بۆرە زاتلارى

جىمسارى

بايان ئاۋۋال

«بورە»، ھەممەيلەنگە تۇنۇشلۇق بولغان گۆشخور ھايۋان. بەزىلەر بۇنى، «بۆرى، قاشقىر، قاسقىر » دەپمۇ ئاتايدۇ. بىزنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىمىزدە، بىزنىڭ ئەجداتلارىمىزنىڭ بۆرەنى تۇتىم قىلغانلىقى رىۋايەت قىلىنىدۇ. بۆرە گەرچە بىزگە تۇنۇشلۇق بولسىمۇ، ئۇنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى ۋە زاتلارى تۇنۇشتۇرۇلغان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىلمىي ئەسەرنى مەن تېخى كۆرۈپ باقمادىم. بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن مەزگۇر ئەسەردە، بۆرەنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى، ئۇنىڭ 8 زاتى، 63 شاخزاتى ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى كۆرسەتىلدى.

1. « بۆرەرۇق» نىڭ نەسەپ تەۋەلىكى

«بۆرە» دىگەن سۆز ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، «يىرتقۇچمەت» (يىرتقۇچلار جەمەتى食肉目) دىكى «بۆرەئىلە» (بۆرە ئائىلەسى犬科) نىڭ نامىنى، بۆرەئىلەدىكى «بۆرەرۇق 犬属»نىڭ نامىنى ھەم بۆرەرۇقتىكى بارلىق زاتلارنىڭ ئومۇمى نامىنى بىلدىرەدى. بۆرەرۇق دىگەن ئىسىم، لاتىنچەدە، Canis دەپ ئاتالادى. بۇ نامنى، لىننىي دىگەن ئالىم، 1758-يىلى قويغان ئىكەن. ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، بۆرەئىلە دىگەن سۆز، ئىت ئائىلىسى دەپ ئاتالغان. بۆرەرۇق دىگەن سۆز، ئىت ئۇرۇقدىشى دەپ ئاتالغان. بۇنداق ئاتاش، مىنىڭچە مۇۋاپىق ئەمەس. ئىت بۆرەدىن كۆندۈرۈپ ئۆزلەشتۈرۈلگەن ھايۋان. ئىت، بۆرەنىڭ ئەجداتى ئەمەس بەلكى بۆرە ئىتنىڭ ئەجداتى بولادى. دىمەك، بۆرە دىگەندە، ئىتنى ھەم ئۆز ئىچىگە ئالادى. ئىت دىگەندە، بۆرەنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدى. شۇڭا، بۆرەئىلە، بۆرەرۇق دەپ ئاتالغانى توغرا بولىدۇ. مەنبەلەردىن جەمتەر قىلىشىمچە، بۆرەرۇقنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى، 1-جەدۋەلدە كۆرسەتىلگەندەك بولادىكەن.

1-جەدۋەل: بۆرەرۇقنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى

2. بۆرە رۇقتىكى زاتلار

بۆرەرۇقتىكى زاتلار يەنە بۆرە زاتلارى ياكى بۆرەلەر دەپمۇ ئاتالادى. مەنبەلەرگە قاراغاندا، بۆرەرۇقنىڭ 7 زاتى بار، 10 زاتى بار ياكى 9 زاتى بار دىيىلگەن. ئەمما مىنىڭ جەمتەر قىلىشىمچە، بۆرە رۇقنىڭ 8 زاتى بار ئىكەن. ئۇلارنىڭ ناملارى، 2-جەدۋەلدە كۆرسەتىلدى.

2-جەدۋەل: بۆرە رۇقتىكى زاتلار ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى

3. بۆرەلەرنىڭ شاخزاتلارى ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى

مەنبەلەردىن جەمتەر قىلىشىمغا قارىغاندا، 8 بۆرە زاتىنىڭ 63 شاخزاتى بار ئىكەن. بۇلارنىڭ ئىچىدە، بۆرەقارقىل زاتىنىڭ 6 شاخزاتى، بۆرەسارقىل زاتىنىڭ 12 شاخزاتى، بۆرە لاران زاتىنىڭ 21 شاخزاتى، بۆرەكۆك زاتىنىڭ 17 شاخزاتى، بۆرە قىزغۇچ زاتىنىڭ 3 شاخزاتى، بۆرە مەسمەل زاتىنىڭ 2 شاخزاتى، بۆرەسىمەن زاتىنىڭ 2 شاخزاتى بار ئىكەن. بۆرە ھىندى زاتىنىڭ شاخزاتى يوق ئىكەن. 3-جەدۋەلگە قاراڭ.

3-جەدۋەل: بۆرەلەرنىڭ شاخزاتلارى ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى

بايان ئاخىر

يوقارىدا، مەنبەلەرگە ئاساسەن بۆرەلەرنىڭ 8 زاتى ۋە 63 شاخزاتىنى كۆرسەتتىم. ھەمدە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملارىنى ئوتتۇرىغا قويدۇم. بۆرەلەرنىڭ بۇ ناملارى، ئا.رەھمەتۇللانىڭ «ھايۋانات ناملارىنى ئاتاش ۋە يازىش قائىدەسى»گە ئاساسەن قويۇلدى ھەم يازىلدى. بۇ ناملار، دەسلەپكى قاراشتا تىلىمىزغا قولاشمىغاندەك بىر ئاز غەلىتە بىلىنىدۇ. ئەمما بۇ ناملار، بىر خىل قائىدىگە چۈشۈرۈلگەن بولۇپ، كىشىگە ئېنىق ئۇقۇم بېرىدۇ ھەم ئىخچام ئاتالادى. شۇنداق بولسىمۇ، بۇلار ھەققىدە بۇرادەرلەرنىڭ ئويلىغانلىرى بولۇشى مۇمكىن. شۇڭا، بۇرادەرلەرنىڭ مۇھاكىمە قىلىپ باقىشىنى ئۈمۈد قىلامەن.