«تەبىستان» دىگەن نىمە؟

什么是自然保护区？

ئا.ر. بوستانىي

بايان ئاۋۋال

«تەبىستان» دىگەن سۆز، ئا.ر. بوستانىي ئىجات قىلىپ قويغان ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز. بۇ سۆزنىڭ مەنىسى، ئەسلىدىكى تەبىئەت  تەركىۋى  قوغداپ قېلىنىدىغان دائىرە، يەر ياكى بۆلەك دىگەننى بىلدۈرىدۇ. ئەسلىدىكى تەبىئەت دىگىنىمىز، مەلۇم خاسلىققا ۋە ئالاھىدىككە ئىگە بولغان، تەبىئى شەكىللەنگەن يەر شەكىللىرى، گىياھلىرى، گىياھلىقلىرى، ھايۋاناتلىرى ۋە قوغداپ ساقلاپ قېلىشقا تىگىشلىك بولغان ھەر خىل ماكانلار(ئېكولوگىيەلىك سىستېمىلار) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تەبىستان دىگەن سۆزنىڭ  خەنزۇچىسى: 自然保护区،自然保护地، ئېنگلىزچىسى: nature protected area،nature reserve  دەپ ئاتىلىدۇ.

بىز، تەبىستان دىگەن ئۇقۇمنى ئىپادىلەشتە، «تەبىئى مۇھاپىزەت رايونى» ۋە «تەبىئىتى قوغدىلىدىغان رايون»، «تەبىئى مۇھىت مۇھاپىزەت رايونى» دىگەندەك 10 بوغۇمدىن كۆپ بولغان 3-4 سۆزدىن تۈزۈلگەن  ئىسىم بىلەن ئاتىدۇق. بۇ بىر سۆزلەر گۇرۇپپىسى بولۇپ، بۇنى بىر ئىسىم  سۆز دىگىلى بولمايدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىسىم سۆزلەرنىڭ كۆپ بولغاندىمۇ 3 بوغۇمدىن ئاشمايدىغان تىل ئادىتىگە ئۇيغۇن ئەمەس. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، «تەبىئىتى قوغدىلىدىغان رايون» دەپ قوللانماستىن، «تەبىستان» دەپ قوللۇنۇشنى تەۋسىيە قىلدىم ھەمدە، تەبىستان دىگەن نىمە؟ دىگەن مەسىلىدە قىسقىچە چۈشەنچە بەردىم، قوللانغان ئاتالغۇ ۋە مەزمۇنلار توغرىسىدا مۇھاكىمە قىلىپ كۆرگەيسىزلەر.

1. تەبىستان دىگەن نىمە؟

مەنبەلەرگە قارىغاندا، يېقىنقى بىر يېرىم ئەسىردەك ۋاقىتتىن بۇيان، دۇنيادا پەننىي ئىلىم تەتقىقاتلىرىنى ئېلىپ بېرىش، پەننىي ئىلىملەرنى تەشۋىق قىلىش، تەبىئەتنى ئۆگىنىش، ئۆزگىچە مەزمۇنغا ئىگە بولغان سەيلى-ساياھەت ۋە مەلۇم ئىشلەپچىقىرىشنى ئېلىپ بېرىش مەقسىتىدە، مەخسۇس دائىرە بەلگىلەپ چىگرا ئايرىلغان ئالاھىدە يەرلەر قۇرۇلۇشقا باشلىغان. بۇ يەرلەر، قىممەتلىك ۋە خەۋپتە قالغان گىياھلار، ھايۋاناتلارھەم ھەرخىل خاسلىققا ئىگە بولغان ماكانلار (ئېكولوگىيىلىك سىستېمىلار)، قىممەتلىك گېئولوگىيىلىك قۇرۇلمىلارنى ئاسراپ قوغدايدىغان ئالاھىدە ئىمتىيازغا ئىگە قىلىنغان. مانا مۇشۇنداق ئىمتىياز ياكى قانۇنىي ھوقوق ئارقىلىق ئەسلى تەبىئەتى قوغدىلىدىغان يەرلەرنى،  تەبىستان دەپ ئاتىدىم. تەبىستان، ئادەتتە، قىممەتلىك، دەلخەۋپ، ئالخەۋپ، كەمۋار، خاسۋار جانىۋارلار مەرگەزلىشىپ قالغان جاي، پەسىل قۇشلىرى كۆپىيىدىغان، ئۆتەڭ قىلىدىغان مۇھىم يەرلەردىن ھىساپلىنىدۇ. مەدەنىي ھايۋاناتلار، گىياھلار(ئۆي ھايۋانلىرى، زىرائەتلەر) نىڭ ياۋىسى چىقىدىغان مۇھىم يەر ھېساپلىنىدۇ. تەبىئەت شەكىللەندۈرگەن ئاجايىپ مەنزىرە رايونى بولىدۇ. شۇڭا، تەبىستانلار، تەبىئەت شەكىللەندۈرگەن مەلۇم خاسلىققا، تىپىكلىككە ئىگە بولغان، قانۇن بويىچە دائىرە- چىگرىسى ئېنىق ئايرىلىپ بېكىتىلگەن، دائىرە ئىچىدىكى بارلىق شەيئىلەرگە چېقىلىشقا رۇخسەت قىلىنمايدىغان، مەخسۇس ئورگان باشقۇرىدىغان، باشقۇرۇش قانۇن تۈزۈملىرى بولغان ئالاھىدە بىر بۆلەك يەرلەردۇر.

2. تەبىستان قۇرۇشنىڭ نىمە ئەھمىيىتى بار؟

ھەممەمىزگە مەلۇم بولغاندەك، ئاللاتائالا ئادەمنى تۇپراق ۋە سۇدىن ياراتقان ئىكەن. ھەم ئادەملەرنىڭ ياشىشى ئۈچۈن، دۇنيانى ئاجايىپ شەيئىلەر بىلەن تولدۇرغان ئىكەن. تەبىئەتتىكى بارلىق شەيئىلەر، ئىنسانلارنىڭ ھاياتىنى زۆرۆر ماددى كېرەكلىكلەر بىلەن تەمىنلەپلا قالماستىن، بەلكى ئۇلارنىڭ تەپەككۇر قىلىشىنىمۇ مۇھىم شەكىل تەسەۋۋۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ. دىمەك تەبىئەتتىكى بارلىق شەيئىلەر، ئىنسانلار ھاياتىدىكى ئەڭ تۈپ بايلىق. ئادەم، تەبىئەتنىڭ مەڭگۇ ئايرىلماس بىر تەركىۋى. شۇڭا، ئادەم تەبىئەتتىن ئايرىلىپ پەقەت ياشىيالمايدۇ. نۆۋەتتە، دۇنيامىزدا ئاھالە سانى يىلسېرى كۆپۈيۋاتىدۇ، ئېقتىسات يىلسېرى ئېشىۋاتىدۇ، ئاھالەنىڭ  ئېھتىياجىمۇ يىلسېرى ئېشىۋاتىدۇ. پەننىي ئىلىملەرنىڭ تەرەققى قىلىشىغا ئەگىشىپ، قۇرال-سايمان، ھۈنەر-تېخنىكا ئىلغارلىشىۋاتىدۇ، ئىنسانلارنىڭ دۇنيادىكى پائالىيەت دائىرەسى ئۆزلۈكسىز كېڭىيىۋاتىدۇ، چوڭقۇرلىشىۋاتىدۇ. نېتىجىدە، تەبىئەتكە بولغان بېسىممۇ كۈنسايىن ئېغىرلىشىۋاتىدۇ. ئەسلىدىكى تەبىئى پەيدا بولغان مۇھىتلاردا ئۆزگىرىش بولىۋاتىدۇ، جانىۋارلارنىڭ ماكانلىرى بۇزۇلىۋاتىدۇ، كىچىكلەۋاتىدۇ ھەتتا يوقۇلىۋاتىدۇ. ئىنسانلارغا قىممەتلىك مەنپەئەت بېرىدىغان جانىۋارلار بىز بىلىپ بولغۇچە زىمىندىن يوقۇلىۋاتىدۇ. تەبىستان قۇرۇش، مانا مۇشۇنداق ئۆزگىرىشلەر ئېلىپ كىلىدىغان ئاپەتلەردىن ساقلىنىش، جانىۋارلار نەسلى قۇرۇشتىن ساقلىنىش، مۇھىت بۇلغۇنىشتىن ساقلىنىش، ماتىرىيال مەنبە قەھەتچىلىكىدىن ساقلىنىش، تەبىئەت مەنزىرسىنىڭ بۇزۇلىشىدىن ساقلىنىش، تەبىئى تەجىرىبەخانىنىڭ بۇزۇلىشىدىن ساقلىنىش قاتارلىق ئىنسانلار دۈچ كىلىدىغان نۇرغۇن يامان ئاقىۋەتلەردىن ساقلىنىشتا ئەڭ مۇھىم بولغان «نوھ ئەلەيھىسسالام كىمىسى»دەك قۇتقازغۇچ كىمە ھىساپلىنىدۇ. بىر دۆلەت ياكى بىر مىللەت رايونىدا تەبىستانلارنىڭ بولۇش بولماسلىقى، ئاز-كۆپلىكى، چوڭ-كىچىكلىكى شۇ جاي ياكى مىللەتنىڭ قىممەتلىك تەبىئى بايلىقىدۇر. ھەم مەدەنىيەت قۇرۇلمىسى ۋە دەرىجىسىنى بىلدۈردىغان كۆرسەتكۈچتۇر.

3. تەبىستان قانداق تۈركۈملەرگە ئايرىلىدۇ؟

تەبىستانلار، ئاسراپ قېلىش ياكى قوغداپ قېلىش قىممىتى بولغان قىممەتلىك، كەمۋار ھايۋاناتلار ھەم گىياھلار توپلاشقان يەرلەر، پەسىللىك قۇشلار ئۆتەڭ قىلىدىغان يەرلەر، زىرائەت، چارۋىلارنىڭ ياۋايى زاتلىرى ساقلانغان يەرلەر، تەبىئى شەكىللەنگەن گۈزەل مەنزىرلىك جايلار، يەرقات يارلىرى ۋە تاشقاتلار ساقلانغان يەرلەر، مۇزلۇقلار، تەبىئى كارىزلار، شاقىراتمىلار، ئارشاڭلار، يانار تاغلار، مىتورىت چۈشكەن، ساقلانغان يەرلەر ۋە ھەر خىل خاسلىقى بولغان ماكانلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. كىشلەرنىڭ چۈشۈنىشىگە ئاسان بولسۇن ئۈچۈن، تەبىستانلار ئادەتتە مۇنداق 3 تۈركۈمگە ئايرىلىدۇ. بۇنىڭ بىرىنچى تۈركۈمى، تەبىئى ماكان تۈرىدىكى تەبىستانلار دىيىلىدۇ. بۇ تۈركۈمگە، تىپىك ئالاھىدىلىكى بولغان، مۇكەممەلرەك قۇرۇلمىسى بولغان تەبىئى ماكانلارنى (تەبىئى ئېكولوگىيەلىك سىستېمىلارنى) قوغداش ياكى ئاسراش ئوبىكتى قىلغان تەبىستانلار كىرىدۇ. ئىككىنچى تۈركۈمى، تەبىئى (ياۋايى) جانىۋارلار تۈرىدىكى تەبىستانلار دىيىلىدۇ. بۇ تۈركۈمگە، قىممەتلىك، كەمۋار جانىۋارلارنى قوغداش ئوبىكتى قىلغان تەبىستانلار كىرىدۇ. ئۈچىنچى تۈركۈمى، تەبىئەت ئىزنالىرى تۈرىدىكى تەبىستانلار دىيىلىدۇ. بۇ تۈركۈمگە، مەلۇم قىممەتكە ئىگە بولغان يەرقاتلىرىنى، تاشقاتلارنى، مۇزلۇقلارنى، تەبىئى كارىزلارنى، شاقىراتمىلارنى، ئارشاڭلارنى، يانار تاغلارنى، مىتورىت چۈشكەن، ساقلانغان يەرلەرنى ئاسراش ياكى قوغداش ئوبىكتى قىلىنغان تەبىستانلار كىرىدۇ.

4. تەبىستانلار قانداق قۇرۇلىدۇ؟

ھازىر يوقۇرىدا دىيىلگەن 3 خىل تۈركۈمدىكى تەبىستانلار، ھەرخىل دەرىجىدە قاتلاممۇ قاتلام قۇرۇلىۋاتىدۇ. مەسىلەن، خەلقئارالىق تەبىستان، دۆلەتلىك تەبىستان، ئۆلكە، ئاپتۇنۇم رايونلۇق تەبىستان، شەھەرلىك تەبىستان، ناھىيەلىك تەبىستان، يېزىلىق تەبىستان دىگەندەك. ھەربىر دەرىجىدىكى تەبىستانلار، تەبىستان قۇرۇش شەرتلىرى ھازىرلانغان يەرلەردىن تاللىنىدۇ، مەلۇمات بېرىش شەرتلىرى بويىچە، تەبىستان قۇرۇش مەلۇماتى تەييارلىنىدۇ، ھەم ئۆزىدىن بىر دەرىجە يوقۇرى بولغان ھۆكۈمەت ئورگانلىرىغا يوللۇنىدۇ، بۇلار، مۇناسىۋەتلىك كەسپى باشقۇرۇش ئورۇنلىرىغا يوللۇنىدۇ. ئۇنىڭدىن كىيىن، مۇھىت باشقۇرۇش ئورۇنلىرى تەكشۈرۈپ باھالاپ تەستىقلايدۇ. دۆلەتلىك تەبىستان بولۇش ئۈچۈن، تۆۋەندىكى ئۆتكەللەردىن ئۆتىدۇ: ئۆلكە ياكى ئاپتونۇم رايونلۇق تەبىستان سالاھىتى بولۇشى شەرت. ئۆلكە ياكى ئاپتونۇم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى تەستىقلاپ، دۆلەتلىك ئورمانچىلىق ئىدارىسىگە يوللايدۇ، بۇلار تەستىقلاپ گوۋۇيۋەنگە يوللايدۇ، گوۋۇيۋەن، دۆلەتلىك مۇھىت ئاسراش باش ئىدارىسىگە ھاۋالە قىلىدۇ، بۇلار، ئەڭ ئاخىرقى ئۆتكەل بولۇپ، تەستىقتىن ئۆتكەنلىرى دۆلەتلىك تەبىستان بولىدۇ. خەلقئارالىق تەبىستانلارنى، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ مىراسلار مەھكىمەسى تەستىقلايدىكەن. مەيلى قانداق دەرىجىدىكى تەبىستانلار قۇرۇلمىسۇن، تەبىستان قانۇن-تۈزۈملىرى بويىچە ئىش كۆرۈشى، شەرت-شارائىتلىرىنى ھازىرلىشى، تەبىستاندا ئىشلەيدىغان كىشىلەرنىڭ تەبىستانغا ئائىت بىلىملەرگە پىششىق بولۇشى، خىزمەتلەرنى بېرىلىپ ئەستايىدىل ئىشلىشى تولىمۇ زۆرۆر. شۇنداق بولغاندىلا، تەبىستانلار، نوھ ئەلەيھىسسالام كىمىسىنىڭ رولىنى ئارتقۇزالايدۇ. بولمىسا، ئىسمى بار، جىسمى يوق، ماددىسى بار، روھى يوق ئۈلۈك بولۇپ قالىدۇ.