3) مەشق پىلانلىق ، قەدەم ،باسقۇچلۇق ئېلىپ بېرىلىشى كېرەك . مەشق قىلىشنىڭ سېستىمىلىق بولىشىغان دىققەتقىلىپ ، پەيدىنپەي ئىلگىرلەش ، ئاددىيدىن - مۇرەككەپلىككە ئۆتۈش كېرەك .

4) مەشقنىڭ قېتىم سانى ۋەۋاقتىنى مۇۋاپىق ئورۇنلاشتۇرۇپ ، مەشقنى ئۈزۈلدۈرمەي ئېلىپ بېرىش ، ماھارەتنىشەكىللەندۈرۈش ۋە ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ، يېتەرلىك مەشق ۋاقتى ۋە مەشق قىلىش قېتىمسانى بولۇش كېرەك .

5) مەشق قىلىش ئۇسۇلى خىلمۇخىل بولۇش . مەشق قىلىش ئۇسۇلى خىلمۇ خىل بولغاندا ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەشق قىلىشقابولغان قىزىقىشىنى قوزغىغىلى ، ئۆگىنىش ئاكتىپچانلىقىنى يېتۈلدۈرگىلى بولۇپلاقالماستىن ، بەلكى ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىلىمىنى ئەمەلىيەتتە جانلىق ئىشىلتىش ماھارىتىنىمۇيېتىلدۈرگىلى بولىدۇ .
 

3§ . ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىش ۋەكاشىلا
 

ئوقۇغۇچىلارنىڭئۆگىنىشى ھەم بىلىم ئېلىش ھەم ماھارەت شەكىللەندۈرۈشنى ئاساس قىلىدۇ . بىلىم بىلەنماھارەتنىڭ ھەر ئىككىلىسىدە يۆتكىلىش ھادىسىسى مەۋجۇت . ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىشقانۇنىيىتىدىن پايدىلىنىپ ، بىلىم ۋە ماھارەتتىكى يۆتكىلىشنى ئىلگىرى سۈرگەندە ،ئۆگىنىش سۈپىتىنى ئۈنۈملۈك ھالدا ئۆستۈرگىلى بولىدۇ .

1)يۆتكىلىشنىڭ ئۆگىنىشتىكى رولى .

ئۆگىنىشتىكىيۆتكىلىش دېگىنىمىز ، ئىلگىرىكى ئۆگىنىشنىڭ كېيىنكى ئۆگىنىشكە بولغان تەسىرىنىكۆرسىتىدۇ . ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىش ھادىسىسى دائىم كونا - يېڭى بىلىم ۋە ماھارەتلەرئوتتۇرىسىدا ئۆگىنىش ئۇسۇلى بىلەن ئۆگىنىش پوزىتسىيىسى ئوتتۇرىسىدا ئىپادىلىنىدۇ .ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى تەسىر ئاكتىپ ۋە پاسسىپ بولۇشىمۇ مۇمكىن . ئاكتىپ تەسىرمۇسبەت يۆتكىلىش ياكى يۆتكىلىش دەپ ئاتىلىدۇ . پاسسىپ تەسىر مەنفى يۆتكىلىش ياكىكاشىلا دەپ ئاتىلىدۇ . شۇڭا ، ئۆگىنىشتە يۆتكىلىشتىن تولۇق پايدىلىنىش ۋەكاشىلىلاردىنمۇ ساقلىنىش لازىم .

بىلىمۋە ماھارەتنىڭ تەتبىق قىلىنىش مەسىلىدىمۇ يۆتكىلىش ھادىسىسى مەۋجۇت . ئوقۇغۇچىلارئىگە بولغان بىلىم ۋە ماھارەت يېڭى بىلىم ئۆگىنىش يېڭى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشجەريانىدا ، ئەمەلىيەتكە ياخشى تەتبىق قىلىنسا ، نۇرغۇن مەسىلىلەر ئاسانلا ھەلبولۇپ كېتىدۇ - دە ، بىر مەسىلە ئارقىلىق باشقىلارنى بىلىۋېلىشتا ئۈنۈمگەئېرىشكىلى بولىدۇ . بۇ ئىلگىرىكى ئۆگىنىشنىڭ كېيىنكى ئۆگىنىشكە بولغان يۆتكىلىشرولى . بۇ خىل ھادىسە ھەر خىل پەنلەرنى ئۆگىنىش جەريانىدا كونكرېت ئىپادىلىنىدۇ .مەسىلەن ، تىل ئۆگىنىش ، تارىخ ياكى چەت ئەل تىلى ئۆگىنىشكە پايدىلىق . بۇنىڭدىنباشقا يۆتكىلىش ، ئوخشاش بىر پەننىڭ ئوخشاش بولمىغان تەرەپلىرىدىمۇ ئىپادىلىنىدۇ .

مەنفىيۆتكىلىش ياكى كاشىلا دېگىنىمىز ، كونا ئۆگىنىشنىڭ يېڭى بىلىم ماھارەتنى ئۆگىنىشكەبولغان توسالغۇ قىلىشىنى كۆرسىتىدۇ . ئوقۇغۇچىلارنىڭ يېڭى ۋە كونا ئۇقۇملارنى بىرـ بىرىگە ئارىلاشتۇرىۋېتىش ھادىسىسى ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىگىلىگەن بىلىملىرىئوتتۇرىسىدىكى كاشىلا ھادىسىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . مەسىلەن ، توغرا بولمىغان خەتيېزىش ئۇسۇلى مۇستەھكەملىنىپ قالسا ، ئۇنى تۈزىتىش قېيىن بولىدۇ . مانا بۇ كوناماھارەتنىڭ توغرا بولغان خەت يېزىش ماھارىتىنىڭ شەكىللىنىشىگە بولغان كاشىلىسىدۇر. دەرستىن سىرتقى مەلۇم پائالىيەتكە بېرىلىپ كەتكەن ئوقۇغۇچىنىڭ دەرسكە بولغانقىزىقىشى ئاسان شەكىللەنمەيدۇ . مانا بۇ ئۆگىنىش پوزىتسىيىسى ئوتتۇرىسىدىكى كاشىلاھادىسىسىدۇر .

ئۇنىڭدىن باشقا، بىلىمماھارەت تۈزۈلمىسى بىر قەدەر مۇرەككەپ بولغان بىر خىل بىلىم ۋە ماھارەتكە بولغانتەسىرىمۇ كۆپ ھاللاردا بىر تەرەپلىمە بولىۋەرمەيدۇ . بەزىدە مۈسپەت يۆتكىلىشىبولسا، يەنە بەزى ھاللاردا كاشىلا بولىدىغان تەرىپىمۇ بولىدۇ .

2)ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىشكە تەسىر كۆرسىتىدىغان ئاساسىي ئامىلللار .

ئۆگىنىشتىكىيۆتكىلىشكە تەسىر كۆرسىتىدىغان ئاساسىي ئامىلللار تۆۋەندىكى ئۈچ جەھەتتەئىپادىلىنىدۇ .

(1)كونا - يېڭى ئۆگىنىش ئوبيېكىتلىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئامىلللار .

ئورتاقئامىلللار يۆتكىلىشنىڭ ئاساسىي شەرتلىرىنىڭ بىرى . ئومۇمەن ئىلگىرىكى ئۆگىنىشبىلەن كېيىنكى ئۆگىنىش ئوتتۇرىسىدا ئورتاقلىق ئورۇنلار كۆپ بولسا ، يۆتكىلىشتەسىرى پەيدا بولىدۇ . شۇنىڭدە ئۆگىنىش ئوبيېكتىلىرى ئوتتۇرىسىدا ئورتاق ئامىلللارقانچە كۆپ بولسا ، يۆكىلىشمۇ شۇنچە ئاسان ھەم كۆپ بولىدۇ .

(2)ئوقۇغۇچىلار ئىگىلىگەن بىلىم تەجرىبىلىرىنىڭ ئومۇملاشتۇرۇلۇش سەۋىيىسى .

ئەسلىدىكىبىلىمنىڭ ئومۇملاشتۇرۇش سەۋىيىسى قانچىكى يۇقىرى بولسا ، يۆتكىلىشنىڭ ئىمكانىيىتىشۇنچە چوڭ بولىدۇ . بۇنداق مىسالللار ئەمەلىي ئوقۇتۇش جەريانىدا كۆپ ئۇچىرايدۇ .

(3)ئوقۇغۇچىلارنىڭ شەيئىلەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى بايقىشى .

ئوقۇغۇچىلارنىڭشەيئىلەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى بايقىشى قانچىكى ئۆتكۈر بولسا ، يۆتكىلىشتەسىرى شۇنچە ئاسان پەيدا بولىدۇ . ئادەتتە بۇ ’ ئومۇملاشتۇرۇلغان ‘ نەزەرىيىنىڭتولۇقلىمىسى دەپ ئاتىلىدۇ . چۈنكى ، ئوبيېكتىپ شەيئىلەر ئوتتۇرىسىدىكىمۇناسىۋەتلەر بايقالمىغاندا ، بۇ مۇناسىۋەتنىڭ ئومۇملاشتۇرۇش ئېھتىماللىقىمۇ شۇنچەچوڭ بولىدۇ .

3)ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىشنى ئىلگىرى سۈرۈشنىڭ شەرتلىرى .

(1)ئاساسىي بىلىم ماھارەتنى ئىگىلەپ ، ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىشنى پايدىلىق شەرت ـشارائىت بىلەن تەمىنلەش .

بىلىمماھارەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئورتاق ئامىلللار ئۆگىنىشتىكى يۆكىلىشنى پەيدا قىلىدىغانمۇھىم ئوبيېكتىپ شەرت . ئوقۇغۇچىلار ئاسساسىي بىلىم ۋە ئاساسىي ماھارەتلەرنى پۇختائىگەللىۋالسا ، يېڭى بىلىم ۋە ماھارەتلەرنى ئوڭۇشلۇق ئۆگىنىشكە پايدىلىقھازىرلىغان بولىدۇ .ئۆگىنىشتىكى يۆتكىلىشنىڭ بارلىققا كېلىشى ئىلگىرى، كېيىنئۆگىنىۋالغان نەرسىلەر ئوتتۇرىسىدا ساقلىنىۋاتقان ، ئۆزئارا ئوخشاش بولغان مۇھىمئامىللار بىلەن مۇناسىۋەتلىك . شۇڭلاشقا ئوقۇتۇش تەرتىپى مۇۋاپىق بولۇشى ، كونابىلىملەرنى ئەسلەش ئاساسىدا يېڭى بىلىملەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان بولۇشى كېرەك .

(2)ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئومۇملاشتۇرۇش قابىلىيىتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە ئومۇملاشتۇرۇشئاتسۇتسىئاتسىيىسىنى شەكىللەندۈرۈش .

ئوقۇغۇچىلارنىڭئانالىز قىلىش ۋە ئومۇملاشتۇرۇشتىن ئىبارەت تەپەككۇر قانۇنىيىتى ئۆز بىلىملىرىدىكىيۆتكىلىشكە تەسىر كۆرسىتىدىغان مۇھىم ئامىل . ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەسلىدىكى بىلىم ۋەتەجرىبىلىرىنى ئومۇملاشتۇرۇش سەۋىيىسى بىلىمنىڭ يۆتكىلىشىگە بىۋاستە تەسىركۆرسىتىدۇ . ئومۇملاشتۇرۇش سەۋىيىسى قانچىكى يۇقىرى بولغان بىلىم ، بىر خىلشەيئىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئورتاق خۇسۇسىيەتلەرنى ۋە قانۇنىيەتلىك باغلىنىشلارنىشۇنچە ئەكس ئەتتۈرەلەيدۇ . ئۇنىڭ شەيئىلەر بىلەن بولغان باغلىنىشىمۇ شۇنچە كەڭبولىدۇ . ئۇنىڭ ئەمەلىيەتتە قوللىنىش دەرىجىسىمۇ شۇنچە ياخشى ، يۆتكىلىشئېھتىماللىقىمۇ شۇنچە ياخشى بولىدۇ .

دېمەك، ئەسلىدىكى بىلىم قانچە ئومۇملاشتۇرۇلغان بولسا ، يۆتكىلىشنىڭ ئىمكانىيىتى شۇنچەزور بولىدۇ . شۇنىڭ ئۈچۈن دەرسلىك ماتېرىياللىرىنى تالللاش ھەم تەشكىللەشتە ھەر بىرپەننىڭ ئاساسىي ئۇقۇملىرىنى ، ئاساسىي قائىدىلىرىنى ئوقۇتۇش ماتېرىيالىنى مەركىزىيئورنىغا قويۇپ ، ئۇنى دەرسلىكنىڭ مۇھىم نۇقتىسى قىلىپ ، دەرسلىكنىڭ ئىچكىقانۇنىيەتلىرىنى گەۋدىلەندۈرۈش كېرەك .

(3)تەپەككۇردىكى قېلىپلىشىپ قېلىشنىڭ ئاكتىپ رولىدىن پايدىلىنىش ، ھەم ئۇنىڭ كاشىلاقىلىشىدىن ساقلىنىش .

كىشىلەرئۇزاققىچە بىر خىل خىزمەت بىلەن شۇغۇلللانغاندا ، بىر خىل مەسىلىنىلا ھەل قىلىشجەريانىدا ، كۆپ ھاللاردا ئادەت خاراكتېرلىك بىر خىل تەپەككۇر يۆنىلىشى ياكىكىشىلەر ئادەتتە ئېيتىدىغان پىكىر قىلىش يولى شەكىللىنىپ قالىدۇ . مانا بۇتەپەككۇردىكى بىر خىل قېلىپلىشىپ قېلىش ھادىسىسى ، بىر خىل پىسخىك تەييارلىقھالىتى ھېسابلىنىدۇ . بۇنداق ھالەت ئوخشاش مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا پايدىلىقبولغان بىر خىل ئاكتىپ يۆتكىلىش ھادىسىسىدۇر . لېكىن بۇ خىل ھادىسە وخشاش بولمىغانمەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا ئاسانلا كۈچلۈك كاشىلا پەيدا قىلىپ، كىشىلەرنىڭ مەسىلىنىھەل قىلىشىنىڭ يېڭى پىكىر ۋە يولىنى شەكىللەندۈرۈشكە دەھلى قىلىدۇ .

(4)سېلىشتۇرۇش ئۇسۇلىنى قوللىنىش كاشىلىدىن ساقلىنىشقا پايدىلىنىش .

ئوقۇتۇشتاسېلىشتۇرۇش ئۇسۇلىنى قوللىنىش ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئوخشاش بولمىغانئەھۋالللاردىكى ئوخشاشلىق بىلەن پەرقىنى ئومۇميۈزلۈك ، توغرا ۋە چوڭقۇر تەھلىلقىلىشقا ياردەم قىلغىلى بولىدۇ . ئەگەر بۇ ئۇسۇل مۇۋاپىق قوللىنىلسا ، ئۆگىنىپبولغان بىلىم ۋە ماھارەتنىڭ يېڭى بىلىم ۋە ماھارەتنى ئىگىلىشكە بولغان كاشىلىسىدىنساقلانغىلى ، كونا بىلىم ۋە ماھارەتنىڭ يېڭى بىلىم ۋە ماھارەتنى ئىگىلەشكە بولغانئىجابىي رولىنى تولۇق جارى قىلدۇرغىلى بولىدۇ . سېلىشتۇرۇش ئۇسۇلىنى قولللانغاندا، يېڭى ئۆگىنىش بىلەن كونا ئۆگىنىش ئوتتۇرىسىدىكى كاشىلىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ .يېڭى ئۆگىنىش بىلەن كونا ئۆگىنىش ئوتتۇرىسىدىكى ئىجابىي يۆتكىلىشكىمۇ پايدىلىقبولىدۇ .

(5)ئىلگىرىكى ئۆگىنىشنى مۇستەھكەملەش ۋە پىشىقلاش ئاساسىدا ، كېيىنكى ئۆگىنىشكە قەدەمتاشلاش .

ئىلگىرىكىئۆگىنىش بىلەن كېيىنكى ئۆگىنىش ئوتتۇرىسىدا يۆتكىلىش مۇناسىۋىتى سادىر بولغاندا ،يۆتكىلىش ئىلگىرىكى ئۆگىنىشنىڭ دەرىجىسىگە قاراپ ھەسسىلەپ پەيدا بولىدۇ . ئەكسىچەكاشىلا قىلىش مۇناسىۋىتى پەيدا بولغاندا ، ئىلگىرىكى ئۆگىنىشنىڭ ئۆگىنىشدەرىجىسىنىڭ ئارتىپ بېرىشىغا قاراپ كاشىلا ئازىيىپ ، يۆتكىلىش ئارتىپ بارىدۇ .شۇڭا ، زۆرۈر بولغان ئەھۋالدا ، ئىلگىرىكى ئۆگىنىشلەرنى ئىمكانقەدەر تولۇقئاخىرلاشتۇرۇپ ، كېىينكى باسقۇچلۇق ئۆگىنىشكە كۆچۈشكە دىققەت قىلىش لازىم .

4§. ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەقلىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە يېتىلدۇرۇش

ھازىرقىزامان پەن – تېخنىكىسىنىڭ شىددەت بىلەن تەرەققىي قىلىشى ئارقىسىدا كېلىپ چىققانبىلىمنىڭ پارتىلاش خاراكتېرلىك ئۆسۈپ بېرىشى بىلەن كىشىلەرنىڭ ئۆگىنىش ۋاقتىنىڭچەكلىكلىكى ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەت بارغانسېرى زور بولماقتا . بىلىمنىڭ بۇنداقتەرەققىياتىغا مەكتەپتە كىتابى بىلىم ئېلىش يولى بىلەن ماسلاشقىلى بولمايدىغانلىقىھازىر ئېنىق ھېس قىلىنماقتا . چۈنكى بىرەر ئادەم ئۆمۈر بويى مەكتەپتە ئوقۇغانھالەتتىمۇ بىرەر كەسپ دائىرىسىدىكى بىلىملەرنى تامامەن ئىگىلەپ كەتكىلى ، بولمايدۇ. ئۇنداقتا بىلىم مىقدارىنىڭ كۆپىيىش تېزلىكى ۋە كونىراش جەريانىنىڭ قىسقىراشتېزلىكى بىلەن، ئۆگىنىش ۋاقتىنىڭ چەكلىكلىكى ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتنى قانداق ھەلقىلىش كېرەك ؟ بۇنى ھەل قىلىشنىڭ بىردىنبىر يولى ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەقلىنى ئېچىش ۋەتەرەققىي قىلدۇرۇشتىن ئىبارەت .

خېلىدىنبۇيان مەكتەپلىرىمىزدە ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەقلىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنى ئوقۇتۇشنىڭ تۈپمەقسىتى، دەپ قاراپ ، ئوقۇتۇشتا بىلىم بېرىشكە كۆپرەك ئەھمىيەت بېرىپ،ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەقلىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا دىققەت قىلىش ئاز بولدى ، خېلى كۆپساندىكى مەكتەپلەردە ۋە ئوقۇتقۇچىلاردا، ئوقۇتقۇچىنىڭ ئوقۇغۇچىلارغا دەرسئۆتۈشىنىڭ ئۆزى مائارىپ فاڭقېنىدىكى ئوقۇغۇچىلارنى «ئەقلىي جەھەتتىن تەرەققىيقىلدۇرۇش» دېگەن تەلەپنى ئورۇنلىغانلىق بولىدۇ ، دەپ قاراپ « بىلىم تەربىيىسى» نى«ئەقلىي تەربىيە» ئورنىغا دەسسىتىپ، بىلىم بېرىش بىلەنلا شۇغۇللىنىپ، ئەقىلنىتەرەققىي قىلدۇرۇشقا سەل قارىماقتا . بۇنداق بىر تەرەپلىمە خاتا قاراشنىڭ ئوقۇتۇشخىزمىتىدىكى يامان ئاقىۋەتنىڭ تەسىرىدىن بىر قىسىم ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىلىم ئىگىلەشسۈرئىتى ئاستا بولۇپ، ئۆگەنگەن بىلىمنى مۈستەقىل ۋە جانلىق ئىشلىتەلمەيدىغان، دۇچكەلگەن ئەمەلىي مەسىلىلەرنى مۈستەقىل ھەل قىلالمايدىغان، تۈرلۈك مەسىلىلەر ئۈستىدەئەتراپلىق مۇلاھىزە قىلالمايدىغان، تەپەككۇر قابىلىيىتى تۆۋەن، ئەقلىي جەھەتتەقارمال بولۇپ قېلىۋاتىدۇ . ئەمەلىيەتتە بىلىمنى ئەمەلىيەتكە باغلاپ جانلىقئىشلىتىشنىڭ ئۆزى ئەقلىي تەرەققىياتنىڭ يوقىرلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ .

1. ئەقىل ۋە ئەقىلنىڭ ئاساسىيئامىللىرى

ئەقىلدېگەن نىمە ؟ ئەقىل ئادەمنىڭ بىلىش جەھەتتىكى قابىلىيىتىنى كۆرسىتىدۇ . ئۇ، تۈرلۈكبىلىش قابىلىيەتلىرىنىڭ ئومۇملاشتۇرۇلۇشىدۇر . ئەقىل دېگەن ئۇقۇمغا يىغىنچاقلاپمۇنداق تەبىر بېرىشكە بولىدۇ . ئەقىل دېگىنىمىز، ئوبيېكتىپ شەيئىلەرنى بىلىشجەريانىدا شەكىللەنگەن تۈرلۈك مۇقىم بىلىش قابىلىيەتلىرىنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسىياكى بىر پۈتۈنلۈكىدىن ئىبارەت . ئەقىل – ئىنساننىڭ كۈزىتىش قابىلىيىتى، دىققەتقابىلىيىتى قاتارلىق بەش تۈرلۈك ئاساسىي قابىلىيەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ .دېمەك، ئەقىلنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن، ئەقىلنى تەشكىل قىلغۇچى مۇشۇقابىلىيەتلەرنى تەرەققىي قىلدۇرۇش لازىم .

كۆزىتىشقابىلىيىتى — ئىنساننىڭ ئادەتتىكى ھادىسە ياكى شەيئىلەر ئىچىدىن ئادەتتىن تاشقىرىھادىسىلەرنى ياكى شەيئىلەرنى بايقاش . شەيئىلەرنىڭ روشەن بولمىغان، خىرە بەلگىلىرىئىچىدىن روشەن، تىپىك بەلگىلەرنى تېپىپ چىقىش، يۈزەكى ھادىسىلەردىن ماھىيەتلىكباغلىنىش ۋە قانۇنىيەتلەرنىڭ يىپ ئۇچىنى تېپىۋېلىش جەھەتتىكى ماھىرلىقىدۇر .

خاتىرەقابىلىيىتى — خاتىرە ئەقىلنىڭ موھىم ئامىلى . شۇنداقلا ئەقلىي پائالىيەتنىڭ ئاساسى. ھەر قانداق ئەقلىي پائالىيەت خاتىرىدىن ئايرىلالمايدۇ . خاتىرە بولمايدىكەنباشقا ئەقىل ئامىللىرىنىڭ يەنى كۈزىتىش، خىيال، تەپەككۇرنىڭ بولۇشىمۇ مۈمكىن ئەمەس. خاتىرە – بىز بۇرۇن سەزگەن، ئىدراك قىلغان، بېشىمىزدىن كەچۈرگەن شەيئىلەرنىڭئېسىمىزدە ساقلىنىشى ۋە مېڭىمىزدە قايتا گەۋدىلىنىشىدىن ئىبارەت . ئۇچۇرنەزەرىيىسى نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، خاتىرە تۈرلۈك ئۇچۇرلارنىڭ مېڭىگە كىرىشى،ساقلىنىشى ۋە لازىم بولغانلىرىنىڭ تاللىۋېلىشىدىن ئىبارەت .

خىيالقابىلىيىتى — خىيال ئادەم مېڭىسىدە ساقلانغان سەزگۈ، ئىدراك ماتېرىياللىرىئاساسىدا ياكى تۈرلۈك سوبيېكتىپ ئوبرازلار ئاساسىدا يېڭى ئوبراز قۇراشتۇرۇپ چىقىشجەريانىدىن ئىبارەت .

خىيالتەپەككۇر جەريانىنىڭ باسقۇچى ياكى ئىپادىلىنىش شەكلى بولۇپ، خىيالنىڭ ئاساسىيجەريانى تەپەككۇرغا ئوخشاشلا ئانالىز – سېنتىزلاشتىن ئىبارەت . ئەدەبىيقەھرىمانلار يازغۇچىنىڭ خىيال جەريانى ئارقىلىق قۇراشتۇرۇپ چىقىلغان، يېڭىدىنئىجات قىلىنغان ئوبرازلاردۇر . بۇنداق ئوبراز يارىتىش جەريانى، يازغۇچىنىڭ ئىجادىخىيال جەريانىدىن ئىبارەت .

تەپەككۇرقابىلىيىتى — ئادەم مېڭىسىنىڭ ئوبيېكتىپ شەيئىلەر توغرىسىدىكى ۋاسىتىلىك ۋەئومۇملاشتۇرۇلغان ئىنكاسى بولۇپ، كىشىلەر تەپەككۇر ئارقىلىق شەيئىلەرنىڭماھىيەتلىك بەلگىسى ۋە ئىچكى باغلىنىشلىرىنى بىلىدۇ . ئوبيېكتىپ شەيئىلەرتوغرىسىدىكى ھېسسىي بىلىشنى ئەقلىي بىلىش سەۋىيىسىگە كۆتىرىدۇ .

دىققەتقابىلىيىتى — دىققەت ئادەمنىڭ پىسىخىك پائالىيىتىنىڭ مەلۇم شەيئىگە قارىتىلىشى ۋەتوپلىنىشىدىن ئىبارەت . دىققەت توپلانغاندا ئەقلىي پائالىيەت ئۈنۈملۈك بولىدۇ .ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەقلىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشتا، تۇراقلىق دىققەت قابلىيىتىنىيېتىلدۈرۈش موھىم ئەھمىيەتكە ئىگە، چۈنكى بارلىق ئەقلىي پائالىيەت ياكى پسىخىكپائالىيەتكە دىققەت قاتنىشىدۇ . دىققەتسىز ئەقلىي پائالىيەتنىڭ بولۇشى مۈمكىنئەمەس . ئەقىلدىن ئىبارەت بو بىر پۈتۈنلۈكنى تەشكىل قىلغۇچى كۈزىتىش، خاتىرە،خىيال، تەپەككۇر، دىققەت قابىلىيەتلىرىنى تەڭ تەرەققىي قىلدۇرۇش لازىم .

2. بىلىم ئىگەللەش بىلەن ئەقىلنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنىڭمۇناسىۋىتى

بىلىمۋە ماھارەت ئىگەللەش بىلەن ئەقىلنى تەرەققىي قىلدۇرۇش زىچ باغلىنىشلىق بولىدۇ .ئوقۇتۇش ئەقىلنىڭ تەرەققىياتىغا تەسىر كۆرسىتىشتە بىلىم ۋە ماھارەت ئىگىلەشنىۋاسىتە قىلىدۇ . ئوقۇغۇچىلار مەسىلىلەر ئۈستىدە پىكىر يۈرگۈزگەندە، ئۆزى ئىگىلىگەنبىلىملىرى ئارقىلىق ئانالىز قىلىش، سېنتىزلاش، ئابستراكتلاش، ئومۇملاشتۇرۇش، ھۆكۈمقىلىش، ئەقلىي خۇلاسە چىقىرىش ئېلىپ بارىدۇ . بىلىم ئىگەللەشتىن ئايرىلغاندا ،ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەقلىي تەرەققىياتى مەنبەسىز سۇ، يىلتىزسىز دەرەخ بولۇپ قالىدۇ .ياخشى ئوقۇتۇش شارائىتىدا ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىلىم ئگىلەش جەريانىنىڭ ئۆزى تۈرلۈكمۇرەككەپ بولغان ئەقلىي پائالىيەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولىدۇ . ئەقىلنىڭتەرەققىياتى بىلىم ئىگىلەشتىن ئىبارەت ئەقلىي پائالىيەت جەريانىدىلا ئەمەلگەئاشىدۇ .يەنە بىر تەرەپتىن ئوقۇغۇچىنىڭ بىلىم ئىگىلىشى ياكى بىلىم ئىگىلىشىنىڭ تېز– ئاستىلىقى، چۇنەقۇر – تېيىزلىكى ۋە مۈستەھكەملىك دەرىجىسىنىڭ قانداقلىقى، يەنەكېلىپ شۇ ئوقۇغۇچىنىڭ ئەقلىي تەرەققىياتىنىڭ سەۋىيىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ .