[7]. يەنە باشقا  جۇڭگو مەنبەلىرىدە كۆرسىتىلىشىچە، 1954-1963-يىللىرىغىچە بولغان 9 يىل ۋاقىت ئىچىدە  شىنجاڭدىن  جەمئىي 198 468 ئادەم سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتۇرۇلغان بولۇپ، بۇلارنىڭ ئارىسىدا رۇسلار 18.8 % نى ئىگىلىگەن، يەنى 18،800 ئادەم بولغان(8). قالغانلىرىنىڭ   مۇتلەق كۆپ قىسىمىنى  ئۇيغۇرلار تەشكىل قىلغان بولۇپ، ئەلۋەتتە يەنە  قازاقلارمۇ مۇھىم سالماقنى  تەشكىل قىلىدۇ شۇنىڭدەك يەنە بۇلارنىڭ ئىچىدە   تاتارلار، ئوزبەكلەر، قىرغىزلار  ۋە باشقا خەلقلەرمۇ  بار.

  ئەگەر مەزكۇر قانۇنلۇق قايتۇرۇلغان 198 مىڭ ئادەمگە  66 مىڭ  ھۆججەتسىز ھالدا چېگرىدىن قاچقانلارنى قوشقاندا، 1954-يىلىدىن 1963-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا سوۋېت ئىتتىپاقىغا كەتكەنلەرنىڭ سانى 260 مىڭدىن ئارتۇق بولىدۇ. ئەمما بۇ ھەقتە يەنە سوۋېت ئىتتىپاقىدا تۇرلۇك  ئۇچۇرلارمۇ مەۋجۇت بولۇپ، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى قىرغىزىستان ئىتتىپاقداش جۇمھۇرىيىتى  ك ب گ سىنىڭ  مەخسۇس  شىنجاڭ ئىشلىرىغا مەسئۇل   خادىمى، پولكوۋنىك توقان يۇسۇباقۇن يۇسۇباقۇنوفنىڭ ئۇچۇر بېرىشىچە، 1955-1963-يىللىرى ئارىسىدا  شىنجاڭدىن جەمئىي بىر مىليون ئادەم ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىگە كوچۇپ كەلگەن بولۇپ، بۇلارنىڭ  ئىچىدە ئۇيغۇرلار كوپ سانلىقنى ئىگىلەيدۇ.

3.   كۆچۈشلەردىكى ئاساسلىق سەۋەب-ئامىللار

1759-1760-يىللىرىدىن تارتىپ تاكى 20-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى كۆچۈش كەلتۈرۈپ چىقارغان سەۋەب ۋە ئامىللار ھەر خىل بولسىمۇ، بىراق بۇنىڭدىكى ئاساسلىق ئامىل  رايوننىڭ سىياسىي  ھاياتى، يەنى  يەرلىك خەلقلەرنىڭ مىللىي ۋە دىنىي ئەركىنلىك  غايىسى  ھەم ئۇنىڭ ئۈچۈن ئۇرۇنۇشلىرى  بىلەن رايوننى بېسىۋالغان  تاشقى كۈچلەرنىڭ ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن  باستۇرۇشى ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەشتىن ئىبارەت ئىدى.  بەلكى، 18-ئەسىردە چىڭ ئىمپېرىيىسىنىڭ   قوشۇنلىرى بۇ رايونغا بېسىپ كەلمىگەن بولسا، 18-19ئەسىردىكى بۇنداق  كۆچۈشلەر بولمىغان بولار ئىدى. 20-ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدا ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي كۈرەشلىرى ئۆز مەقسىتىگە يېتىپ، بۇ جايدا بىر ئايرىم ھاكىمىيەت قۇرۇلغان بولسا، بەلكى 20-ئەسرىنىڭ 50-60-يىللىرىدكى  كۆچۈشلەر بولمىغان بولار ئىدى.

18-19-ئەسىرلەردىكى كۆچۈشلەر بىلەن 20-ئەسىردىكى كۆچۈشلەردە ئورتاقلىق ھەم قىسمەن پەرقلىق ئۆزگىچىلىكلەر مەۋجۇت بولۇپ،  بۇنى ئىككىگە بولۇپ تەھلىل قىلىشىمىز مۇمكىن:

1)    18-19-ئەسىرلەردىكى كۆچۈشنىڭ خاراكتېرلىق  سەۋەب-ئامىللىرى

  ئومۇمەن قىلىپ، ئېيىتقاندا  18-19-ئەسىردىكى كۆچۈشلەر  ھەر بىر قېتىملىق  چىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى قوزھىلاڭنىڭ مەغلۇبىيىتى نەتىجىسىدە چىڭ ھۆكۈمرانلىرىنىڭ ئۆچ ئېلىشى ۋە جازالىشىدىن ساقلىنىشنى مەقسەت قىلغان بولسا، يەنە بىرى   خوجىلارنىڭ باشچىلىقىدىكى  قوزغىلاڭغا قاتناشقان ھەمدە خوجىلارغا سادىق ئاھالىلارنىڭ ئۆز يۇرتلىرىنى تەرك ئېتىشكە مەجبۇر بولۇشى  بىلەن مۇناسىۋەتلىك .بىز بۇ يەردە بۇ خىل مەسىلىلەرنى ئەمەلىي پاكىتلار بىلەن كورسىتىشكە تىرىشىمىز: