شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا تاغلار ناھايىتى كۆپ بولۇپ، شىنجاڭنىڭ ئومۇمى يەرزىمىنىنىڭ 58 ٪ نى ئىگەللەيدۇ. بۇ تاغلار، شىنجاڭنىڭ ئىقلىمى، تەبىئى گىيالىقلىرى، ھايۋاناتى، سۇ شارائىتى، كان بايلىقلىرى، ۋە يېزا ئىگىلىكى قاتارلىق كۆپلىگەن جەھەتلەرگە ئۆز تەسىرىنى كۆرسۈتۈپ تۇرىدۇ. مەن جۇغراپىيە دەرىسلىرىدە ۋە ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە رايونىمىزدىكى تاغلار بىلەن تۇنۇشقاندا، «ئالتاي تاغ سىستېمىسى»، «ئالتاي تاغ تىزمىسى» دىگەندەك ئىسىملارنى ئوقۇپ ئۆگەنگەن. «ئالتاي تېغى، تەڭرى تېغى، قۇرۇم تېغى، قاراقۇرۇم تېغى، ئالتۇن تېغى، پامىر ئىگىزلىكى» دىگەندەك ناملار بىلەن تۇنۇشقان. مەن شىنجاڭدىكى تاغلارنى بىر قۇر ئايلىنىپ چىققاندىن كىيىن، بىز قوللۇنىۋاتقان بۇ ئاتالغۇلار ۋە چۈشەنچىلەرنىڭ ناھايىتى ئاددى ھەم يىتەرسىز ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدىم. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، تاغلارنىڭ چوڭ-كىچىك دەرىجە ئايرىمىسى، ئۇلارنىڭ تەبىرى ۋە ناملىرى توغرىسىدا ئۆز چۈشەنچەمنى بايان قىلدىم.

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، دۆلىتىمىز جۇڭگو بويىچە تېرىتورىيە زىمىنى ئەڭ چوڭ مەمورى رايون بولۇپلا قالماستىن بەلكى يەر شەكىللىرىنىڭ كۆپلىكى بىلەنمۇ مەشھور. مەن، 1968- يىلىدىن باشلاپ 1998-يىلغىچە بولغان 30 يىل جەريانىدا، خىزمەت ۋە ھەر خىل سەۋەپلەر بىلەن شىنجاڭنىڭ پۈتۈن زىمىنىنى قىدىرىپ كۆرۈشكە مۇۋەپپەق بولدۇم. مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، شىنجاڭنىڭ يەر شەكلى، ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە ناملىرى ۋە ئىگەللىگەن يەر كۆلەمىدىن قىسقىچە مەلۇمات بەردىم.

مەزگۇر ئەسەردە، جەزىرە دىگەن نىمە؟ ئۇ قانداق جاي؟ ئۇ يەردە نىمىلەر ئەڭ كۆپ؟ بىز نىمە ئۈچۈن جەزىرەنى ئاسرايمىز؟ دىگەن مەسىلىلەر شېئىرى شەكىلدە ئىخچام تەسۋىرلەندى. ئاكادېمىيە تورىدا يەنە جەزىرە ناملىق ئەسەر ماقالە شەكلىدە نەشىر قىلىنغان، مالال كۆرمەسىڭىز، ئۇنىمۇ كۆرۈپ قويۇڭ.

ئايلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملىرىنى قانداق ئاتاش ھەققىدە بىزدە ئىزدىنىشلەر بولدى. چوڭ جەھەتتىن بىرلىككە كىلىندى. قىسمەن ئايلار نامىدا بەزى ئوخشىماسلىقلار بار. قىش ناملىق بۇ ئەسەر، 1-ئاي ياكى يانۋارنىڭ ئۇيغۇرچە نامى ئىكەنلىكى ۋە بۇ ئاينىڭ (قىش ئاينىڭ) گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكى، شېئىرى شەكىلدە ئاپتور چۈشەنچىسىدە بايان قىلىندى.

مەزگۇر ئەسەردە، باياۋان دىگەن قانداق يەر؟ ئۇنىڭ گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكى نىمە؟ دىگەندەك مەسىلىلەر، شېئىرى شەكىلدە تەسۋىرلەندى. بۇنىڭدىن باشقا، ئاكادېمىيە تورىدا يەنە ماقالە شەكلىدە يازىلغان باياۋان ناملىق ئەسەرمۇ بار، ئەگەر ۋاقتىڭىز بولسا، ئۇنىمۇ كۆرۈپ قويارسىز.

Uygurlar, baxca tvrky milletlerge ohxax, yaxax tarihi jeryanida, ziminnamede ceyt cilingan herhil yer bwlekleride yaxigan, xularnin’ iqide, taglar bilenmu kwp hepilexken. Xun’a, uygur tilimizda, taglarga munasivetlik bolgan atalgular az emes. Emma, yazic eserlirimizdiki emeli colluniximizda, bu taglarga ait uygurqe isimlar, terjimeni asas cilip atilivatidu. Nexir cilingan lugetlirimizde, isimlar herhil collunilvatidu, Isimlar, isimdek bolmay, uzirap izahlic jvmlege aylinip calgili turdi. Muxu ehvallarni kwzde tutup, buraderler bilen birdeklik hasil cilix vqvn, mezgur eserde, taglarga ait 27 dane atalgunin’ uygurqe atilixi ve unin’ tebirini wzemqe izahlap bactim.

مەن 1979- يىلىدىن 1982- يىلىغىچە بايىنبۇلاق رايونىدا خىزمەت قىلغان چاغلىرىمدا، كۆپ ئارىلىشىدىغان ئارشات يېزىسىدىكى گېلىن (مۇڭغۇللار موللىسى)نىڭ ئاغزىدىن دائىم بايىنغول دىگەن سۆزىنى ئاڭلايتتىم. بايىنبۇلاقتا 50 يىل ياشىغان، ئۆزىنى چىن تۆمۈر باتۇرنىڭ ئەۋلادى دەپ قارايدىغان ئابلىزئاخۇن دىگەن كىشىنىڭ ئاغزىدىن بايغول، بايانغول دىگەن سۆزنى ئاڭلايتتىم. ئۇيغۇرچە ياكى خەنزۇچە مەنبەلەردە، بايىنغولىن دەپ يازغاننى كۆرەتتىم. كىيىن ئويلاپ قالدىم، بايىنغول، بايغول، بايانغول ۋە بايىنغولىن دىگەن 4 خىل شەكىلدىكى سۆزلەرنىڭ مەنىسى بىرمۇ ياكى ئايرىم مەنىلەرگە ئىگىمۇ؟ بۇ سۆزلەر تىلىمىزدا مەۋجۇد بولسىمۇ، لېكىن، بىزنىڭ ئىزاھلىق لۇغەتىمىزدە بەزىلىرى يوق. شۇڭا، بۇ توغرىدا ئىزدىنىپ بېقىشنىڭ زۆرۆرىيەتى بارمۇ يوق؟ مەن تىلنامە ياكى تارىخنامە بىلەن شوغۇللانمىغان بولساممۇ، مەزگۇر ئەسەردە، مۇشۇ سۆزلەر توغرىسىدا بۇرادەرلەر بىلەن ئورتاقلىشىش مەقسىتىدە بىلگەنلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇشنى لايىق كۆردۈم.

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، دۆلىتىمىزدىكى ئەڭ چوڭ مەمورى رايون بولۇپلا قالماي، يەنە دۆلىتىمىزدىكى داڭلىق چارۋىچىلىق رايونلىرىنىڭ بىرى. شىنجاڭنىڭ دۆلىتىمىزدىكى چوڭ چارۋاچىلىق رايونى بولۇشىدىكى ئەڭ ئاساسلىق سەۋەپ، شىنجاڭدا مول ھەم سۈپەتلىك بولغان ئوتلاق بايلىقى بار. شىنجاڭنىڭ ئوتلاق بايلىقىدىن تېخىمۇ ياخشى پايدىلىنىش ئۈچۈن، 1980-يىلىدىن 1989-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا، ئاپتونۇم رايونىمىزدا تۈنجى قىتىم، قاتناشقان ئادەم سانى كۆپ، تەكشۈرۈش ۋاقتى ئۇزۇن، تەكشۈرۈش دائىرەسى كەڭ، مەزمۇنى چوڭقۇر بولغان، ئوتلاق بايلىقىنى تەكشۈرۈش خىزمەتلىرى ئېلىپ بېرىلدى. بۇ خىزمەتلەرنىڭ نەتىجەلىرى، مۇناسىۋەتلىك سانلىق مەلۇماتلىرى، 1993-يىلى «شىنجاڭنىڭ ئوتلاق بايلىقى ۋە ئۇنىڭدىن پايدىلىنىش» ناملىق كىتاپ شەكلىدە خەنزۇ تىلىدا رەسمىي نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلدى. بۇنىڭغا بۇ يىل 20 يىل بولدى. لېكىن تاھازىرغىچە، بۇ مەلۇماتلار ئۇيغۇر تىلىدا نەشىر قىلىنغانلىقىنى مەن كۆرمەدىم. خەلقىمىزگە شىنجاڭدىكى ئوتلاقلارنىڭ تۈركۈملىرى ھەققىدە مەلۇم مەلۇماتلارنى بېرىشنى ئۆزەمنىڭ بىر مەجبورىيەتى دەپ قارايمەن. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە، شىنجاڭدىكى ئوتلاقلارنىڭ تۈركۈملىرى، پەسىللىك ئوتلاقلار ۋە ئۇلارنىڭ يەر مەيدانى قاتارلىق مەزمۇنلارنى بىلگىنىمچە ئاددى بايان قىلدىم.

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، مەملىكىتىمىز بويىچە يەر مەيدانى ئەڭ چوڭ مەمورى رايون. ئۇنىڭ ئومۇمى يەر مەيدانى 166 مىليون 256 مىڭ 300 گېكتار بولۇپ، مەيلى يەر شەكلى ياكى يەر تىپلىرى جەھەتتە بولمىسۇن تۇرلىرى ناھايىتى مول. شىنجاڭدا قانداق يەر تىپلىرى بار؟ ئۇلارنىڭ كۆلەملىرى قانچىلىك نىسبەتنى ئىگەللەيدۇ؟ بۇلار، ئاپتونۇم رايونىمىزدا ياشاۋاتقان كىشىلىرىمىز بىلىشكە تىگىشلىك مەلۇماتلاردىن ياكى ئېقتىسادى مەسىلىلەردىن ھىساپلىنىدۇ. شۇڭا مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن، 20-ئەسىرنىڭ 90-يىلىدىن بۇرۇنقى مەلۇمات مەنبەلىرىگە ۋە ئۆزەمنىڭ شىنجاڭنى ئايلىنىپ چىقىش جەريانىدا بىلگەن يەر تىپلىرىغا ئاساسەن، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدىكى يەرلەرنىڭ تىپلىرى ۋە ئۇلارنىڭ كۆلىمى، ئىگەللىگەن نىسبەتلىرىدىن قىسقىچە مەلۇمات بېرىلدى.

شىنجاڭنىڭ جۇغراپىيەدىكى ئورنى 新疆在地理学中的位置 ئا.ر. بوستانىي   مەن، شىنجاڭنىڭ تەبىئى مۇھىتى بىلەن 40 يىلدەك ھەپىلەشتىم. شىنجاڭنىڭ تاغ-دەريالىرى، جەزىرەلىرى، باياۋانلىرى، ئورمانلىرى، يايلاقلىرى ۋە بوستانلىرىنى بىر قۇر ئايلىنىپ چىقتىم. شىنجاڭنىڭ جۇغراپىيەلىك ئورنى ۋە ئالاھىدىلىكى بىلەن تۇنۇشتۇم. بۇ ھەقتە بىلگەنلىرىمنى بۇرادەرلەر بىلەن ئورتاقلىشىش …