cuyaxlem sirtida yene bir “zimin” baycalgan

A.R.Jimsary

vebsit heverlerige cariganda, NASA 17-vmvd kvni “ilim” jornalida, alemxunaslarnin’ cuyaxlem sirtida ziminga bekla ohxap kitidihan bir dunyani (planit) baycaganlicini hever cilgan. Bu heverdin biliximqe, Alimlar, “kepler“ [kepler] namlic alem teliskopi arcalic, cuyxlem sirtida yene bir alemni baycigan. Yin’idin baycalgan bu alemge “kepler-186” digen nam coyulgan. “kepler-186” namlic alem, bir  kizilkiqtuz (红矮星）[cerigan turgun yultuznin’ bir hili] nin’ kontrollicida bolup, bunin’ga “kepler-186” digen nam berilgen. “kepler-186” namlic cizilkiqtuz kontrollicidiki ”kepler-186″ alemde 5 seyyare dunya ( seyyare yultuz)  aylinip turidiken. alimlar, muxu 5 dunya (seyyare yultuz) iqidin  cuyaxlemdiki ziminga ohxax alahidilikke ige bolgan bir dunyani bacagan. Yin’idin baycagan bu dunyaga “kepler-186f ” digen nam berilgen. Dimek, “kepler-186f ”namlic dunya, enexu  “kepler-186” namlic alemde bolup, “kepler-186” alemnin’ en’ qitide aylinip turidiken. “kepler-186f ” nin’ qon’-kiqikliki zimindin 0.1 hesse qon’ iken, u wzi aylinivatcan cizilkiqtuz (红矮星）bilen bolgan aralici ziminga ohxax xaraitnin’ xekillinixige del muvapic kilidiken, unin’da suyuc yaki muz halettiki su boluxi mumkin iken. Alimlarnin’ hisaplap delillixige cariganda, “kepler-186f ” namlic dunyanin’ zimin bilen bolgan aralici tehminen 500 nuryil qamasida iken. Unin’ orbitasi, cuyaxlemdiki mercury orbitasiga ohxaydiken. Unin’ turuz orni “accuturuz” da iken.

 twvendiki resimler, alimlarnin’ baycaxliriga asasen  sizilgan “kepler-186” namlic alem ve “kepler-186f ” namlic dunya bilen cuyaxlem, zimin modili

heverlerge carifanda, alimlar, “kepler”namlic alem teliskopi arcilic, cuyaxlem sirtda 1000 dek dunyani baycagan. Emma, bu dunyalarnin’ tvzvlgen jismi, ziqlici, massasi, atmosferasi, issic-soguclici, su xaraiti catarlic alahidilcliri, “kepler-186f” namlic duyanin’kidek janivarlar yaxaxca muvapic kelmeydiken. Xun’a, alemxunaslar alemde bolupmu samalemde qarlax elip bargan xunqe zamanlardin beri, cuyaxlem sirtida ziminga ohxaydigan dunyani tvnji citim baycaxi boludiken. Gerqe, “kepler-186f” dunyada janivarlarnin’ bar yoclici tehi namelum bolsimu, muxundac bir dunyanin’ barlicini baycaxnin’ wzi, bir qon’ netije bolup, adem tepekkuri bilen ilim-bilim kvqinin’ zor gelbesi hisaplinidu.

e

eserde uqraydigan bir neqqe swzge izahat:

2) NASA-amerika dwletlik asman alem idarisi digen isimnin’ englixqe ciscartilmisi. (美国国家航空航天局：National Aeronautics and Space Administration, NASA).

3) cuyaxlem: Jimsary ijat kilgan isim swz. buni biz ”cuyax sistemisi“ dep atap kelgen. bu hekte, academiye torstanda eser berilgen.

4) dunya: Jimsary ijat cilgan isim swz. bir yultuz bir dunya dep caralgan. bu hecte vebsit ”../“ da bir neqqe parqe eser nexir cilingan.

5) vmud, uygurqe 4-ay nami. april depmu atalgan.

6) cizilkiqtuz, jimsary yin’idin yasap atigan uygurqe isim swz. bu swz,  bir hil cerip nuri ajizligan, hejimi kiqikligen turgun yultuznin’ nami. bu hil turgun yultuz englixqida ”Red Dwarf“，henzuqida ”红矮星“ dep atalgan.

7) turuz: Jimsary ijat cilgan isim swz. yultuzlar topinin’ namini bildvridu. turuz, henzuqida  星座 dep atalgan.

8) accuturuz, jimsary yasigan isim swz. accuturuz, henzuqida 天鹅座, englixqida ”Cygnus“ dep atalgan.

9) samalem: jimsary ijat cilgan isim swz. biz buni ”saman yoli sistemisi“ dep atap kelgen.