culan ve at

野马和家马

Jimsary

Bayanavval

Yecinci yillardin beri, uygur tilimizda “yava at” digen bir atalgu peyda bolup caldi. Uygurqidiki Bu atalgu, henzuqe menbelerdidki “野马” digen atalgudin bivaste terjime cilip peyda cilinfandek cilidu. Minin’qe bolganda, uygur tilimizda “yava at” digen ucum ve swz mevjud emes. “culan” digen ucum ve swz mevjud idi. Dimek, tilimizdiki janivary ilim atalgulirini togra collunux devrimiznin’ tecezzasi bolup caldi. Buraderlernin’ paydilinixi vqvn, mezgur eserde, culan togrisidiki bilgenlirim bayan cilindi.

1. culan digen nime?

Dunyadiki janivar taxcatiliriga cariganda, bunin’din 3 milyon yillar ilgiri ziminda latinqe namda “Equus Linnaeus” dep atalgan hayvan yaxigan iken.  Mana muxu hayvan namini men uygurqe “culan” dep atidim.

“culan” digen bu namni, men bunin’din 60 yil burun, 50 yil palganlic (ovqilic) bilen xogullangan, 1964-yili 99 yaxida alemdin wtken Tohti Mollagayit dadamdin an’ligan. Bu kiximu yax vactida 3 yigit bilen 10-ay ahirlirida Jimsar nahiyesinin’ qiglic digen jayda bir culan ovlivaptiken. Bu culannin’ puti bilen cursici egir yarilanganlictin uni soyup gwxini bir cix socum ornida yeptiken. Terisini cistavay digen bir qala orusca bir kona xiracca (miltic) tigixiptiken. unin’din kiyin, bir yili celin car yegip jut bolgan yili, dadam yene ovga qicip cizil kwklem digen yerde kwtirem bolup calgan bir culan baytalni at bilen coglap yvrvp tutivaptiken. Uni 3 aydek beciptu, keyin yem-hexek yoc  bolganlictin bir wzbek qarwiqiga 10 tuyac wqke hem 5 tahta qayga tigixken iken. Dadamnin’ bizge eytip beridigan paran’liriga cariganda, culan, atca ohxaydiken, cursaclirinin’ ren’gi  ac, dvmbe cismi yazda culatca ohxax etren’de , cixta sarcon’ur ren’de bolidiken. emma, unin’ boyi attin pakar, bexi attin qon’, boyni attin cisca, tuyacliri cisca yugan bolidiken. coyruci ciscarac bolidken. culannin’ Beli attin cisca bolup, nahayiti box kilidiken, bir kuni bu culanni baglap coyup, at  igerini unin’ga artiptiken, unin’ beli igilip pecetla kwtvrelmeptu. Pecetla igernin’ bir cevet yucca kigiz tocumini aran kwtvrvp turgan iken. unin’ beli box bolganlictin bu asav culanni minixke kwndvrmeptiken.

Elimizdin cezivilingan taxcat Menbelerige we mevjut hayvan zatiga cariganda, elimizde “culan senminy”（三门马,Equus samenensis）, “culan jun’gary” (普氏野马,Equus przewalskii）din ibaret ikki zati yaxigan. Birac,  culan senmeny (三门马, Equus samenensis）zatinin’ nesili ziminda allaburun tvgel yocalgan. Pecetla culan jun’gary evlatliri hazirgiqe yaxap kelivatidu.

menbelerge cariganda, yavropada  ”Equus caballus“ (culan kabaly) dep atalgan culan zati yaxigan iken. bu culan zati 1876-yilidin burun zimindin tvgel yoculuptiken.

2. culan Jun’gary naminin’ kelip qicix tarihi

Menbelerge cariganda, rosiyelik “przevalisky” (Przewallskii) digen kixi, milady 1878-yili, rayonimizdidiki jun’gar oypatidin bir culan zatini ovlap terisini rosiyege elip ketiptiken. 1881-yiliga kelgende, yene bir rosiyelik “Poliakov” (Poliakov) digen kixi, Przewallsky digen kixi rayonimizdidiki jun’gar oypatidin ovlap ketken culan terisini evrixke cilip turup, unin’ga, “Equus przewalskii” (culan przewalisky) dep nam berip dunyaga jakarligan iken.  Xunin’din keyin, hayvanatnamede “Equus przewalskii” digen nam tunulgan hem omumlaxcan. “Equus przewalskii” digen culan nami henzuqe menbelerde “普氏野马” dep atalgan, bezide, 蒙古野马 depmu atalgan. Uygurqe menbelerde bu nam “perzevalisky eti” dep atalgan. Bu namni men “culan jun’gary” dep atidim. Qvnki, “Equus przewalskii,普氏野马” digen nam berilgen hayvanzati eslide rayonimizdiki jun’gar oypatidin ovlangan. Xun’a, bu hayvannin’ uygurqe nami, unin’ yaxigan hem evrixke alingan jay nami bilen atilixi kerek. 2008-yili xinjian’diki 袁国映(yuan guo yin’) digen kixi, eslidiki “Equus przewalskii,普氏野马” digen namni “Equus zhungel Yuan, 野马” digen namga wzgertixni otturiga koygan. (bu kixi dunyaga latinqe yazicta xundac jakaliganmu-yoc? Bunisi man’a namelum). Yuan ependi devatcan Henzuqe “野马” digen swz, uygurqe menbelerde “yava at” dep ataldi. Minin’qe bundac atax egir hatalictur. Uygurqe togrisi “culan jun’gary” dur.

3.culan jun’garynin’ nesep teveliki

culan jun’garynin’ nesep teveliki mundac bolidu:

Janivary dunya, (生物界)

  hayvanat micyas, (动物界)

    umurtcabile （脊索动物门）

      hayvanbice （哺乳纲）

        tactuyacmet （奇蹄目）

          culanile （马科）

            culanruc （马属）

              culan jun’gary （普氏野马，野马，蒙古野马）

              kulan kabaly (欧洲野马）

4. culan jun’garynin’ hazirci ehvali

Milady 20-esirnin’ 50-yilidin 70-yillirigiqe, ziminda “culan jun’gary”nin’ izimu kwrvnmidi. Dimek, unin’ zimindiki nesli curidi. 1985- yilga ceder, Amerika, engiliye, honlanndiye ve germaniye catarlic 112 dwlettiki ajayiphanilarda (hayvanatlar bagqisida) 700 tuyac culan jun’gary ewlatliri becilivatcanlici melum boldi. kixiler, culan jun’garynin’ ilmy tetcicattiki mohim orni ve unin’ zimindiki nesli curuganlicini bilgendin keyin, dunyadiki her caysi dwletlerde saclinip becilivatcan culan jun’gary evlatlirini esli yaxigan jayiga yigip mehsus pervix cilix, kwpeytix ham yavailaxturux texebbusini ortiga coyuxti. Xunin’ bilen, dwlitimiz, xinjian’ uygur aptonum rayonimidiki jimsar nahiye tewesidin tehminen 10000 mo yer ajritip asiya hetta dunya boyiqe kwlimi en’ qon’ bolgan culan jun’garyni becix-cwpeytix mergizini curdi. Menbelerge cariganda, 1985-,1986- ve 1988-yilliri engiliye, germaniye we amerikadin 18 tuyac sap canlic culan jun’gary evlatliri jimsardiki becix mergizige keltvrvlgen. 20 neqqe yildin beri, jimsardiki culan becix mergezide culanlar yahxi pervix cilindi. Anglisam Ular kwpvyvp, 2006-yilgiqe 170 tuyacca yetiptu. Bulardin 40 tuyactej culanlar becix mergidin daliga coyivitilgen. Hazir bular, daliga maslixip yavailixip yaxawitiptu. Dimek, hudayim buyrisa, bir kvnlerde jun’gar oypatida yaki caramayli tebistanda otlap yvrgen culan jun’gary uyurini kwrvmiz.

5. culan jun’gary we at munasiveti

Minin’qe, “culan” diginimiz, tactuyaclic, qaxcuyruc, boyi zor yavaiy halette yaxaydigan othor hayvan. Unin’ dunyada bir neqqe hil zati bolgan boluxi mumkin. mesilen: culan jun’gary, culan kabaly, culan berbery digendek.“culan jun’gary”, ene xularnin’ iqidiki hazirgiqe saclinip calgan bir zatidin ibaret. melumatlarga cariganda, culan kabally bilen kulan berberynin’ zatliri bunin’din  160 yillar burunla zimindin tvgel yucalgan. melumatlarga cariganda, culan jun’garynin’ hromosom sani 66 iken.

At, minin’qe insanlar melum culan zatliridin  paydilinip yetixtvrgen medenilextvrvlgen “culan” bolidu. Menbelerge cariganda, insanlarnin’ atni yetixtvrvp paydilanginiga 3000-6000 yil bolgandek cilidu. Beziler, At en’ deslepte cedimi babilunda ixlitilgen deydiken. Beziler hazirci okraina we cazacistan gerby terepliride yetixtvrvlgen, keyin  yawrupada, asiyada, unin’din kiyin Amerika ve dunyanin’ hercaysi jayliriga ken’eygen diyixidiken. Beziler, hazirci atlarnin’ ejdati yawropada yaxigan, keyin nesli curigan melum bir hil culanzati diyixidiken.  Beziler, erep atliri africada yaxigan “culan berbery”din yetixtvrvlgen dep caraydu. Beziler, fergane oypatida yetixtvrvlgen dep caraydiken. Beziler, mon’guliye, jun’go jvmlidin xinjan’diki atlar “culan jun’gary”din yetixtvrvlgen dep caraydu. Beziler tvrkmenistandiki acaltekin digen jay hazirci atnin’ peyda bolgan menbeliridin biri dep caraydu. Bu kwz caraxlar, toluc bolmigan melum bir tereplime asaslarga asasen qicirilgan boluxi mumkin. hazir insanlar ixlitivatcan at, latinqe ”Equus caballus“ (culan kabaly) dep atilidu. bu isim eslide burun yavropada yaxaydigan bir hil culan zatiga coyulgan bolup,  hazirci atlar, ene xu culan kabalydin insanlar yetixtvrgen medeni zati bolidiken. xun’a, yavropada yaxigan culan zatinin’ nami bilen, biz hazir ixlitivatkan at zatinin’ nami ohxax. menbelerge cariganda, culan kabalynin’ nesli bunin’din 150-160 yil burunla zimindin tvgel yucalgan. melumatlarga cariganda, atnin’ hromosom sani 64 bolidicen. An’lisam hazir dunyada atning 200 dek sorti bar iken. Xinjian’diki at sortliridin at iliy, at yultuzy, at cazacy, digendek yerlik sortliri bar. Omumen alganda, dunyadiki barlic atlarnin’ menbesi culan kabalydin kelgen dep caralmacta. hazirci dan’lic at sortlirida melum evzel candaxlicca ige bolgan sortlar terkivi  coxulgan dep caraymen. culan jun’gary zadi tigidin culan zatimu? yaki burun kwndvrvlgen yilca uyuridin igisiz celip yavailaxcan at zatimu? culan jun’gary hazirci atlarnin’ ejdati diyixnin’ candac delil ispati bar? Bular pecet minin’de peyda bolgan bir guman. Bu hecte bir izdinip becix zwrwrdek cilidu.

Atnin’ nesep teveliki:

Dunya: Janivary dunya, (生物界)

  Micyas: hayvanat micyas, (动物界)

    cebile: umurtcabile （脊索动物门）

      Tebice: hayvanbice （哺乳纲）

        Jemet: tactuyacmet （奇蹄目）

          Aile: culanile （马科）

            Ruc: culanruc （马属）

                  zat: culan jun’gary (Equus przewalskii, 普氏野马)  

                  Zat:  culan kabaly (Equus caballus, 家马) yaki culan at . culan at digen swz, men tunji citim coygan atnin’ ilmy nami bolup, adette, at depla ataymiz.

                      at sortliri: at ereby,

                                      at dony,

                                      at arlovy,

                                      at mon’guly,

                                      at cazacy,

                                      at yultuzy,

                                      at iliy,

                                      at berbery,

                                      at fransy,

                                      at germany,

                                     at hollandy

                                     at xineny,

                                     at hequiy

                                     at seneiy

                                     at  fergany……..digendek.

bayan ahir

yocurida, culan ve at heccide wz qvxenqelirimni cisciqe bayan cildim.  bunin’diki bir qvxenqe xuki, atnin’ yavaiysi culan dep atilidu. culannin’ ademler teripidin colda becilip, nesillendvrvp wzgertip yetixtvrgeni at dep atilidu. hazir, culan zatidin dunya boyiqe pecetla culan jun’gary hayat yaxavatidu. calganlirinin’ nesili curup tvgel yoc. hazir biz ixlitivatcan at zati, bunin’din bir yarim esir burunla nesili curigan culan kabalydin kwndvrvlgen, wzgertilgen evlatliri bolidu. endi, culan jun’garydin at yetixtvrvlgenmu yoc? bunin’ga hazir delil ispat yoc yaki men kwrmedim.