«تاغۆچ» دىگەن سۆز، ياۋائىي ھالەتتە ياشاۋاتقان ئۆچكە تىپىدىكى ھايۋان زاتلىرىنىڭ ئومۇمى نامى. بۇ نام، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، «تاغ تىكىسى»، «تاغ ئۆچكىسى»، «تورۇق تىكە»، «قىزىل كىيىك»، «ياۋا ئۆچكە» دىگەندەك ھەر خىل ناملاردا ئاتالغان. بۇ ناملارنىڭ توغراسىنى بىكىتىش، ئۇنى بىرلىككە كەلتۈرۈش نۆۋەتتە بىزدىكى مەرىپەتنىڭ تەقەززاسى بولۇپ قالدى. بۇرادەرلەر بىلەن ئورتاقلىشىش ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، «تاغۆچ» توغرىسىدا بىلگەنلىرىمنى بايان قىلدىم.

لەۋىيائىلەنىڭ لامىم رۇقدىكى Lamium purpureum L. دەپ ئاتالغان گىيا زاتىنىڭ ئۇيغۇرچە نامىنى «لامىم سۆسۈنى» دەپ قويدۇم. بۇ گىيا شىنجاڭدا بارمۇ يوق؟ مەن كۆرگەن مەنبەلەردە، شىنجاڭدا ھەتتا جۇڭگو تەۋەسىدە لامىم سۆسۈنى بارلىقى خاتىرلەنمىگەن.

گىيازات ناملىرىنى ئۇيغۇرچە ئىلمىي، قائىدىلىك، ئىخچام ھەم ئېنىق قىلىپ ئاتاش ۋە يازىش ھەم ئۇنى ئومۇملاشتۇرۇش نۆۋەتتە ۋەزىيەتنىڭ تەقەززاسى بولۇپ قالدى. بۇرادەرلەر بىلەن ئورتاقلىشىش ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، ئەنە شۇ مەقسەتتە، «لامىم شىپائى» توغرىسىدا بىلگەنلىرىمنى بايان قىلدىم.

يايلاقلارنى قوغدايلى، ھەرگىز بۇزمايلى، بۇنداق گۈزەل ماكاننى ياساش، ئادەمنىڭ قۇلىدىن بۇرۇنمۇ كەلمىگەن، بۈگۈنمۇ كەلمەيدۇ، كەلگۈسىدىمۇ كەلمەيدۇ.

كۆپكۆك ئاسمان ئاپپاق بۇلۇت، ئىقلىم نەمچۆل، قىياق گىيا. ئاسرايلى ئوخشاش تەبىستانغا، بۇزۇلمىسۇن بۇ يەرمۇ يانا!

جۇڭغار ئويپاتىنىڭ غەربى قىسمىدا كۆپلىگەن تاغلار شەكىللەنگەن. جۇغراپىيەدە، بۇ تاغلار ئومۇملاشتۇرۇپ ، جۇڭغار غەربى تاغلاش دەپ ئاتىلىدۇ (ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە جۇڭغار غەربى تاغلىرى دەپمۇ ئاتالغان). جۇڭغار غەربى تاغلاش دىگەن نىمە؟ ئۇ قايسى تاغداشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؟ ھەر قايسى تاغداشلار، قانداق تاغقاشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؟ئۇلارنىڭ نامى نىمە دەپ ئاتىلىدۇ؟ بىر قىسىم كىشىلىرىمىز، بۇلارغا قىزىقىدۇ، بىلگىسى كىلىدۇ. مەن 1981-يىلىدىن، 1984-يىلىغىچە ئىلگىر كىيىن بولۇپ، تارباغاتاي ۋىلايىتىدىكى تاغلارنى قىدىرىپ كۆردۈم. دىمەك، مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، كۆرگەن-بىلگەنلىرىمگە ئاساسەن، جۇڭغار غەربى تاغلاشدىكى تاغداشلارنى، تاغقاشلارنى ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرىنى قىسقىچە بايان قىلدىم.

ئالتاي تاغلاش، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزنىڭ شىمالىغا جايلاشقان بولۇپ، ئالتاي تاغداشنى، بەيتىك تاغداشنى، قارامايىل تاغداشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئالتاي تاغلاش، شىمالى شىنجاڭنىڭ ئىقلىمى، تەبىئى گىيالىقلىرى، ھايۋاناتى، سۇ شارائىتى، كان بايلىقلىرى، ۋە يېزا ئىگىلىكى قاتارلىق كۆپلىگەن جەھەتلەرنىڭ ئۆزگىچە بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان تەبىئى ئامىللارنىڭ بىرى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. ئالتاي تاغلاشدىكى تاغلار ھەققىدە چۈشەنچە ھاسىل قىلىش، ئاپتونۇم رايونىمىزدا ياشاۋاتقان ھەر مىللەت كىشىلىرى ئۈچۈن ئەقەللى بىر ئىش. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، ئۆزەمنىڭ چۈشەنچە ۋە خاتىرلىرىمگە ئاساسەن، ئالتاي تاغلاش دىگەن نىمە؟ ئۇ قايسى تاغداشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؟ بۇ تاغداشلاردا قانداق تاغقاشلاربار؟ ئۇلارنىڭ ناملىرى قانداق ئاتىلىدۇ؟ دىگەندەك مەزمۇنلاردا قىسقىچە مەلۇمات بەردىم.

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا تاغلار ناھايىتى كۆپ بولۇپ، شىنجاڭنىڭ ئومۇمى يەرزىمىنىنىڭ 58 ٪ نى ئىگەللەيدۇ. بۇ تاغلار، شىنجاڭنىڭ ئىقلىمى، تەبىئى گىيالىقلىرى، ھايۋاناتى، سۇ شارائىتى، كان بايلىقلىرى، ۋە يېزا ئىگىلىكى قاتارلىق كۆپلىگەن جەھەتلەرگە ئۆز تەسىرىنى كۆرسۈتۈپ تۇرىدۇ. مەن جۇغراپىيە دەرىسلىرىدە ۋە ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە رايونىمىزدىكى تاغلار بىلەن تۇنۇشقاندا، «ئالتاي تاغ سىستېمىسى»، «ئالتاي تاغ تىزمىسى» دىگەندەك ئىسىملارنى ئوقۇپ ئۆگەنگەن. «ئالتاي تېغى، تەڭرى تېغى، قۇرۇم تېغى، قاراقۇرۇم تېغى، ئالتۇن تېغى، پامىر ئىگىزلىكى» دىگەندەك ناملار بىلەن تۇنۇشقان. مەن شىنجاڭدىكى تاغلارنى بىر قۇر ئايلىنىپ چىققاندىن كىيىن، بىز قوللۇنىۋاتقان بۇ ئاتالغۇلار ۋە چۈشەنچىلەرنىڭ ناھايىتى ئاددى ھەم يىتەرسىز ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدىم. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، تاغلارنىڭ چوڭ-كىچىك دەرىجە ئايرىمىسى، ئۇلارنىڭ تەبىرى ۋە ناملىرى توغرىسىدا ئۆز چۈشەنچەمنى بايان قىلدىم.

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، دۆلىتىمىز جۇڭگو بويىچە تېرىتورىيە زىمىنى ئەڭ چوڭ مەمورى رايون بولۇپلا قالماستىن بەلكى يەر شەكىللىرىنىڭ كۆپلىكى بىلەنمۇ مەشھور. مەن، 1968- يىلىدىن باشلاپ 1998-يىلغىچە بولغان 30 يىل جەريانىدا، خىزمەت ۋە ھەر خىل سەۋەپلەر بىلەن شىنجاڭنىڭ پۈتۈن زىمىنىنى قىدىرىپ كۆرۈشكە مۇۋەپپەق بولدۇم. مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، شىنجاڭنىڭ يەر شەكلى، ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە ناملىرى ۋە ئىگەللىگەن يەر كۆلەمىدىن قىسقىچە مەلۇمات بەردىم.

مەزگۇر ئەسەردە، جەزىرە دىگەن نىمە؟ ئۇ قانداق جاي؟ ئۇ يەردە نىمىلەر ئەڭ كۆپ؟ بىز نىمە ئۈچۈن جەزىرەنى ئاسرايمىز؟ دىگەن مەسىلىلەر شېئىرى شەكىلدە ئىخچام تەسۋىرلەندى. ئاكادېمىيە تورىدا يەنە جەزىرە ناملىق ئەسەر ماقالە شەكلىدە نەشىر قىلىنغان، مالال كۆرمەسىڭىز، ئۇنىمۇ كۆرۈپ قويۇڭ.