گىيانامەگە ئائىت ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، «ئېمبىرى ئۆسۈملۈكلەر»، «يوقورى دەرىجىلىك ئۆسۈملۈكلەر»، «قۇرۇقلۇقتا ئۆسكۈچى ئۆسۈملۈكلەر» دىگەندەك سۆزلەر ئۇچرايدۇ. بۇ سۆزلەر، سۈپەت سۆزلەر ياكى ئېنىقلىغۇچى سۆزلەر بىلەن تۈزۈلگەن ئىسىم سۆزلەر بولۇپ، بۇ سۆزلەرنىڭ ئاتالىشى ئوخشاش بولماسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ كۆرسەتىدىغان ئوبىكتى ئوخشاش. يەنى بىزگە تۇنۇشلۇق بولغان ئادەتتىكى گىيالارنى كۆرسەتەدى. بۇ گىيالارغا مەن «ئالىگىيا، ئالىگىيالار» دىگەن ئىسىمنى قويدۇم. دىمەك، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردىكى «ئېمبىرى ئۆسۈملۈكلەر»، «يوقورى دەرىجىلىك ئۆسۈملۈكلەر»، «قۇرۇقلۇقتا ئۆسكۈچى ئۆسۈملۈكلەر» دىگەن نامدا ئاتالغان گىيالارنى مەن «ئالىگىيالار» دەپ بىرلا ئىسىم سۆز بىلەن ئاتادىم. بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە، ئالىگىيالار دىگەن نىمە؟ ئالىگىيالارنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى قانداق؟ ئالىگىيالار قانداق قەبىلەگە تۈرلەنىدى ؟ ئۇلارنىڭ نامى قانداق ئاتالادى؟ دىگەندەك مەزمۇنلاردا چۈشەنچەلىرىم قىسقىچە بايان قىلىندى.

گىيانامە ئالىملارى، بۇغداي، قۇناق، جۈژگۈن، چىغ، قۇمۇش، شىكەر قۇناق، بامبۇك قاتارلىق گىيالارنى يىغىنچاقلاپ، ئۇنى بىر «گىيالار جەمەتى» گە ئايرىغان. مەن بۇ خىل گىيالار جەمەتىگە «قىياقمەت» (قىياقلار جەمەتى) دىگەن ئىسىمنى قويدۇم. قىياقمەت دىگەن سۆز، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، «باشاقلىقلار ئەترىتى ياكى باشاقلىق ئۆسۈملۈكلەر ئەترىتى» دىگەندەك ناملاردا ئاتالغان. بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە قىياق دىگەن نىمە؟ قىياقمەت دىگەن نىمە؟ قىياقمەتتە قانچە ئائىلە بار؟ ئۇلارنىڭ ناملارى قانداق ئاتالادى؟ دىگەندەك سوئاللارغا جاۋاپ ئىزدەنىلدى.

ئاقشاترۇق، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، «ئاق قارىغاي ئۇرۇقدىشى» دەپ ئاتالغان. ئاقشاترۇق گىيالارى، يەنە ئاقشاتلار دەپمۇ ئاتالادى. مەنبەلەردىن جەمتەر قىلىشىمغا قاراغاندا، دۇنياغا تارقالغان ئاقشاتلارنىڭ 48 زاتى، 12 شاخزاتى بار ئىكەن. بۇلارنى 1- جەدۋەلدە تىزىپ كۆرسەتتىم.

ئىنتېرنېت دۇنيادا ئومۇملاشقاندىن كىيىن، ھەر خىل تورىستان مەنبەلەرىدىن ھۈجەيرەنىڭ رەڭلىك رەسىملەرىنى كۆرەلەيدىغان بولدۇق. بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە گىيا ھۈجەيرەسىنىڭ تۈزۈلىشى ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە ناملارى كۆرسەتىلدى.

ئۇيغۇرچە «مىۋە» دىگەن سۆز، مىۋەنىڭ ئەتى بىلەن ئۇنىڭ ئۇرۇقىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان گىيالارنىڭ ئەۋلاد قالدۇرۇش ئەزاسىنى كۆرسەتىدۇ دەپ قارايمەن. شۇڭا، مىۋە، مىۋە ئەتى بىلەن مىۋە ئۇرۇقىدىن ئىبارەت ئىككى قىسىمدىن تۈزۈلگەن بولادى. قاپلىقدان گىيالارنىڭ مىۋەسى، ئادەتتە گۈلچەكنىڭ چاڭلانىشى، گۈلقاپ ، گۈلكاس، داندان قاتارلىق ئەزالارنىڭ بىرىكىشى بىلەن ھاسىل بولادى. گىيالار ئادەتتە مىۋەنىڭ ئۇرۇقى ياكى دانى ئارقالىق ئەۋلات كۆپەيتىدۇ ھەم ئەۋلات تارقاتادى.

بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشىنى كۆزدە تۇتۇپ، مۇشۇ بەش پارچە ئەسەردە گىيا بەرگلەرىنىڭ (يوپۇرماقلارىنىڭ) تۈزۈلىشى، شەكىللەرى ۋە بەرگىرەت شەكىللەرى قاتارلىق ئاساسى مەزمۇنلارنى بىلگىنىمچە ئوتتۇرىغا قويدۇم. ئەلۋەتتە بۇلاردىكى ئۇيغۇرچە ئىسىملار، بۇنىڭدىن 40 يىل بۇرۇنقى خاتىرلەرىمگە ئاساسەن قويۇلغان. شۇڭا، كام قالغان، خاتا بولۇپ قالغان جايلارى بولۇشى مۇمكىن. بۇرادەرلەرنىڭ، «گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە ئۇلارنىڭ نامى» توغراسىدا مۇھاكىمە پىكىرلەرىنى ئايىماسلىقىنى ئۈمۈد قىلامەن.

«ئاكادېمىيە» تورىنىڭ 2014-يىللىق 21-چىللە سانىدا «گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە نامى (1)» ، 22-چىللە سانىدا «گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە نامى (2)»، « گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە نامى (3)» ناملىق ئۈچ پارچە ئەسەر نەشىر قىلىنغان. بۇ قاتىم يازىلغان مەزگۇر ئەسەر، ئەنە شۇ ئەسەرلەرنىڭ داۋامى بولۇپ، بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن، قاپلىقدان گىيالارنىڭ بەرگىرەت (يوپۇرماقنىڭ تىزىلىش رەتى) شەكىللىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملارى كۆرسەتىلدى.

«ئاكادېمىيە» تورىنىڭ 2014-يىللىق 21-چىللە سانىدا «گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە نامى (1)» ، 22-چىللە سانىدا «گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە نامى (2)» ناملىق ئىككى پارچە ئەسەر نەشىر قىلىنغان. مەزگۇر ئەسەر، ئەنە شۇ ئەسەرلەرنىڭ داۋامى بولۇپ، بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن، قاپلىقدان گىيالار بەرگلەرىنىڭ جىيەك قىسمىنىڭ شەكىللىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملارى كۆرسەتىلدى.

«ئاكادېمىيە» تورىنىڭ 2014-يىللىق 21-سەپەر سانىدا «گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە نامى (1)» ناملىق ئەسەر نەشىر قىلىنغان. مەزگۇر ئەسەر، ئەنە شۇ ئەسەرنىڭ داۋامى بولۇپ، بۇرادەرلەرنىڭ پايدالاىنشى ئۈچۈن، قاپلىقدان گىيا بەرگلەرىنىڭ ئۈستى قىسمىنىڭ ھەم ئاستى قىسمىنىڭ شەكىللىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملارى كۆرسەتىلدى.

بىز بىر سىنىپتىكى ساۋاقداشلار ئەسلىدە ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ۋە مۇڭغۇلچە ئوتتۇرا مەكتەپلەرنى پۈتتۈرۈپ كەلگەنلىكىمىز ئۈچۈن بۇ دەرسلەرنى بىۋاستە خەنزۇ تىلىدا چۈشۈنۈپ بولۇش بىزگە قىيىنچىلىق ئېلىپ كەلدى. مەن بۇ دەرسلەرنى ئۆز تىلىمىزدا چۈشۈنۈش ئۈچۈن شۇ چاغلاردا بىزنىڭ مەكتەپتىن ھېچقانداق ئۇيغۇرچە مەنبە ماتىرىيالنى تاپالمادىم. شۇنداق قىلىپ، بىر تەرەپتىن خەنزۇچە دەرىسنى ئاڭلاپ، بىر تەرەپتىن مۇئەللىم كۆرسەتكەن گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى كۆرسۈتىلگەن رەسىملەر ۋە چۈشەنچەلەرىم ئاساسىدا گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلىگە ئۇيغۇرچە ئىسىم قويدۇم. بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن، مەزگۇر ئەسەردە قاپلىقدان گىيالار قەبىلەسىدىكى (ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، «يېپىق ئۇرۇقلۇق ئۆسۈملۈكلەر تىپى» دەپ ئاتالغان.) گىيا بەرگلەرىنىڭ شەكلى ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملارىنى كۆرسەتتىم.