ئۇيغۇرچە «ئاكادېمىيە» ناملىق تورىستاننىڭ 2013-يىل، 5-باھار سانىدا، «ئارىسلانئىلە زاتلىرى» (猫科物种 Felidae) ناملىق ئەسەر نەشىر قىلىنغان. ئۇنىڭدا، ئارىسلانئىلەدە ئىككى شاخئىلە بولىدىغانلىقى، بۇ ئىككى شاخئىلەدە 15 رۇق بارلىقى كۆرسۈتۈلگەن. ئەنە شۇ 15 رۇقنىڭ بىرى بولغان «بارىس رۇق (豹属, Panthera)» تا، «بارىس شىر (狮子，Panthera leo)»، «بارىس ياگار (美洲豹, Panthera onca)»، «بارىس ئىلپىز (豹, Panthera pardus) » ۋە بارىس يولۋاس (虎，Panthera tigris » دىن ئىبارەت 4 زاتىنىڭ بولىدىغانلىقى كۆرسۈتىلگەن. بىز ئادەتتە «شىر» دەپلا ئاتايدىغان «بارىس شىر ياكى بارىس شىرى»، ئەنە شۇ بارىس رۇقتىكى 4 بارىس زاتىنىڭ بىرى بولۇدۇ. مەنبەلەرگە قارىغاندا، ھازىر شىر زاتىنىڭ 8 شاخزاتى بار ئىكەن. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، «بارىس شىر» زاتىنىڭ 8 شاخزات ناملىرى كۆرسۈتۈلدى.

دۆلىتىمىز ۋە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزمۇ ھايۋانات زاتلىرىغا كېلىدىغان خەۋپلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ھەم خەۋپتە قالغان ھايۋانات زاتىنى ئاسراش توغرىسىدا ، قانۇن-نىزاملارنى بەلگىلىدى، خەۋپكە ئۇچرىغان ھايۋانات زاتلىرىنىڭ قىزىل رۇيخېتىنى دەرىجىگە ئايرىپ ئېلان قىلدى. ھەمدە ئۇلارنى بارلىق جەمىيەتنىڭ ئاسرىشىنى مۇراجەت قىلدى. خەۋپكە ئۇچرىغان ھايۋانات زاتلارى توغرىسىدىكى ئوقۇم-چۈشەنچىلەرنىڭ مەزمۇنى مول بولۇپ، نۇرغۇن خاس ئاتالغۇلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەزگۇر ئەسەردە، ئەنە شۇ مۇرەككەپ بولغان مەزمۇنلارنى ئاددى تىل بىلەن ئىزاھلاپ، مۇناسىۋەتلىك ئاتالغۇلارنى ئۇيغۇرچە قانداق ئاتاش توغرىسىدا دەسلەپكى پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويدۇم، مۇھاكىمە قىلىپ كۆرگەيسىزلەر.

«چارپاي ياكى چارپايلار» دىگەن سۆز ئۇيغۇرچە سۆز بولۇپ، ھايۋانات ئىچىدىكى تۆت پۇتلۇق ياكى پۇتلىرى چىكىنىپ ئۆزگەرگەن، ئۆمۇلەپ، ئالچاڭلاپ ياكى سۆرۈلۈپ، سىلجىپ ماڭىدىغان، بەدىنى قاسراقلىق ياكى يىرىك، بەزىدە شىلىملىق بولغان، قۇرۇقيەردە ھەم سۇلۇق يەردە ياشايدىغان، ئاپتاپ ياكى ئىسسىق ئۆتسە جانلىنىدىغان، تۇخۇم تۇغۇپ كۆپۈيىدىغان خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان ئۇمۇرتقالىق ھايۋاناتنىڭ نامىنى بىلدۈرىدۇ. چارپاي دىگەن سۆزنى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلساق، 爬行类动物 دەپ ئاتىلىدۇ. چارپاي سۆزىنى، ئا.ر.جىمسارى، ھايۋاناتنامەگە ئائىت ئەسەرلەردە تۈنجى بولۇپ قوللانغان. چارپاي ياكى چارپايلار دىگەن سۆزنى بىلدۈرۈشتە، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە «ئۆمۈلىگۈچى ھايۋان، يەر بېغىرلىغۇچى ھايۋان » دەپ قوللۇنىۋاتىمىز. مەزگۇر ئەسەردە، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا ياشايدىغان، بىرىنچى دەرىجىدە ئاسرايدىغان چارپاي ۋە بېلىق تىزىملىكى كۆرسۈتىلدى.

«پەرەندە ياكى پەرەندەلەر» دىگەن سۆز ئۇيغۇرچە سۆز بولۇپ، ھايۋانات ئىچىدىكى ئىككى پۇتلۇق، ئىككى قاناتلىق، مۇڭگۇز تۇمشۇقلۇق، تۇرغۇن تېمپراتورلۇق، تۇخۇم تۇغۇپ كۆپۈيىدىغان خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان ئۇمۇرتقالىق ھايۋاناتنىڭ نامىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ سۆزنى، ئا.ر.جىمسارى، ھايۋاناتنامەگە ئائىت ئەسەرلەردە تۈنجى بولۇپ قوللانغان. پەرەندە ياكى پەرەندەلەر دىگەن سۆزنى بىلدۈرۈشتە، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە «قۇش، قۇشلار» دەپ قوللۇنىۋاتىمىز. قۇش ياكى قۇشلار دىگەن سۆز، مىنىڭچە پەرەندەلەر ئىچىدىكى يىرتقۇچلىرىنى كۆرسۈتىدۇ. بۇ سۆزنى، پەرەندەلەرنى بىلدۈرىدىغان ئومۇمى نام قىلىپ قوللۇنۇش توغرا ئەمەس.

«1-ئاسرال پەرەندىلەر»(Ⅰ级保护鸟类种) دىگەن سۆز، «بىرىنچى دەرىجىدە ئاسرايدىغان ياكى پەرۋىش قىلىدىغان پەرەندىلەر» دىگەن مەنانى بىلدۈرىدۇ. «1-ئاسرال پەرەندىلەر»، ئادەتتە، ئېقتىسادى ۋە ئىلمى تەتقىقاتتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ياۋىسىيوق، دەلخەۋپتە ياكى ئالخەۋپتە پەرەندە زاتلارىنى كۆرسىتىدۇ. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا ياشايدىغان، بىرىنچى دەرىجىدە ئاسرايدىغان پەرەندىلەر تىزىملىكى كۆرسۈتىلدى.

«1-ئاسرال ھايۋانلار»(级保护种Ⅰ) دىگەن سۆز، «بىرىنچى دەرىجىدە ئاسرايدىغان ياكى پەرۋىش قىلىدىغان ھايۋانلار» دىگەن مەنانى بىلدۈرىدۇ. ئادەتتە، ئېقتىسادى ۋە ئىلمى تەتقىقاتتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ياۋىسىيوق، دەلخەۋپتە ياكى ئالخەۋپتە زاتلارنى كۆرسىتىدۇ. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، مەنبەلەرگە ئاساسەن شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا ياشايدىغان، بىرىنچى دەرىجىدە ئاسرايدىغان ھايۋانلار تىزىملىكى كۆرسۈتىلدى. ھايۋانلار نامى، ئاكادېمىيە تورىدا نەشىر قىلىنغان ئەسەرلەرگە ئاساسەن قويۇلدى.

ئاكىيىك رۇق (花鹿属 Axis)، كىيىكئىلەدىكى (鹿科，Cervidae) 16رۇقنىڭ بىرىنىڭ نامى. دۆلىتىمىزدە، ئاكىيىك رۇقنىڭ «ئاكىيىك پورسىنى» دىگەن بىرلا زاتى بار ئىكەن. ئاكىيىك پورسىنى، ھازىر دۆلىتىمىزنىڭ 1-دەرىجىدە قوغدايدىغان ھايۋانزاتى . ئاكىيىك رۇقدىكى 4 زاتنىڭ رەسىمى تۆۋەندىكىدەك بولىدۇ:

1982-يىلى 7-ئايدا، تىكەس، باي ۋە خېجىڭ 3 ناھىيە تاغلىرى بىرلەشكەن تىكىلىك تاغقاشلىرىدىكى ئوتلاقلارنى تەكشۈرۈش جەريانىدا، بىز ئىككى قىتىم ئېيىقنى ئۇچىراتتۇق. بىرىنچى قىتىم، خورخات دەپ ئاتىلىدىغان تاغ داراسىدا بولۇپ، بىر چوڭ ئېيىق بلەن ئىككى ئېيىقاننى (كىچىك بالىسى) ئۇچراتتۇق. چوڭ ئېيىق ئىككى ئېيىقاننى نۆۋەت بىلەن سۇ يىغىلغان كىچىك كۆلچەككە چىشلەپ پاتتۇرۇپ، ئۇلارنى مەشىقلەندۇۋاتقاندەك قىلاتتى. ئىككىنچى قىتىم، شۇ يىلى 8-ئاينىڭ باشىدا ئارشات باشتاغىدا بىر چوڭ ئېيىقنى ئۇچىراتتۇق. بۇ ئېيىق بىزنى تېزلا بايقاپ قالدىدە، يامزال يوقۇرىغا قاراپ يۈگرەپ، قارلىق جىيەكتە كۆزىمىزدىن غايىپ بولدى. شۇنىڭدىن كىيىن مەن ئېيىق توغرىسىدا ئىزدىنىدىغان بولدۇم. مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، ئېيىق توغرىسىدا بىلگەنلىرىمنى بايان قىلدىم.

«تاغۆچ» دىگەن سۆز، ياۋائىي ھالەتتە ياشاۋاتقان ئۆچكە تىپىدىكى ھايۋان زاتلىرىنىڭ ئومۇمى نامى. بۇ نام، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، «تاغ تىكىسى»، «تاغ ئۆچكىسى»، «تورۇق تىكە»، «قىزىل كىيىك»، «ياۋا ئۆچكە» دىگەندەك ھەر خىل ناملاردا ئاتالغان. بۇ ناملارنىڭ توغراسىنى بىكىتىش، ئۇنى بىرلىككە كەلتۈرۈش نۆۋەتتە بىزدىكى مەرىپەتنىڭ تەقەززاسى بولۇپ قالدى. بۇرادەرلەر بىلەن ئورتاقلىشىش ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، «تاغۆچ» توغرىسىدا بىلگەنلىرىمنى بايان قىلدىم.

culanruc zatliri 马属物种 A.R.Jimsary Bayan avval Academiye torinin’ 22-iyon sanida nexir cilingan “culan ve at” namlic eserde, culan ve at togrisida tohtalgan. Emma, culanrucnin’ (culan urucdixi depmu atilidu) zatliri barmu? Ular kaysilar? Digen sualga bu eserdin Javap qicmaydu. Xun’a, mezgur …

 culan ve at   野马和家马   Jimsary   Bayanavval Yecinci yillardin beri, uygur tilimizda “yava at” digen bir atalgu peyda bolup caldi. Uygurqidiki Bu atalgu, henzuqe menbelerdidki “野马” digen atalgudin bivaste terjime cilip peyda cilinfandek cilidu. Minin’qe bolganda, uygur tilimizda “yava …