curuvlucta qicidigan xamal derijesini, unin’ uygurqe namini, xamal svretini hemde kwrvlidigan alametlerni jedvellextvrdvm. Xamal derijelerinin’ namlarini uygurqe menbelerde candac atalganlicini izdep bacmadim.

تىلىمىزدا، «ئېكولوگىيە، ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەندەك سۆزلەر پەيدا بولۇپ، كەڭ قوللۇنىلماقتا. بۇ سۆزلەرنى ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاتالغۇ قىلىپ قوللۇنۇش مىنىڭچە مۇۋاپىق ئەمەس. بۇ خىل ئىسىم سۆزلەرنىڭ مەناسىنى ساپ ئۇيغۇرچە ئىپادىلەپ بېرىدىغان «ماكان، ماكان مەدەنىيەتى» دىگەن سۆزىمىز بار تۇرۇقلۇق، بىۋاستە ئۇقۇم بېرەلمەيدىغان «ئېكولوگىيە، ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەندەك سۆزلەرنى يەنە زورلاپ قوللۇنۇش تىلىمىزغا قىلىنغان ئېتىبارسىزلىق، ھۆرمەتسىزلىك بولۇپ، ئۆز تىلىمىزنىڭ مەنا ئېنىقسىزلىقىنى، ئېيتىلىشتىكى راۋانسىزلىقىنى، قوللۇنۇشتا ئېتىبارغا ئالىنماي يەكلەشنى كۈچەيتىدۇ. تۆۋەندە مەن مەلۇم بىر ئورگاندىكى مەلۇم بىر رەھبەرنىڭ دۇكلاتىدىن بىر ئابزاس نەقىل ئالدىم، ئالدى بىلەن بۇ نەقىلنى ئەينەن كۆرسەتتىم، ئاندىن، بۇ نەقىلنى ماكان، ماكان مەدەنىيەتى دىگەن سۆزلەر بىلەن قايتا تەھرىرلەپ سىناپ باقتىم.

تورستان «ئاكادېمىيە»دە، ئا.ر.جىمسارىنىڭ «ماكان ۋە ماكاننامە» توغرۇسىدا بىر قىسىم كۆز قاراشلىرى يازىلغان ئەسەرلەر نەشىر قىلىنغان. ئەمما، ئۇ ئەسەرلەردە، ماكاننامەنىڭ تارماق پەنلىرى توغرۇسىدا توختالمىغان. شۇڭا، بۇ قىتىمقى ئەسەردە، ماكاننامەنىڭ تارماق پەنلەرى قىسقىچە بايان قىلىندى. مەزگۇر ئەسەردە، بلوگنىڭ ئەركىن بولۇش ئالاھىدىلىكىدىن پايدىلىنىپ، تارماق پەن ئاتالغۇلارى شەخسەن پىكىرىم بويىچە ئامال بار ئۇيغۇرچە ئاتاش سىناق قىلىندى.

Torstan heverlerige karifanda, NASA 17-vmvd cvni “ilim” jornalida, alemxunaslarning kuyaxlem sirtida ziminfa becla ohxap citidifan bir dunyani (planit) baykafanlikini hever kilfan.

«ئاكادېمىيە تور بېكىتى»دە جىمسارىنىڭ «قۇياشلەم، بۇلۇتئىزىم پەرەزىدەك پەيدا بولغانمۇ؟»، «قۇياشلەم، توپانئىزىم پەرەزىدەك پەيدا بولغانمۇ؟» ناملىق ئەسەرلىرى نەشىر قىلىنغان. ئۇنىڭدا، قۇياشلەم، قانداق پەيدا بولغان؟ دىگەن مەسىلدە، كىشىلەر ئوتتۇرىغا قويغان « بۇلۇتئىزىم پەرەزى»، « توپانئىزىم پەرەزى» ئىخچام بايان قىلىنغان. ئەمما، بۇ پەرەزلەرنىڭ ئەمەلىيەت سىناقلىرىنىڭ ھەم ئالەمنامە ئىلىم-بىلىملىرىنىڭ گۇمانلىرىدىن مۇستەسنا ئەمەسلىكى، يەنىلا كىشىلەرنى قايىل قىلالمايدىغانلىقى قەيىت قىلىنغان. ئەندى بۇ قىتىم يازىلغان مەزگۇر ئەسەردە، قۇياشلەمنىڭ پەيدا بولۇشىدىكى يەنە بىر مۇھىم پەرەز« بەنىدئىزىم پەرەزەى» قىسقىچە بايان قىلىندى.

«قۇياشلەم» دىگەن سۆز، ئۇيغۇرچە يازىق مەنبەلەردە «قۇياش سىستېمىسى» دەپ ئاتالغان. بىز ئادەملەر قۇياشلەمدىكى زىمىنلەمدە ياشاۋاتىمىز. بىز ئادەملەر، قەدىمدىن تارتىپ تا ھازىرغىچە «قۇياشلەم قانداق يارالغان»؟ دىگەن سۇئالغا جاۋاپ ئىزدەپ كىلىۋاتىمىز. «ئاكادېمىيە تور بېكىتى»دە جىمسارىنىڭ «قۇياشلەم، بۇلۇتئىزىم پەرەزىدەك پەيدا بولغانمۇ؟» ناملىق ئەسەرى نەشىر قىلىنغان. ئۇنىڭدا، «زىمىننامە»، « ئالەمنامە» مەنبەلىرىدە، « بۇلۇتئىزىم»، « توپانئىزىم»، « بەنىدئىزىم» دىگەن 3 خىل پەرەز ئەڭ كۆپ تىلغا ئالىنغانلىقى كۆرسۈتىلگەن. ھەمدە، كانت ۋە لاپلاس ۋەكىللىكىدىكى كىشىلەرنىڭ، ئالەم، يۇلتۇزلۇق بۇلۇتلار (ياكى تۇمانلار) دىن پەيدا بولغان دىگەن «بۇلۇتئىزىم ياكى كانت-لاپلاس پەرەزى»ىنى قىسقىچە تۇنۇشتۇرغان. ئەندى مەزگۇر ئەسەردە، يەنە بىر مۇھىم پەرەز« توپانئىزىم پەرەزەى» قىسقىچە بايان قىلىندى.

قالدى ئىز تورلار ئارا گاھى دۇنيالار ئارا،

قالدى نى نى ئەزىمەتلەر تور دۇنيادا ئىز-نامسىز.

نامسىز قالدى دىمەڭ، تور تۇتاشقان جايدا بىز،

گۈل چىچەككە پۈركەيدۇ ياخشى يازغان يازمامىز.

قۇياشلەم دىگەن سۆز، ئا.ر. جىمسارى ئىجات قىلغان ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، قۇياش كونترول قىلىپ تۇرغان «ئالەم» دىگەن مەنەنى بىلدۈرىدۇ. قۇياشلەم دىگەن سۆز، ئۇيغۇرچە يازىق مەنبەلەردە «قۇياش سىستېمىسى» دەپ ئاتالغان. بىز ئادەملەر قۇياشلەمدە ياشاۋاتىمىز. يەنى، جىمسارى نەزەرىدە ئەڭ كىچىك ئالەم بولغان قۇياشلەم ئىچىدىكى زىمىنلەمدە ياشاۋاتىمىز. شۇڭا، ئادەملەر، ئادەم بولغاندىن تارتىپ تا ھازىرغىچە، بىزنىڭ ھايات تەقدىرىمىزنى بەلگۈلەيدىغان قۇياشلەم قانداق پەيدا بولغان؟ دىگەن سۇئالغا جاۋاپ ئىزدەپ كىلىۋاتىمىز. ئاڭلاشلارغا قارىغاندا، بۇ سۇئالغا بېرىلگەن جاۋاپلارنى جەمتەر قىلغاندا، ئاز كام 50 خىلغا يەتكەن. ئەمما، مەن كۆرگەن پەننىي ئىلىم «زىمىننامە» (جۇغراپىيە)، ئالەمنامە (ئاسترونومىيە) مەنبەلىرىدە، « بۇلۇتئىزىم»، « توپانئىزىم»، « بەنىدئىزىم» دىگەن 3 خىل پەرەز ئەڭ كۆپ تىلغا ئالىنغان. مەزگۇر ئەسەردە، بۇلارنىڭ ئىچىدىكى بۇلۇتئىزىم پەرەزى ھەققىدە بىلگەنلىرىم قىسقىچە بايان قىلىندى.