلار 237،532  نەپەر بولغان (1).

ئۇنىڭدىن  كېيىن قالسا، قىرغىزىستان جۇمھۇرىيىتى بولۇپ،  2012-يىلىدىكى قىرغىزىستاننىڭ دۆلەتلىك ئىستاتېستىكىسى بويىچە ئالغاندا،  ئۇيغۇرلار 50  مىڭ نەپەر(2) .

ئۆزبېكىستاندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى 2000-يىلىدىكى سانلىق مەلۇماتتا 19،526 نەپەر دەپ ئېيتىلغان .(3)

  تۈركمەنىستاندىكى  ئۇيغۇرلارنىڭ سانى ئەڭ ئاز بولۇپ، بۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇمات يوق. 1890-يىلى،  270 ئائىلە، يەنى 1307 نەپەر ئۇيغۇر  يەتتەسۇدىن تۈركمەنىستاندىكى   مۇرغاب دەرياسى ۋادىسىغا كۆچۈپ كېلىپ يەرلەشكەن. ئۇلارنىڭ سانى   1990-يىلى 1392 نەپەر، 2010-يىلى، 2000 نەپەر  دەپ ئېلان قىلىنغان. 1928-1929-يىلىدا، بايرام -ئالىدا ئىككى ئۇيغۇر كولخوزى قۇرۇلغان  ئىدى (4).،

ئەمما ، تاجىكىستاندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ  ھازىرقى نوپۇس ئەھۋالى ھەققىدە ئۇچۇر يوق. بۇ جۇمھۇرىيەت ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرلار ئەڭ ئاز جاي بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە  تاجىكىستاننىڭ 1926-يىلىدىن تاكى 2009-يىلىغىچە بولغان مىللەتلەرنىڭ نوپۇس ئىستاتېستىكىسى تەركىبىگە ئۇيغۇرلار كىرگۈزۈلمىگەن.

لېكىن،  ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدىكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا مەيلى، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى    ۋە ياكى ئۇنىڭدىن كېيىنكى مۇستەقىل جۇمھۇرىيەتلەر دەۋرىدىكى ھۆكۈمەت سانلىق مەلۇماتلىرىغا ئىشەنچ قىلمايدىغان، ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسىنىڭ ئەمەلىيەتتە بۇ سانلىق مەلۇماتلاردىن كۆپ ئىكەنلىكى ھەققىدە قاراشلار ھەم ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ مەلۇماتلىرى مەۋجۇت.

ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي جۇمھۇرىيەتلىرىدىكى  ئۇيغۇرلار جۇغراپىيىلىك ۋە تىل-دىئالېكت  ئالاھىدىلىك بويىچە  ئىككى ئاساسىي گۇرۇپپىغا بۆلۈنگەن بولۇپ،  ئۇلارنىڭ بىرى پەرغانە گۇرۇپپىسى، يەنە بىرى  يەتتەسۇ گۇرۇپپىسىدىن ئىبارەت.