پىستەرۇق زاتلىرى

黄连木属物种

ئا.ر. جىمسارى

بايان ئاۋۋال

پىستە بىزگە تۇنۇشلۇق بولغان داڭلىق قۇرۇق مىۋىلەرنىڭ بىرى. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز، پىستە ئۆستۈرۈشتە جۇڭگو بۇيىچە تارىخى ئەڭ ئۇزۇن رايون. ئاڭلاشلارغا قارىغاندا،  پىستەنىڭ شىنجاڭدا ئۆستۈرۈلۈپ كەلگىنىگە ئاز كام 1500 يىلچە بولۇپتۇ. شۇڭا، شىنجاڭدىكى باغۋەن-دىخانلىرىمىزنىڭ  ئۇنى تېرىش، پەرۋىش قىلىش، پىششىقلاش جەھەتلەردە، تىۋىپلىرىمىز ئۇنىڭدىن پايدىلىنىپ ئۇيغۇر تىبنامەدە قوللۇنۇش جەھەتلەردە مول تەجىربىلەرگە ئىگە. شۇنداق بولسىمۇ، پىستەنىڭ گىيانامە تەۋەلىكى توغرىسىدا بىلىدىغانلىرىمىز كۆپ ئەمەس. شۇڭا، بۇرادەرلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن مەزگۇر ئەسەردە، پىستەنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى، ئۇلارنىڭ نامى، پىستەرۇقنىڭ دۇنيادىكى زاتلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى كۆرسۈتىلدى.

1. پىستەرۇقنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى

ئادەتتە بازارلاردا سېتىلىۋاتقان ياكى بولمىسا بىز دائىم يەۋاتقان پىستە، پىستە رۇقنىڭ بىر زاتىدىن چىقىدىغان قۇرۇق مىۋەنىڭ نامى. پىستە، ھەم شۇ ناملىق مىۋەنىڭ نامى، ھەم شۇ ناملىق گىيانىڭ ياكى شۇ ناملىق مىۋە چىقىدىغان چاتدەرخنىڭ (چاتقالسىمان دەرەخ) نامىنى بىلدۈرىدۇ.

گىيانامە مەنبەلەرىگە قارىغاندا، پىستەرۇق، ئاناكا ئائىلەسىگە، ئاناكائىلە، ساپىندا جەمەتىگە، ساپىندامەت، قوشپەللەر تەبىقەسىگە، قوشپەلبىقە، يېپىقدان قەبىلەسىگە تەۋە بولىدىكەن (1-جەدىۋەلگە قاراڭ).

1- جەدۋەل: پىستەرۇقنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى

2. پىستەرۇق زاتلىرى

مەنبەلەرگە قارىغاندا، پىستەرۇقنىڭ 10 زاتى بايقىلىپ ئەنگە ئالىنغان. پىستەرۇق 10 زاتىنىڭ، لاتىنچە، خەنزۇچە، ئۇيغۇرچە ناملىرى 2- جەدۋەلدە كۆرسۈتىلدى. مەزگۇر ئەسەردىكى پىستەرۇق زاتلىرىنىڭ ئۇيغۇرچە نامىلىرى، ئا.رەھمەتۇللا جىمسارى ئوتتۇرىغا قويغان: « گىيا زات ناملىرىنى ئۇيغۇرچە قويۇش ۋە يازىش قائىدىسى» بويىچە يىڭىدىن قويۇلدى. شۇڭا، مەزگۇر ئەسەردە كۆرسۈتىلگەن پىستەرۇقتىكى 10 پىستە زاتىنىڭ ئۇيغۇرچە ناملىرى، جىمسارىدىن تۈنجى قىتىم نەشىر قىلىنغان بولىدۇ.

2-جەدۋەل: پىستەرۇق زاتلىرى

بايان ئاخىر

مەنبەلەرگە قارىغاندا، پىستە رۇق گىيالىرى گانا ئارالى، ئافرىقانىڭ غەربى شىمالى، ياۋروپانىڭ جەنۇبى،  ئوتتۇرا ئاسىيا، شەرقى ئاسىيا، مېكسىكا قاتارلىق رايونلارغا تارقالغان ئىكەن. ئاڭلاشلارغا قارىغاندا، مىلادىدىن خېلى يىللار بۇرۇن ھازىرقى ئىراندا پارس چارۋىچىلار پىستەنىڭ يوقۇرى ئوزۇقلۇق قىممىتىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى بايقىغان ھەم ئۇنى تېرىپ ئۆستۈرگەن ئىكەن. شۇنىڭدىن كىيىن، ئىراق، تۈركىيە، سۇرىيە، ئۆزبېكىستان، ئامېرىكا، ئاۋىسترالىيە، جۇڭگو قاتارلىق دۆلەتلەر كۆچۈرۈپ كىلىپ ئۆستۈرگەن ئىكەن. شىنجاڭ، دۆلىتىمىز بويىچە پىستە دەرىخىنى ئەڭ بالدۇر كۆچۈرۈپ كىلىپ ئۆستۈرگەن رايون بولۇپ، ئۇنىڭ بۇ يەردە ئۆستۈرۈلگىنىگە 1400-1500 يىللار بولغانلىقىنى تارىخى ۋەقەلەردىن مۆلچەرلەشكە بولىدۇ. يەنى تۇرانلار، پىرسىيەنى ئىشخال قىلىپ باشقۇرغان زامانلاردا، ئىراندىن كۆچۈرۈپ كىلىپ ئۆستۈرگەن بولۇشى مۇمكىن. (تارىختىن خەۋىرىم يوق، بىر ماتىرىيالدىن تۇرانلار (ئۇيغۇرتۈركلىرى) پىرسىيەنى بىر مەزگىل ئىشخالىيىتىگە ئالغانلىقىنى كۆرگەندەك قىلغان ئىدىم).

پىستە رۇق (Pistacia،黄连木属) دىگەن نامنى، دۇنيا گىيانامە پېشىۋاسى لىننېي دىگەن كىشى 1753- يىلى قويغان ئىكەن. ئادەتتە بىز پىستە دەپ ئاتاۋاتقانىمىز، پىستە رۇقنىڭ «پىستە ئەينى » (Pistacia vera،阿月浑子) دىگەن زاتى بولۇدۇ.  بۇنى كىشىلىرىمىز، پىستە بادام، قارا پىستە بادام، پىستە، مەستىكى  دىگەندەك كۆپخىل ناملاردا ئاتىشىدىكەن. خەنزۇچە دەسلەپتە ئايۆخۇنزى (阿月浑子) دەپ قۇبۇل قىلىنغان، ھازىرمۇ ئەنگىيا ئەسەرلىرىدە بۇ نام ئىشلىتىلىدۇ.  خەنزۇ خەلقى ئاراسىدا، كەيشىنگو (开心果) دىگەن نام كۆپرەك قوللۇنىلىدۇ. ئەزەربەيجاندا «پۈستە» دەپ ئاتايدىغاندەك قىلىدۇ. تۈركەشلەر، «ئانتېپ فىستىگى» دىگەندەك قىلىدۇ. باشقىلار قانداق ئاتىسا مەيلى، ئۇيغۇرچە نامىنى بىز چوقۇم توغرا، ئىخچام قوللۇنىشىمىز لازىم. پىستە دىگەن سۆزگە يەنە بادام دىگەن سۆزنى قوشۇۋىلىش توغرا ئەمەس. ئەگەر پىستە رۇقنىڭ 10 خىل زاتىنىڭ مىۋەسى بازارغا سىلىنسا، چوقۇم مەزگۇر ئەسەردىكى 2-جەدۋەلدە كۆرسۈتىلگەن ناملار بىلەن ئاتىشىمىز لازىم بولىدۇ. شۇنىڭدا، كىشىدە ئېنىق ھەم ئىخچام چۈشەنچە ئىسىدە قالىدۇ.