ئادەمنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق جانىۋارلارنىڭ ھايات پائالىيىتىنى ئېلىپ بارىدىغان تورلاشقان، خاسلاشقان مۇستەقىل چامان، «ماكان» دەپ ئاتىلىدۇ. تەبىئىي شەكىللەنگەن ماكانلار، تەبىئىي ماكان، ئادەملەر پەيدا قىلغان ماكانلار سۈنئىي ماكان دەپ ئاتىلىدۇ. ماكانلارنىڭ قۇرۇلماسىدىكى، شەكىلدىكى ۋە مەزمۇندىكى ھەر خىللىقى، «ماكانۋاران» دەپ ئاتىلىدۇ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، مەملىكىتىمىزدىكى يەر زىمىنى ئەڭ چوڭ رايون بولۇپلا قالماستىن بەلكى ماكانۋارانلارنىڭ موللىقى جەھەتتىنمۇ چوڭ رايون ھىساپلىنىدۇ. مەن شىنجاڭدا كۆرگەن ۋە بىلگەنلىرىمگە ئاساسەن، شىنجاڭدىكى ماكانۋارانلارنى 17 چوڭ بۆلەككە ئايرىپ چىقتىم.

يىقىنقى 2-3 يىل مابەينىدە، ئۇيغۇر تىلىمىزدا «ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەن بىر ئاتالغۇ پەيدا بولۇپ، بارلىق جارچالاردا (رادىئو، تېلىۋىزور، ئاخبارات، نەشىرىيات قاتارلىقلارنىڭ ئومۇمى ئاتىلىشى) قوللىنىۋاتىمىز. ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە كۆرۈلگەن «ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» گە ئائىت ئەسەرلەر، پەقەتلا خەنزۇچە مەنبەلەرنى تەرجىمە قىلىپ، شاتۇتلارچە چۈشەنچە بېرىش ياكى ئىزاھات بېرىش بىلەنلا چەكلەندى. شۇڭا، مەن ئوقۇغان ئۇيغۇرچە مەنبەلەردىكى بۇ خىل ئەسەرلەرگە قارايدىغان بولساق، مەيلى ئىجادى يازغانى بولسۇن ياكى تەرجىمەسى بولسۇن، بۇلارنىڭ ئاپتورلىرى نىمە دەۋاتقانلىقىنى ئۆزىمۇ بىلمەيدىغان، باشقىلارمۇ چۈشەنمەيدىغان سۆز ئىبارەلەردىن تۈزۈلگەن. مەسىلەن، «ئېكولوگىيە» دىگەن سۆزنىڭ ئۇيغۇرچە خاس ئاتىلىشىدىن بىخەۋەر، « مەدەنىلىكى» دىگەن سۆزنىڭ ماھىيەتتىكى مەنەسىدىن بىخەۋەر ئاپتورلار، ھەممىباپلىقى، ئۆنىۋىرساللىقى چىكىدىن ئاشقان «ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەن سۆزنى كەشىپ قىلدى ھەم نۇرغۇن ئۇقۇملارنى پەقەتلا «ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەن بىرلا سۆز بىلەن ئىپادىلەپ كەلدى. ئەمما، بۇ سۆزنى بارلىق جارچالاردا «جار سېلىش» جەريانىدا، رايونىمىزدىكى ئۇيغۇر «ئەھلى ئالىملىرى» («نوپوزلۇق» دەپ قوللاندۇق) دىن ھېچكىم، بۇ سۆز توغرىسىدا ھېچقانداق مۇھاكىمە قىلمادى ۋە بۇنىڭغا باھا بەرمەدى. قارىغاندا، «ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەن يىڭى كەشپىياتىمىزدا ھېچقانداق مەسىلە يوق، مۇكەممەللىكىدە گەپ يوق ئوخشايدۇ. ئەمەلىيەتتە شۇنداقمۇ؟ بۇنىڭغا مىنىڭ قاتتىق گۇمانىم بار. مىنىڭچە ھەممىلا يەردە مۇشۇ بىرلا سۆزنى قوللۇنۇش، ئاڭ چۈشەنچىمىزدە مەسىلىنىڭ مۈجىمەل ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، ماكانى مەرىپەت ۋە ماكانى مەدەنىيەت توغرىسىدا كۆز قاراشلىرىم قىسقىچە بايان قىلىندى.

تىلىمىزدا، «ئېكولوگىيە، ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەندەك سۆزلەر پەيدا بولۇپ، كەڭ قوللۇنىلماقتا. بۇ سۆزلەرنى ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاتالغۇ قىلىپ قوللۇنۇش مىنىڭچە مۇۋاپىق ئەمەس. بۇ خىل ئىسىم سۆزلەرنىڭ مەناسىنى ساپ ئۇيغۇرچە ئىپادىلەپ بېرىدىغان «ماكان، ماكان مەدەنىيەتى» دىگەن سۆزىمىز بار تۇرۇقلۇق، بىۋاستە ئۇقۇم بېرەلمەيدىغان «ئېكولوگىيە، ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەندەك سۆزلەرنى يەنە زورلاپ قوللۇنۇش تىلىمىزغا قىلىنغان ئېتىبارسىزلىق، ھۆرمەتسىزلىك بولۇپ، ئۆز تىلىمىزنىڭ مەنا ئېنىقسىزلىقىنى، ئېيتىلىشتىكى راۋانسىزلىقىنى، قوللۇنۇشتا ئېتىبارغا ئالىنماي يەكلەشنى كۈچەيتىدۇ. تۆۋەندە مەن مەلۇم بىر ئورگاندىكى مەلۇم بىر رەھبەرنىڭ دۇكلاتىدىن بىر ئابزاس نەقىل ئالدىم، ئالدى بىلەن بۇ نەقىلنى ئەينەن كۆرسەتتىم، ئاندىن، بۇ نەقىلنى ماكان، ماكان مەدەنىيەتى دىگەن سۆزلەر بىلەن قايتا تەھرىرلەپ سىناپ باقتىم.

تورستان «ئاكادېمىيە»دە، ئا.ر.جىمسارىنىڭ «ماكان ۋە ماكاننامە» توغرۇسىدا بىر قىسىم كۆز قاراشلىرى يازىلغان ئەسەرلەر نەشىر قىلىنغان. ئەمما، ئۇ ئەسەرلەردە، ماكاننامەنىڭ تارماق پەنلىرى توغرۇسىدا توختالمىغان. شۇڭا، بۇ قىتىمقى ئەسەردە، ماكاننامەنىڭ تارماق پەنلەرى قىسقىچە بايان قىلىندى. مەزگۇر ئەسەردە، بلوگنىڭ ئەركىن بولۇش ئالاھىدىلىكىدىن پايدىلىنىپ، تارماق پەن ئاتالغۇلارى شەخسەن پىكىرىم بويىچە ئامال بار ئۇيغۇرچە ئاتاش سىناق قىلىندى.

شىنجاڭدىكى ۋىلايەت-شەھەر، ناھىيەلىك تەبىستانلار 新疆的地区市县级自然保护区 ئا.ر.بوستانىي بايان ئاۋۋال مىنىڭ بىلىشىمچە، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا، 2008-يىلغىچە 35 يەردە ھەرخىل دەرىجىدىكى تەبىستانلار قۇرۇلغان.  بۇلارنىڭ ئىچىدە، دۆلەتلىك تەبىستانلار 8، ئاپتونۇم رايون دەرىجىلىك تەبىستانلار 22، ۋىلايەت-شەھەر دەرىجىلىك تەبىستانلار 5 كە يەتكەن. رايونىمىزدىكى دۆلەتلىك تەبىستانلارنىڭ …

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، ئېلىمىزدىكى تەبىستانلار كۆپ قۇرۇلغان رايونلارنىڭ بىرى بولۇپ، شىزاڭ ئاپتونۇم رايوندىن قالسا 2-ئورۇندا تۇرىدىكەن. 2010-يىلغىچە شىنجاڭدا قۇرۇلغان تەبىستان، 35 يەتكەن. 2008-يىلدىن بۇرۇن، مەن خىزمەت مۇناسىۋىتى بىلەن، ئاپتونۇم رايونىمىزدىكى تەبىستانلارنىڭ كۆپۈنچىسىگە بارغان ھەم بۇلارنىڭ بىر قىسىم ئەھۋاللىرىدىن خەۋەردار بولغان. شىنجاڭدىكى 8 ئورۇندا قۇرۇلغان دۆلەتلىك تەبىستانلارنىڭ نامى، جايلاشقان ئورنى، يەرمەيدانى، مۇھاپىزەت ئوبىكتى قاتارلىق موھىم مەلۇماتلاربېرىلگەن ئەسەرىم، ئاكادېمىيە تور بېكىتىنىڭ 2013-يىل 24-مارت نەشىرىدە، قىسقىچە بايان قىلىنغان ئىدى[،2،1]. بۇ قېتىم نەشىر قىلىنغان مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، شىنجاڭدا قۇرۇلغان ئاپتونۇم رايون دەرىجىلىك 22 تەبىستاننىڭ جايلاشقان ئورنى، قۇرۇلغان ۋاقتى، يەر مەيدانى ۋە مۇھاپىزەت ئوبىكتى قاتارلىق مەلۇماتلار قىسقىچە تۇنۇشتۇرۇلدى. ئاپتونۇم رايونلۇق تەبىستانلارنىڭ ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرىدىكى ئۇيغۇرچە ئاتىلىشىنى مەن تېخى كۆرۈپ باقمىدىم. مەزگۇر ئەسەردىكى ناملىرىنى ۋە بىر قىسىم ئاتالغۇلارنى، ئۆزەم مۇۋاپىق دەپ قارىغان ئىسىملارنى قويۇپ ئاتىدىم. بۇ ئاتالغۇلارنىڭ بەزىلىرىنى، بەلكىم مەن تۈنجى قېتىم ئوتتۇرىغا قويغان بولۇشىم مۇمكىن. شۇڭا، مۇۋاپىق بولمىغان تەرەپلىرى بولسا تۈزۈتۈش پىكىرى بېرىشىڭىزلارنى ئۈمۈت قىلىمەن.

شىنجاڭ گەرچە چۆل كلىماتنىڭ كونتروللىقىدا تۇرسىمۇ، ئۆز مۇھىتىغا يارىشا ھەر خىل جانىۋارلار ھەم ھەر خىل ماكانلار شەكىللەنگەن. تەبىئى خاسلىقىنى ساقلاپ قالغان. بۇلارنىڭ، تەتقىقات، ئۆگىنىش، پايدىلىنىش، ئىشلەپچىقىرىش ۋە سەيلە-ساياھەت ئىشلىرىدا ناھايىتى زور ئەھمىيەتى بولغانلىقتىن، 1980-يىلىدىن باشلاپ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايون تەۋەسىدە ھەر خىل تەبىستانلار قۇرۇلۇشقا باشلىدى. 2008- يىلغىچە بولغان ئارىلىقتا قۇرۇلغان ھەر خىل دەرىجىدىكى تەبىستانلار سانى35 كە يەتتى. بۇلارنىڭ ئىچىدە، دۆلەت دەرىجىلىك تەبىستانلاردىن 8ى بار. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، مەنبەلەرگە ئاساسەن، دۆلەتلىك تەبىستانلارنىڭ رۇيخەتكە ئالغان نامى، جايلاشقان تەۋەلىكى، كۆلىمى، قوغدىلىدىغان تۈرى قاتارلىق مەلۇماتلارنى قىسقىچە بايان قىلدىم. ئەسەر ئاخىرىدا، ئەسەردە قوللانغان ئۇيغۇرچە ناملارنىڭ خەنزۇچە تەققاس ناملىرى كۆرسۈتۈلدى.

«تەبىستان» دىگەن نىمە؟ 什么是自然保护区？ ئا.ر. بوستانىي بايان ئاۋۋال «تەبىستان» دىگەن سۆز، ئا.ر. بوستانىي ئىجات قىلىپ قويغان ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز. بۇ سۆزنىڭ مەنىسى، ئەسلىدىكى تەبىئەت  تەركىۋى  قوغداپ قېلىنىدىغان دائىرە، يەر ياكى بۆلەك دىگەننى بىلدۈرىدۇ. ئەسلىدىكى تەبىئەت دىگىنىمىز، مەلۇم خاسلىققا ۋە ئالاھىدىككە …

  水与新疆 سۇ ۋە شىنجاڭ aptor: A.R.Jimsary يامغۇر تاراسلاپ،    ئاسماندىن چۈشەر.     جېمى يەر-جاھان،       ياشارىپ كىتەر.       جەزىرەلەرنىڭ،        بەزىلەرى،          سۇغا تويۇنۇپ،           …

خەلقئارالىق جانىۋاران كۈن 国际生物多样性日 ئاپتورى: ئا. ر. بوستاني بايان ئاۋۋال بۇنىڭدىن 20 يىل بۇرۇن، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى, 12-ئاينىڭ 29-كۈنىنى «خەلقئارالىق جانىۋاران كۇن» دەپ بېكىتكەن. شۇنىڭدىن ئېتىۋارەن، 2000-يىلغىچە، ھەريىلى 12-ئاينىڭ 29-كۈنىدە، دۇنيا بويىچە «خەلقئارالىق جانىۋاران كۈن» پائالىيىتى ئۆتكۈزۈلۈپ، جانىۋارانلارنى قوغداش تەشۋىقاتلىرى، …