قىياقئىلە

禾本科

جىمسارى

بايان ئاۋۋال

تورىستان «ئاكادېمىيە» نىڭ 2014-يىللىق 18-تۇمۇز سانىدا، «قىياقمەت ۋە ئۇنىڭدىكى ئائىلەلەر» ناملىق ئەسەر نەشىر قىلىنغان. ئۇنىڭدا «قىياقئىلە،禾本科Poaceae» دەپ ئاتالغان بىر ئائىلەنىڭ بارلىقى كۆرسەتىلگەن. ئەندى بۇ قىتىم يازىلغان مەزگۇر ئەسەردە، بۇرادەرلەرنىڭ پايدالانىشى ئۈچۈن،  قىياقئىلە دىگەن نىمە؟ ئۇنىڭ قانداق شاخئىلەسى بار؟ ئۇلارنىڭ ناملارى قانداق ئاتالادى؟ دىگەندەك مەسەلەلەرنى چۆرىدىگەن مەزمۇنلار بايان قىلىندى.

1. قىياقئىلە دىگەن نىمە؟

قىياقئىلە دىگەن سۆز، ئا.رەھمەتۇللا تۈنجى بولۇپ  ياسىغان،  قىياق+ئىلە(ئائىلە) شەكلىدىن تۈزۈلگەن ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز.  قىياق دىگەن سۆزنىڭ مەناسى، ئۇرۇقپەلى (子叶)  تاق بولۇدىغان، بەرگى تار ھەم ئۇزۇن كىلىدىغان، غول شەكلى توم ياكى يىسسا بولىدىغان، غولىدا بوغۇملارى روشەن، بوغۇم ئارىلىقىنىڭ ئىچى كاۋاك بولىدىغان، غولىدا ئوراقى ئاچىلىپ تۇرادىغان غىلاپبەرگى ھەم ئۇنىڭ بەرگىقۇلاقى بولىدىغان، كونۇس (圆锥形) ياكى راكمۇس (总状) گۈلرەتى ئۇچىدا بولۇدىغان، قىسقىسى، بۇغداي، شال، بامبۇكقا ئوخشايدىغان گىيالارنى كۆرسەتەدى. ياكى مۇشۇنداق ئالاھىدىككە ئىگە گىيالار، ئۇيغۇرچە قىياق دەپ ئاتالادى.  ئىلە دىگەن سۆز، ئائىلە دىگەن سۆزنىڭ ئاخىرقى ئىككى بوغۇملۇق بۆلىكى بولۇپ، يەنىلا ئائىلە دىگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ. دىمەك، قىياقئىلە دىگەن سۆز، قىياقلار ئائىلەسى دىگەن مەنانى بىلدىرەدى. بۇ خىل يازىلىش شەكلى، ئا.رەھمەتۇللا جىمسارىنىڭ ئوتتۇرىغا قويغان «گىيائىلە نامىنى قويۇش ۋە يازىش قائىدەسى» دە دىيىلگەنى بويىچە يازىلدى.  قىياقئىلە دىگەن سۆزنىڭ لاتىنچەسى ئىككى خىل ئاتالغان؛ بۇنىڭ بىرى Gramineae  بولۇپ، بىز بۇنىڭدىن 40 يىل بۇرۇن گىيانامە (بوتانىكا) ئوقۇغاندا شۇنداق دەپ ئۆگەنگەن.  يەنە بىرى، ياقىنقى يىللار مابەينىدە، Poaceae دەپ قوللانىلدى. بۇ نامنى، (R.Br.) Barnhart دىگەن كىشى قويغان ئىكەن. شۇڭا، مەنمۇ ياڭىدىن قوللانغان نامىنى قوللاندىم.  خەنزۇچە نامى 禾本科 دەپ ئاتالغان. قىياق دىگەن سۆز، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە باشاقلىق ئۆسۈملۈكلەر ياكى باشاقلىقلار دەپ ئاتالغان. قىياقئىلە دىگەن سۆز، ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، باشاقلىق ئۆسۈملۈكلەر ئائىلىسى، باشاقلىقلار ئائىلىسى دەپ ئاتالغان.

2. قىياقئىلەنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى

قىياقئىلە، ئەۋكار دۇنيانىڭ گىيا مىقياسقا، ئۇنىڭ قاپدان (قاپلىقدان) گىيالار تۈركۈمىگە، ئۇنىڭ تاقپەل گىيالار تۈركۈمىگە، ئۇنىڭ كۆمەل گىيالار تۈركۈمىگە، ئۇنىڭ قىياقمەتىگە تەۋە بولادى. 1- جەدۋەلگە قاراڭ.

1- جەدۋەل: قىياقئىلەنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى

2. قىياقئىلەدىكى شاخئىلەلەر ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى

مەنبەلەرگە قاراغاندا، قىياقئىلەدە، 12 شاخئىلە، 668 رۇق، 10 مىڭدىن كۆپ زات بار ئىكەن. مەن مەزگۇر ئەسەردە پەقەتلا قىياقئىلەدىكى 12 شاخئىلەنى ۋە ئۇلارنىڭ ناملارىنى كۆرسەتتىم. 2- جەدۋەلگە قاراڭ.

2-جەدۋەل: قىياقئىلەدىكى شاخئىلەلەر ۋە ئۇلارنىڭ ناملارى

بايان ئاخىر

قىياقئىلە، قىياقمەتتىكى چوڭ ئائىلىلەردىن ھىساپلانادى. بۇنىڭدىكى 600 دىن كۆپ رۇقنى تىزىپ چىقىش كىشىگە زېرىكىشلىك ئېلىپ كىلىدۇ. قىسقا ۋاقىت ئىچىدە كۆرۈپ بولادىغان ئەسەردە،  بۇلارنى تىزىپ كۆرسەتىش مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا، پەقەتلا قىياقئىلە، ئۇنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى، ئۇنىڭ شاخئىلەسى ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە ناملارىنى كۆرسەتتىم. بۇرادەرلەرنىڭ مۇھاكىمە قىلىپ كۆرۈشىنى ئۈمۈد قىلىمەن. «ئۇيغۇرچە مەنبەلەردىكى نامى» دىگەن كاتەكچەنى ھورۇنلۇق قىلىپ بوش قويدۇم. بۇ بوش ئورۇننى بىرەر پىدائى بۇرادەر تولدۇرۇپ قويىدۇغۇ دىگەن ئۈمۈددەمەن.