3§. مائارىپ پىسخولوگىيىسىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى ۋەئاساسىي مەزمۇنى
 

1. مائارىپ پىسخولوگىيىسىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى

مائارىپپىسخولوگىيىسىنى تەتقىق قىلىشتا قوللىنىدىغان مۇھىم نەزەرىيلەر تۆۋەندىكىچە :ئادەم پىسخىكىسىنىڭ ماھىيىتى توغرىسىدىكى نەزەرىيە ، ئىندىۋىدۇئال پىسخىكتەرەققىيات نەزەرىيىسى ۋە ئەخلاقىي پەزىلىتىنىڭ شەكىللىنىش نەزەرىيىسىدىن ئىبارەت.

1)ئادەم پىسخىكىسىنىڭ ماھىيىتى توغرىسىدىكى نەزەرىيە

ئېنگېلسئادەم پىسخىكىسىنى ’ يەر شارىدىكى ئەڭ چىرايلىق گۈل ‘ دەپ ئاتىغانىدى . ئادەمپىسخىكىسى دېگەن نېمە ؟ ئۇنىڭ ماھىيىتى نېمە ؟ پىسخىكىنىڭ ماددا بىلەن قانداقمۇناسىۋىتى بار ؟ بۇ ، پىسخولوگىيىدە ھەل قىلىدىغان تۈپ مەسىلە ، بۇ مەسىلىلەرتوغرىسىدا قەدىمدىن تارتىپ نۇرغۇن ئوخشىمىغان كۆز قاراشلار ئوتتۇرىغا چىقىپ ،ماتېرىيالىزم بىلەن ئىدېئالىزم ئوتتۇرىسىدا كەسكىن كۈرەش بولۇپ كەلدى ،ئىدېئالىستلار ، پىسخىكىنى غەيرىي ماددىي ۋە تەڭداشسىز روھنىڭ پائالىيىتى ،ئالەمدىكى بارلىق نەرسىلەرنىڭ پەيدا بولۇش مەنبەسى دەپ قاراپ ، ’ دۇنيادا روھتىنتاشقىرى نەرسە يوق ‘ دەيدۇ ؛ بەزىلەر ’ كۆڭۈل ئادەمنىڭ ئىلاھىدۇر ‘ دەيدۇ ؛ يەنەبەزىلەر ’ مىڭىنىڭ پىسخىكىنى ھاسىل قىلىشى خۇددى جىگەرنىڭ ئۆت سۇيۇقلۇقى ئاجىرتىپچىقارغىنىغا ئوخشاش ‘ دەيدۇ . بۇنىڭدىن باشقا ئىككىنچى بىر خىل كۆز قاراشتىكىلەرپىسخىك پائالىيىتى ئورگىنى ’ يۈرەك ‘ دەپ قاراپ ، ’ يۈرەكتىن ئىبارەت بۇ ئورگانپىكىر قىلىدۇ ، پىكىر قىلغاندىلا بىلىشكە ئېرىشكىلى بولىدۇ ‘ دەيدۇ . ئارىستوتىل :’ جان قان بىلەن تەندە ئېقىپ يۈرىدۇ . جان يۈرەكتە تۇرىدۇ ، تەپەككۈرمۇ يۈرەكتەبولىدۇ ‘ دەپ قارىغان .

يۇقىرقىبايان قىلىنغانلار ئىدېئالىزملىق نەزەرىيىدۇر . ئىدېئالىستلار ئالەمدىكىشەيئىلەرنى ئادەم پىسخكىسىدىن پەيدا بولغان قىلىپ قويىدۇ .

ماتېرىيالىستلار: ’ پىسخىكىلىق پائالىيەت ئادەم تېنىنىڭ بىر خىل فۇنكىسىيىسى پىسخىكا بەدەنگەتايىنىدۇ ‘ دەپ قارايدۇ . ئۇلار ، پىسخىكىلىق ئادىسىلەر نېرۋا توقۇلمىلىرىپائالىيىتىنىڭ نەتىجىسى ئىكەنلىكىنى بىلگەن . لېكىن ماركسىزمدىن ئىلگىرىكىماتېرىيالىستلار ، ساددا مېخانىك ماتېرىيالىستلار ئىدى . ئۇلار دۇنيانىڭ ئەسلى مەنبەسىماددا ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلسىمۇ ئۇلاردا دېئالىكتىك نۇقتىنەزەر يوق ئىدى .مەسىلىگە تەرەققىيات نۇقتىسىدىن قارىيالمايتى .

پەقەتدېئالىكتىكىلىق ماتېرىيالىزملار بىلەن تارىخىي ماتېرىيالىزملار ئادەم پىسخىكىسىنىڭماھىيىتىنى ئىلمىي يوسۇندا چۈشەندۈرەلىدى . يەنى پىسخكا مىڭىنىڭ فۇنكىسىيىسى ،مىڭە پىسخىكا ئورگىنى ، پىسخىكا ئوبيېكتىپ رېئاللىقنىڭ ئىنكاسى ، ئوبيېكتىپرېئاللىق پىسخىكىنىڭ مەزمۇنى ۋە بۇلىقى ، ئادەم پىسخىكىسى ئىجتىمائىي ئەمەلىيەتجىريانىدا پەيدا بولۇپ راۋاجلىنىدۇ . ئادەم پىسخىكىسى ئوبيېكتىپ رېئاللىقنى ئادەممىڭىسىدىكى سۇبيېكتىپ ئىنكاسى دېگەن ئىلمىي يەكۈننى چىقاردى .

ھازىرقىئىلمىي تەتقىقاتلارنىڭ ئىسپاتلىشىچە : ھايۋاناتلار تەدرىجىي تەرەققىي قىلىپمۇئەييەن باسقۇچقا يەتكەندىلا ، نېرۋا سېستىمىسى پەيدا بولغان . يەنەتۆۋەندەرىجىلىك ئىپتىدائىي ھايۋانلارنىڭ نېرۋا سېستىمىسى بولمىغان . كۆپھۈجەيرىلىك ھايۋانلارغا كەلگەندە ئاندىن تاشقى تەسىرنى قوبۇل قىلالايدىغانئالاھىدە ھۈجەيرىلەر بارلىققا كېلىشكە باشلىغان . ھايۋاناتلار دۇنياسى تەرەققىيقىلىپ كاۋاك تەنلىكلەر باسقۇچىغا كەلگەندە ئاندىن نېرۋا سېستىمىسى پەيدا بولغان .بىراق بۇ خىل نېرۋا سېستىمىسىنىڭ نېرۋا مەركىزى شەكىللەنمىگەن . ئومۇرتقىلىقھايۋانلار باسقۇچىغا كەلگەندە ، مېڭە ۋۇجۇدقا كېلىپ تېخىمۇ يۇقىرى دەرىجىلىكئىنكاس شەكلى ئىداراك پەيدا بولغان .

يۇقىرىقىلاردىنشۇنى كۆرۈۋېلىشكە بولىدۇكى : تەخمىنەن ئۈچ مىليون بەش يۈز نەچچە مىڭ يىلللارئىلگىرى ئادەمسىمان مايمۇننىڭ پائالىيىتى تىلنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈپ ،ئەمگەك ۋە تىلنىڭ تەرەققىياتى مېڭىنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈردى ۋە يۈكسەكدەرىجىدە تەرەققىي قىلغان ، مۇكەممەل ئادەم مېڭىسىگە ئايلاندى ، شۇندىن باشلاپپىسخىكا ، ئاڭ پەيدا بولدى . ئەمگەك داۋامىدا پەيدا بولغان تىل ئادەمنى ئۇنىڭئۆزىگە خاس ئىنكاس شەكلى – ئادەم پىسخىكىسى ۋە ئاڭغا ئىگە قىلدى .

دېمەك، ئالىي دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان ئادەم مېڭىسىنىڭ ئاساسى ماددا . ئادەمپىسخىكىسىنى پەيدا قىلىدىغان ئەزا يۈرەك بولماستىن ، بەلكى مېڭە .

پىسخىكا– مېڭىنىڭ فۇنكىسىيىسى ، مېڭە پىسخىكا ئورگىنى ، ’ مېڭىسىز تەپەككۈر ‘ مەۋجۇتئەمەس . شۇنىڭ ئۈچۈن بىز ئالدى بىلەن مېڭىنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە رولىنى توغرائىگىلىشىمىز ، ئادەم پىسخىكىسىنىڭ ماھىيىتىنى ئېچىپ ، مېڭە بىلەن پىسخىكىنىڭمۇناسىۋىتىنى توغرا ھەل قىلىشىمىز كېرەك .

(1)ئادەم مېڭىسىنىڭ تۈزۈلىشى ۋە ئۇنىڭ رولى

ئادەمنېرۋا سېستىمىسى نۇرغۇنلىغان نېرۋۇنلاردىن تۈزۈلگەن . نېۋرۇن يەنى نېرۋا ھۈجەيرىسىنېرۋا سېستىمىسىنى تۈزگۈچى ئاساسىي قۇرۇلما ياكى فۇنكىسىيە بىرلىكىدىن ئىبارەت .

ھەربىر نېۋرۇن ھۈجەيرە تېنى بىلەن ھۈجەيرە ئۆسۈكچىسىدىن ئىبارەت ئىككى قىسىمدىنتۈزۈلگەن . ھۈجەيرە تېنىدە ھۈجەيرە يادروسى بولىدۇ . ھۈجەيرە تېنىدىن ئۆسۈپ چىققانھەر خىل ئۇزۇنلۇقتىكى ئۆسۈكچىلەر ھۈجەيرە ئۆسۈكچىلىرى دەپ ئاتىلىدۇ . ھۈجەيرەئۆسۈكچىسى ، دەرەخسىمان ئۆسۈكچە ۋە ئوقسىمان ئۆسۈكچە دەپ ئىككى خىلغا بۆلۈنىدۇ .دەرەخسىمان ئۆسۈكچە ھۈجەيرە تېنىدىن سوزۇلۇپ چىققان نەيچىسىمان سوزۇلما ماددا ، ئۇدەرەخ شېخىغا ئوخشاش شاخلانغان ، ئەمما قىسقا بولىدۇ ، ئۇ ھۈجەيرە تېنى ئەتراپىغاجايلاشقان . ئوقسىمان ئۆسۈكچىمۇ نەيچىسىمان سوزۇلما ماددا . بىراق ئۇ ، دەرەخسىمانئۆسۈكچىگە قارىغاندا ئۇزۇنراق بولۇپ ، ئۇزۇنلۇقى بىر نەچچە مىكرو مېتىردىن بىرمېتىر ئەتراپىدا بولىدۇ . ئوقسىمان ئۆسۈكچە نېرۋا تالالىرى دەپ ئاتىلىدۇ .

نېۋرۇننېرۋا سېستىمىسىنىڭ ئەڭ كىچىك بىرلىكى بولۇپ ، غىدىقلاشلارنى قوبۇل قىلىش ، رەتلەش، يەتكۈزۈش رولىغا ئىگە .

ھۈجەيرەتېنىنىڭ ئاساسىي رولى – ماددا ئالمىشىش ، سىرتتىن كەلگەن سىگنالللارنى قوبۇل قىلىشرەتلەش رولىغا ئىگە .

دەرەخسىمانئۆسۈكچىنىڭ رولى – سىرتقى غىدىقلاشلارنى قوبۇل قىلىپ ، نېرۋا قوزغىلىشى پەيدابولغاندىن كېيىن ئۇنى ھۈجەيرە تېنىگە يەتكۈزۈش رولىغا ئىگە .

ئوقسىمانئۆسۈكچىنىڭ ئاساسىي رولى – قوبۇل قىلىنغان غىدىقلاشلارنى ( نېرۋا قوزغىلىشى )ھۈجەيرە تېنى ئارقىلىق نېرۋا مەركىزىگە يەتكۈزۈپ ، سىرتقا جاۋاب قايتۇرۇش رولىغائىگە .

دېمەك، نېۋرۇنلارنىڭ مۇرەككەپ باغلىنىشلىرى ئارقىلىق ئادەمنىڭ نېرۋا سېستىمىسى تۈزۈلگەن.

ئادەمنېرۋا سېستىمىسى – مەركىزىي نېرۋا سېستىمىسى ۋە ئەتراپ نېرۋا سېستىمىسىدىن ئىبارەتئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ .

ئادەمنېرۋا سېستىمىسى مۇكەممەل بىر گەۋدە . ئۇنىڭ ھەر بىر تارماق سېستىمىسىنىڭ ئوخشاشبولمىغان سېستىمىسى ۋە رولى بولىدۇ . بىراق چوڭ مېڭە پوستلىقى – پۈتۈن نېرۋاسېستىمىسىنىڭ پائالىيىتىدە تەڭشەش ۋە ئىدارە قىلىش رولىغا ئىگە .

بىرىنچى، مەركىزىي نېرۋا سېستىمىسى – مېڭە بىلەن يۇلۇنغا بۆلۈنىدۇ . چوڭ مېڭە ، مېڭىنىڭئالىي دەرىجىلىك قىسمى بولۇپ ، ئۇ پىسخىك پائالىيەتلەرنىڭ ئاساسىي ئورگىنى .ئادەمنىڭ چوڭ مېڭىسى ئوڭ ۋە سول ئىككى يېرىم شارغا بۆلۈنىدۇ . چوڭ مېڭىنىڭ يۈزىكۈلىرەڭ ماددىدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ پوستلاق دەپ ئاتىلىدۇ . ئۇنىڭ ئىچىگە چوڭ ـكىچىكلىگى ، شەكلى ، تىزىلىش ئۇسۇلى ، فۇنكىسىيىسى ئوخشاش بولمىغان 14 تىن 15مىليارد نېرۋا ھۈجەيرىسى توپلانغان . قۇرامىغا يەتكەن كىشى مېڭىسىنىڭ ئېغىرلىقىئوتتۇرا ھېساب بىلەن 1400 گرام كېلىدۇ . ئۇ شار شەكلىدە قاتلىنىپ پۈرمىلەنگەنبولۇپ ، باش سۆڭەك ئىچىگە جايلاشقان . پوستلاقنىڭ پېتىنقى قىسمى ئېرىقچە ، كۆپىنكىقىسمى پۈرمە دەپ ئاتىلىدۇ .

چوڭمېڭە يېرىم شارلىرىدىن سول يېرىم شارلارنىڭ فۇنكىسىيىسى ئوڭ يېرىم شارفۇنكىسىيىسىدىن يۇقىرى بولىدۇ ، چوڭ مېڭە سول يېرىم شار بىلەن شارچىسى دەپقارىلىدۇ . بۇنىڭ فۇنكىسىيىسى ئاساسەن بەدەننىڭ ئوڭ يېرىمىنى باشقۇرۇش بىلەن بىرگە، ئاساسلىقى تەھلىل تەپەككۈر ، مەركەزلىك تەپەككۈر ، لوگىكىلىق ئەقلىي يەكۈنچىقىرىش ، تىل ئارقىلىق نەزەرىيە سەۋىيىسىگە كۆتۈرۈش ئارقىلىق ئەقلىي بۇلىقىنىئاچىدۇ . ئوڭ يېرىم شار ئىجادىيەت شارچىسى دەپ ئاتىلىدۇ . ئۇ بەدەننىڭ سوليېرىمىنى باشقۇرۇش بىلەن بىرگە ئاساسلىقى تەسەۋۋۇر قىلىش ، مەڭگۈ ئەستە ساقلاش ،ئومۇملاشتۇرۇش ، خىيال قىلىش ، ھېسىياتقا باي بولۇش ، تارقاقلاشتۇرۇپ تەپەككۈرقىلىش ئارقىلىق ئىجادىيەت بۇلىقىنى ئاچىدۇ .

ئالىملارنىڭتەتقىقاتى شۇنى ئىسپاتلىدىكى : چوڭ مېڭە سول ئوڭ يېرىم شارلىرى ئۆز ئالدىغا مەخسۇسخىزمەت قىلىپلا قالماستىن ، ئۇلار يەنە ئۆز - ئارا ھەمكارلىشىدۇ ، بىر - بىرىنىتولۇقلايدۇ .

چوڭمېڭە پوستلىقى ئاستىدا ئارىلىق مېڭە ، ئوتتۇرا مېڭە ، كۆۋرۈك مېڭە ، ئۇزۇنچاق مېڭە، كىچىك مېڭە ، يۇلۇن قاتارلىق قىسىملار بولۇپ ، بۇلار تۆۋەن دەرىجىلىك نېرۋامەركەزلىرى ياكى پوستلاق ئاستى مەركەزلىرى دەپ ئاتىلىدۇ . ئارىلىق مېڭە ، ئوتتۇرامېڭە ، كۆۋرۈك مېڭە ، ئۇزۇنچاق مېڭە – مېڭە سېپى دەپ ئاتىلىدۇ .

يۇلۇن– مەركىزىي نېرۋا سېستىمىسىنىڭ تۆۋەن دەرىجىلىك ئورنى بولۇپ ، ئۇنىڭ ئىككى خىلفۇنكىسىيىسى بولىدۇ . بىرىنچىسى ، يەتكۈزۈش فۇنكىسىيىسى بولىدۇ . ئىككىنچىسى ،رېفلىكىس فۇنكىسىيى بولىدۇ .

ئىككىنچى، ئەتراپ نېرۋا سېستىمىسى ، مېڭە نېرۋىسى ، يۇلۇن نېرۋىسى ۋە ۋىگىتاتىپنېرۋىلاردىن تەركىب تاپقان .

ئەتراپنېرۋا سېستىمىسىنىڭ بىر ئۇچى مەركىزىي نېرۋا سېستىمىسىنىڭ مىڭە بىلەن يۇلۇنغائۇلانغان ، يەنە بىر ئۇچى بەدەندىكى ھەمما ئەزالارغا تۇتاشقان . مېڭە بىلەنتۇتاشقان قىسمى مېڭە نېرۋىسى دەپ ئاتىلىدۇ . ئۇ جەمئىي 12 جۈپ بولىدۇ . ئۇ ئاساسەنمېڭىدىن چىقىپ باش ۋە يۈز قىسىمغا تارالغان بولۇپ ، ئۇ ، باش ۋە يۈز قىسمىنىڭھەرىكىتى ۋە سەزگۈلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ، يۇلۇن بىلەن تۇتاشقان قىسمى يۇلۇننېرۋىسى دەپ ئاتىلىدۇ . بۇ جەمئىي 31 جۈپ بولىدۇ . بۇ ، يۇلۇندىن چىقىپ پۈتۈنبەدەن ، گەۋدە ، پۇت - قولللارغا تارالغان بولۇپ ، بەدەن ، گەۋدە سەزگۈسى ۋە پۇت ـقولللارنىڭ پائالىيىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك . يۇلۇن نېرۋىسى – مەركەزگە ئىنتىلگۈچىنېرۋا تالاسى ۋە مەركەزدىن قاچقۇچى نېرۋا تالالىرىغا بۆلۈنىدۇ .

(2)مېڭىنىڭ پائالىيەت ئۇسۇلى

ئادەمنىڭئاڭلىق ۋە ئاڭسىز ھەرىكەتلىرىنىڭ ھەممىسى ، ئۇنىڭ پەيدا بولۇش ئۇسۇلىدىن ئېلىپئېيتقاندا ، رېفلېكستىن ئىبارەت . چوڭ مېڭە ، ئورگانىزم بىلەن مۇھىت ئارىسىدىكىتەڭپۇڭلۇقنىڭ ساقلىنىشىغا كاپالەتلىك قىلىشتا تامامەن رېفلېكس ئۇسۇلىدىنپايدىلىنىدۇ . دېمەك ، مېڭىنىڭ ئاساسىي پائالىيەت ئۇسۇلى رېفلىكستىن ئىبارەت .

رېفلېكسدېگىنىمىز – ئادەم ۋە ھايۋانلارنىڭ نېرۋا سېستىمىسى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدىغانمۇئەييەن غىدىقلاشقا بىلدۈرگەن قانۇنىيەتلىك ئىنكاس پائالىيىتىدۇر .

رېفلېكسنىئەمەلگە ئاشۇرىدىغان نېرۋا قۇرۇلمىسى رېفلېكس ياي دەپ ئاتىلىدۇ . رېفلېكس يايسەزگۈچى ئورۇن ( رىتسىپتور ) – مەركەزگە ئىنتىلغۇچى نېرۋا – مەركىزىي نېرۋا –مەركەزدىن قاچقۇچى نېرۋا – ئېففىكتورلاردىن تەركىب تاپىدۇ . رىتسىپتور ، مەركەزگەئىنتىلگۈچى نېرۋا ، مەركىزىي نېرۋا – ئانالىزاتور دەپ ئاتىلىدۇ . مەركەزدىنقاچقۇچى نېرۋا ، ئېففىكتورلار – ئىجرا قىلغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ .

ئادەمنىڭرېفلېكس ھەرىكىتى تاساددىبىي پەيدا بولمايدۇ . ئاددىي ياكى مۇرەككەپ رېفلېكسپائالىيىتى بولسۇن ، سەۋەبىيەت قانۇنىنىڭ ئىلكىدە بولىدۇ . كۈچلۈك تەسىرى كۈچلۈكرېئاكسىيىنى پەيدا قىلىدۇ ، ئاجىز تەسىر ئاجىز رېئاكسىيىنى پەيدا قىلىدۇ . سازئاۋازى قۇلاققا ياقىدۇ ، شاۋقۇن قۇلاققا خوش ياقمايدۇ ، خۇش پۇراق كىشىنى جەلپقىلىدۇ ، ئاغرىتىدىغان تەسىر كىشىنى قاچۇرىدۇ ۋە باشقىلار ، شۇنىڭ بىلەن تەڭمۇرەككەپرەك رېفلېكس ھەرىكىتى ، نېرۋىنىڭ ئاددىلا بىر قېتىم بىر يۆنىلىش بويىچەئۆتكۈزۈش ئارقىلىق ئورۇندالمايدۇ . بەلكى مەركەزگە ئىنتىلىش ياكى مەركەزدىن قېچىشنېرۋا يولىدا نېرۋا ئىمپولىسىنىڭ قايتىلىنىشى بولىدۇ . نېرۋا ئىمپولىسىنىڭ بۇ خىلقايتىلىنىشى ، يالغۇز مەركەزگە ئىنتىلغۇچى ياكى مەركەزدىن قاچقۇچى نېرۋا ئارلىقىدابولۇپ قالماي ، يۇقىرى ۋە تۆۋەن دەرىجىلىك مەركەزلەر ئارلىقىدىمۇ ئۈزلۈكسىزئىمپولىس قايتىلىنىش بولىدۇ . ئۇنداق بولمىسا چوڭ مېڭە تاشقى ئالەمدىكى شەيئىلەرنىتوغرا ئەكس ئەتتۈرەلمەيدۇ ۋە ئۆزىنىڭ ھەرىكىتىنىمۇ توغرا تىزگىنلىيەلمەيدۇ .

ئادەمنىڭبارلىق پىسخىكىلىق پائالىيەتلىرىنىڭ پەيدا بولۇشىدىكى ئاساسىي سەۋەب رېفلېكستىنئىبارەت بولۇپ ، ئۇنىڭ شەكىللىنىش جەريانىغا ئاساسلانغاندا ، ئۇ شەرتسىز رېفلېكسۋە شەرتلىك رېفلېكس دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ .

شەرتسىزرېفلېكس – تۇغما ئېرسىيەت ئارقىلىق كەلگەن بولۇپ ، ئۆگەنمەيلا بېلىدىغان رېفلېكسنىكۆرسىتىدۇ . مەسىلەن : ئېغىزغا يېمەكلىك كىرىشى بىلەنلا تۈكۈرۈك ۋە شۆلگەي كېلىشى، بۇرۇنغا غەيرىي نەرسە كىرىش بىلەنلا چۈشكۈرۈش قاتارلىقلار ... .

شەرتلىكرېفلېكس – ئادەم ياكى ھايۋاناتلار تۇغۇلغاندىن كېيىن تۇرمۇش ئەمەلىيىتى جەريانىدائۆگىنىش ئارقىلىق ھاسىل بولىدىغان رېفلېكسلارنى كۆرسىتىدۇ . مەسىلەن : كۇچۇك ياشاشداۋامىدا جېسىملارنىڭ شەكلى ، ئاۋازى ۋە پۇرىقى قاتارلىق خۇسۇسىيەتلىرىگە ئاساسەنيېمەكلىك تېپىشنى ، يات ئادەم بىلەن تونۇش ئادەمنى ئۇلارنىڭ قىياپىتى ، ئاۋازىغاقاراپ پەرق ئېتىشنى ، كېچىدىن تۈرلۈك ئاۋازلارنىڭ مەنىسىنى پەرق ئېتىشنى تەدرىجىيئۆگىنىۋالىدۇ .

(3)ئالىي نېرۋا پائالىيىتىنىڭ ئاساسلىق قانۇنىيىتى

ئادەمئورگانىزمىنىڭ ھەر قايسى قىسىملىرىنىڭ ماسلىشىپ ئىشلىشى ۋە ئۇنىڭ تاشقى مۇھىتبىلەن تەڭپۇڭلۇقنى ساقلىشى ، ئادەم نېرۋا سېستىمىسىغا تايىنىدۇ ، بولۇپمۇ چوڭ مېڭەپوستىلىقى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ . چوڭ مېڭە پوستىلىقى پۈتۈن پائالىيەتلەرنىئىدارە قىلىدىغان ئەڭ ئالىي تەڭشىگۈچ . ئۇنىڭ پائالىيىتىنى ئادەتتە ئالىي نېرۋاپائالىيىتى دەپ ئاتايمىز .

ئادەمنىڭئالىي نېرۋا پائالىيىتى قارمۇ قارشىلىقنىڭ بىرلىكىدىن ئىبارەت ئىككى ئاساسىيجەريانغا يەنى قوزغىلىش جەريانى بىلەن تورمۇزلىنىش جەريانىغا بۆلۈنىدۇ .

قوزغىلىشجەريانى دېگىنىمىز ، نېۋرۇن تەسىرنى قوبۇل قىلغاندا توقۇلمىلارنىڭ ھەرىكەتسىزھالەتتىن ھەرىكەتلىك ھالەتتكە ئۆتۈشى قوزغىلىش دەپ ئاتىلىدۇ .

تورمۇزلىنىشجەريانى دېگىنىمىز ، ھۈجەيرە ۋە توقۇلمىلارنىڭ ھەرىكەتلىك ھالەتتىن ھەرىكەتسىزھالەتكە ئۆتۈشى تورمۇزلىنىش جەريانى دەپ ئاتىلىدۇ . تورمۇزلىنىش جەريانىنىڭشەكىللىنىشى ، شۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك ئورگان ، مۇسكۇل ، بەزلەرنىڭ پائالىيىتىنىئاجىزلاشتۇرىدۇ ، ھەتتا توختىتىپ قويىدۇ . ئەگەر چوڭ مېڭە ھۈجەيرىلىرى تامامەنتورمۇزلىنىش ھالىتىگە ئۆتسە ، ئۇ كىشى ئۇخلاپ قالىدۇ ، سىرتقا قارىتا ھېچقانداقئىنكاس بىلدۈرمەيدۇ . تورمۇزلىنىش – سىرتقى تورمۇزلىنىش ۋە ئىچكى تورمۇزلىنىش دەپئىككىگە بۆلۈنىدۇ .

سىرتقىتورمۇزلىنىش – چوڭ مېڭە پوستلىقىغا سىرتقى تەسىردىن پەيدا بولغان قوزغىلىشنىڭپوستلاقتىكى شەرتلىك رېفلېكس قوزغىلىشنى تورمۇزلاپ قويۇشنى كۆرسىتىدۇ . مەسىلەنئوقۇغۇچىلار دىققەت بىلەن لېكسىيە ئاڭلاۋاتقاندا سىرتتىن تۇيۇقسىز ئاڭلانغانقاتتىق ئاۋاز ئوقۇغۇچىلارنىڭ دەرسكە بولغان دىققىتىنى توختىتىدۇ . مانا بۇ سىرتقىتورمۇزلىنىش بولىدۇ .

ئىچكىتورمۇزلىنىش – ئىچكى تەسىر كۈچ قوزغىلىش پەيدا قىلغان شەرتلىك غىدىقلىغۇچىكۈچەيتىلمىگەنلىكىتىن تورمۇزلىنىش پەيدا بولۇشنى كۆرسىتىدۇ. مەسىلەن: ئوقۇغۇچىلارئۆگەنگەن بىلىملىرىنى تەكرارلىمىغانلىقتىن ئۇنتۇپ قېلىش ھادىسىسى يۈز بېرىدۇ . بۇئىچكى تورمۇزلىنىشنىڭ نەتىجىسىدۇر .