مەزگۇر ئەسەردە، كىيىكرۇق زاتلىرى ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمزدا ياشايدىغان شاخزاتلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى كۆرسۈتىلدى.

ئۇيغۇر تىلىمىزدا «كېيىك ياكى كىيىك» دەپ ئاتالغان بىر سۆز بار. مىنىڭ بىلىشىمچە، بۇ سۆزنىڭ كۆرسۈتىدىغان نەسەلى (ئوبىكتى) توغرىسىدا ئۈچ خىل قاراش بار ئىكەن. بۇنىڭ بىرى، ئوۋچىلار ياكى پالگانلار ئوۋلىغان، گۆشىنى يىگىلى بولىدىغان، ئوت يەيدىغان ھايۋانلارنىڭ ئومۇمى نامى دەپ قاراش. ئىككىنچىسى، بۆكەن، جەرەن، جۇرلارنىڭ ئومۇمى نامى دەپ قاراش. ئۈچىنچىسى، بۇغا بىلەن مارالنىڭ ئومۇمى نامى دەپ قاراش. مىنىڭچە بولغاندا، بۇ ئۈچ خىل قاراش، ناتوغرا بولغان يەرلىك قاراشلاردىن ئىبارەت. ئۇنداقتا كىيىك دىگەن قانداق ھايۋان؟ ھازىرغىچە بىزنىڭ مۇناسىۋەتلىك يازىلغان ئەسەرلىرىمىزدە بۇنىڭغا ئېنىق چۈشەنچە بېرىلمىگەن. مىنىڭ بىلىشىمچە، رايونىمىزدا كىيىك دەپ ئاتالغان ھايۋان زاتلىرى ياشاسىمۇ، ئەمما ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، كىيىكلەر توغرىسىدا يازىلغان ئەسەرلەر يوق. ئىشنى قىلىپ مەن كۆرمەدىم. شۇ ۋەجىدىن، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، «كىيىكئىلە ۋە ئۇنىڭ رۇقلىرى» توغرىسىدا بىلگەنلىرىمنى قىسقىچە بايان قىلدىم.

تورىستان «ئاكادېمىيە»نىڭ 2012- ۋە 2013- يىللىق سانلىرىدا ئا.ر.جىمسارىنىڭ «گىيائىلە ناملىرىنى ئۇيغۇرچە ئاتاش ۋە يازىش قائىدەسى»[1]، «گىيارۇق ناملىرىنى ئۇيغۇرچە ئاتاش ۋە يازىش قائىدەسى»[2] نەشىر قىلىنغان، ھەمدە شۇ ناملىق ئەسەرلەرىنىڭ روھى بۇيىچە تۈزۈلگەن، «شىنجاڭغا تارقالغان گىيائىلە ناملىرى»[3] ۋە «شىنجاڭدىكى گىيارۇقلار(4)»[4] ناملىق ئەسەرلەرمۇ نەشىر قىلىنغان. بۇ ئەسەرلەردە «سايۋانئىلە» دىگەن نامدا ئاتالغان بىر گىيائىلە بارلىقى، بۇ ئائىلىدە يەنە «ئاغوپرۇق» دىگەن نامدا ئاتالغان بىر گىيارۇق بارلىقى كۆرسۈتۈلگەن. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە ئەنە شۇ «ئاغوپرۇق» تىكى زاتلار ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى كۆرسۈتىلدى.

ئۇيغۇرچە «ئاكادېمىيە» ناملىق تورىستاننىڭ 2013-يىل، 5-باھار سانىدا، «ئارىسلانئىلە زاتلىرى» (猫科物种 Felidae) ناملىق ئەسەر نەشىر قىلىنغان. ئۇنىڭدا، ئارىسلانئىلەدە ئىككى شاخئىلە بولىدىغانلىقى، بۇ ئىككى شاخئىلەدە 15 رۇق بارلىقى كۆرسۈتۈلگەن. ئەنە شۇ 15 رۇقنىڭ بىرى بولغان «بارىس رۇق (豹属, Panthera)» تا، «بارىس شىر (狮子，Panthera leo)»، «بارىس ياگار (美洲豹, Panthera onca)»، «بارىس ئىلپىز (豹, Panthera pardus) » ۋە بارىس يولۋاس (虎，Panthera tigris » دىن ئىبارەت 4 زاتىنىڭ بولىدىغانلىقى كۆرسۈتىلگەن. بىز ئادەتتە «شىر» دەپلا ئاتايدىغان «بارىس شىر ياكى بارىس شىرى»، ئەنە شۇ بارىس رۇقتىكى 4 بارىس زاتىنىڭ بىرى بولۇدۇ. مەنبەلەرگە قارىغاندا، ھازىر شىر زاتىنىڭ 8 شاخزاتى بار ئىكەن. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، «بارىس شىر» زاتىنىڭ 8 شاخزات ناملىرى كۆرسۈتۈلدى.

خاسۋار گىيالار دىگەن نىمە؟ مەلۇم بىر تار ياكى كىچىك دائىرەگىلا تارقالغان خەۋپتە گىيالارنى، «خاسۋار گىيالار» دەپ ئاتادىم. خاسۋار گىيالار دىگەن سۆزنى ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە نىمە دەپ ئاتالغانلىقىنى مەن بىلمەدىم. «ئىزدە» تور لوغەتىدىن چىقمىدى. (گىيا، ئەسلىدە فارىسچە «گىياھ» دەپ يازىلاتتى، ئۇيغۇرچىدا «ھ» ھەرىپىنى يازمىساقمۇ، ئۇقۇمنى ئېنىق بىلدۈرەلەيدۇ، شۇڭا، ئۆزەمچە «ھ»نى تاشلاپ «گىيا» دەپلا يازدىم).

خاسۋار گىيالار بىر دۆلەت، رايوننىڭ خاس بايلىقى بولىدۇ. بۇ خىل بايلىقنىڭ بولۇشى، شۇ رايون تەبىئى شارائىتىنىڭ ئۆزگىچە ئالاھىدە ئىكەنلىكىنى كۆرسۈتۈپ بېرىدۇ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدىكى گىيالار ئىچىدە، خاسۋار گىيالار ئاز ئەمەس. مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا، شىنجاڭدا ئۆسىدىغان خاسۋار گىيا زاتلىرىنىڭ سانى، 42 خىلغا يىتىدىكەن.

رايونىمىزدىكى خاسۋار گىياھلار بىلەن تۇنۇشۇپ چىقىش، ئۇلارنى ئاسراش، كۆپەيتىش ۋە پايدىلىنىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن شىنجاڭدىكى خاسۋار گىيالار زاتىنىڭ 11 خىلىنى تىزىپ چىقتىم ھەم ئۇلارنىڭ لاتىنچە ۋە خەنزۇچە ناملىرىنى كۆرسەتتىم.

curuvlucta qicidigan xamal derijesini, unin’ uygurqe namini, xamal svretini hemde kwrvlidigan alametlerni jedvellextvrdvm. Xamal derijelerinin’ namlarini uygurqe menbelerde candac atalganlicini izdep bacmadim.

تىلىمىزدا، «ئېكولوگىيە، ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەندەك سۆزلەر پەيدا بولۇپ، كەڭ قوللۇنىلماقتا. بۇ سۆزلەرنى ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاتالغۇ قىلىپ قوللۇنۇش مىنىڭچە مۇۋاپىق ئەمەس. بۇ خىل ئىسىم سۆزلەرنىڭ مەناسىنى ساپ ئۇيغۇرچە ئىپادىلەپ بېرىدىغان «ماكان، ماكان مەدەنىيەتى» دىگەن سۆزىمىز بار تۇرۇقلۇق، بىۋاستە ئۇقۇم بېرەلمەيدىغان «ئېكولوگىيە، ئېكولوگىيە مەدەنىلىكى» دىگەندەك سۆزلەرنى يەنە زورلاپ قوللۇنۇش تىلىمىزغا قىلىنغان ئېتىبارسىزلىق، ھۆرمەتسىزلىك بولۇپ، ئۆز تىلىمىزنىڭ مەنا ئېنىقسىزلىقىنى، ئېيتىلىشتىكى راۋانسىزلىقىنى، قوللۇنۇشتا ئېتىبارغا ئالىنماي يەكلەشنى كۈچەيتىدۇ. تۆۋەندە مەن مەلۇم بىر ئورگاندىكى مەلۇم بىر رەھبەرنىڭ دۇكلاتىدىن بىر ئابزاس نەقىل ئالدىم، ئالدى بىلەن بۇ نەقىلنى ئەينەن كۆرسەتتىم، ئاندىن، بۇ نەقىلنى ماكان، ماكان مەدەنىيەتى دىگەن سۆزلەر بىلەن قايتا تەھرىرلەپ سىناپ باقتىم.

ئىنسانلار مەلۇم ئېھتىياج تۈپەيلىدىن، چول رايونلاردىكى ئۆزىگە خاس بولغان تەبىئى گىياھلىقلاردا، سۇنئى ئۇسۇلدا بەرپا قىلغان سۇنئى جانىۋارتوپقال بوستان دەپ ئاتىلىدۇ. بوستان، ئىنسانلارتارىخىدا، مىسىر، بابىلۇن، ئوتتۇرا ئاسىيا، شىنجاڭ قاتارلىق رايونلاردىكى دۇنيانى مەھلىيا قىلىدىغان ئاجايىپ مەدەنىيەتلەرنىڭ بەرپا قىلىنىشىدا ئاجايىپ روللارنى ئوينىغان. بوستان، ئىنسانلارنىڭ تۇرمۇش، ئىشلەپچىقىرىش پائالىيەتلىرى بىلەن ناھايىتى زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇنىڭ چېتىشلىق دائىرەسىمۇ ناھايىتى كەڭ. بوستانلارنى، زىمىننامە ، ماكاننامە ، ئېقتىسادنامە، زىرائەتنامە، چارۋانامە، ئورماننامە قاتارلىق تەبىئي، ئەمەلىي ھەم نەزەرىيەۋى ئىلىملار نوقتىسىدىن تەتقىق قىلىدىغان، ئۆگىنىدىغان ئۆنىۋىرسال ئىلىمنىڭ نامى، بوستاننامە دەپ ئاتالدى. زامانىمىز، بوستاننامە دىگەن بىر پەننى ئىلىمنىڭ ۋۇجۇتقا كىلىشىنى، بوستاننامە ئاساسىدا، بوستانلاردىكى شەرىئەت، تەرىقەت، مەرىپەت، ئەمەلىيەت ۋە ھەقىقەتلەر ئۈستىدە ئىزدىنىش، ئۇنىڭ تەتقىقات، ئۆگىنىش نەتىجىلىرىنىڭ بوستان مەئىشەتلىرىگە يىتەكچىلىك قىلىشىنى تەقەززالىق بىلەن كۈتمەكتە. بوستاننامەنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلىشى ۋە ئۇنىڭ نىشانىنى بويلاپ ئىزدىنىش تەشەببۇسى، بوستانلار ئىگىلىكىنى ساغلام ۋە ئۈزۈكسىز راۋاجلاندۇرۇشتا، پەننى ئىلىملەرنىڭ بوستانلارغا بولغان رولىنى جارى قىلدۇرۇش، نېتىجىلىرىنى قوللۇنۇش، كېڭەيتىش، ساقلانغان مەسىلەرنى ھەل قىلىشتا رىيال ھەم زور ئىلمىي ئەھمىيەتكە ئىگە.

يېقىندا مەن، شىنجاڭ تېلىۋىزىيە ئسىتانسىيەسىنىڭ «مەدەنىيەت بوستانى» پروگراممىسىدا بېرىلگەن،«ئىلمىي فانتازىيە ئەسەرلىرى ۋە ئىلىم پەن روھى» ناملىق سۆھبەتنى تېلىۋىزوردىن كۆرۈپ، ئاڭلاپ چىقتىم. بۇ سۆھبەت ناھايىتى ياخشى پۇرسەتتە ئورۇنلاشتۇرۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭ رىئال جەمىيەتىمىزگە بولغان ئەھمىيەتى ۋە كەلگۈسى تەرەققىياتىمىزدا بولىدىغان ئەھمىيەتى ناھايىتى زور. بۇ سۆھبەتنىڭ مۇنبىرىدىن ئورۇن ئالغان مۆھتەرەم ئەپەندىلەر، رىياسەتچىنىڭ ئوتتۇرىغا قويغان سوئاللىرىغا چامىسىنىڭ يېتىشىچە چۈشەنچە بەردى. ئەمما، بۇ سۆھبەتتە ئەڭ كۆپ قىتىم تىلغا ئىلىنغان «ئىلمىي فانتازىيە» دىگەن سۆز مىنى بىئارام قىلدى. چۈنكى بۇ ئۇيغۇرچە سۆز ئەمەس، قوراشتۇرلغان ئەبجەش سۆز. بۇنى ئىپادىلەپ بېرىدىغان ئۇيغۇرچە سۆز يوقمىدۇ؟ دەپ ئويلاپ قالدىم. ھەمدە، بۇنى ئۇيغۇرچە «ئىلىمداستان» دىگەن ئىسىم سۆز بىلەن ئاتىساق بولمامدۇ دەپ قارىدىم. بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە پەقەتلا «ئىلىمداستان» دىگەن نىمە؟ دىگەن مەسىلدە ئۆز كۆز قاراشلىرىم بايان قىلىندى.

مىنىڭ، تىلىمىزدا ھازىر قوللۇنىۋاتقان «ئىلىم پەن»، «پەن-تېخنىكا» دىگەندەك سۆزلەرنىڭ نامۇۋاپىق شەكىللىرىگە ئىچىم پۇشۇپ يۈرگىلى خېلى زامان بولدى. بۇ ئىككى سۆز توغرىسىدا، مۆھتەرەم تىلشۇناسلىرىمىز، ئەدەبىياتچىلىرىمىز، تىل يازىق خۇجايىنلىرىمىز، تەرجىمانلىرىمىزدىن ئۈمۈد كۈتكىلىمۇ ئۇزۇن زامان بولدى. ئەمما، بۇلاردىن ھېچقانداق سادا ياكى شەپە يوق. تىلىمىزدىكى «ئىلىم پەن» ۋە «پەن-تېخنىكا» دىگەن ئىككى ئىسىم سۆز شەكلىنىڭ توغرىلىقىغا قىل سىغمايدىغاندەك قىلىدۇ. بۇ ھەقىقەتمۇ؟ بۇنىڭغا مىنىڭ گۇمانىم بار. مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، بۇ ھەقتىكى چۈشەنچە پىكىرلىرىمنى قىسقىچە بايان قىلدىم.