Hormon candac baycalgan?

荷尔蒙是怎样发现的？

Jimsary

1. hormonlar candac baycalgan?

Menbelerdin biliximqe, fransiyelik Barnard isimlik kixi, herhil hayvanlar axcazan suyucini tetcic cilip, jigerde kwphil sirlik ictidarnin’ bolidiganlicini 1853-yilila baycaptiken. Barnard, bu ictidar melum bir madda arcilic bolidiganlicini perez cilgan. Emma u bu hil maddani tapalmigan iken. Emeliyette, u tapmacqi bolgini del xu hormon ikenduc.

Arilictin 30 yildek wacit wtkendin keyin, germaniyelik Ostwald isimlik kixi, 1880-yili terbez (calcansimanbez) din kwp mictarda yod maddasi bolgan bir hil maddani ajritip algan hemde bunin’ga, terbez ictidarini tgn’xeydigan madda dep bekitken. keyin bu maddaga, hormon dep nam coygan iken.

An’laxlarga cariganda, Barnardnin’ xagirti  1889-yili, yene bir hormonni baycaptiken. Bu xagirt kixi, hayvan taxicida (testis) bedenni janlandurdigan ictidarga ige bir maddenin’ bolidiganlicinin pemligen. Emma, bu maddani zadila tapalmigan iken.

An’laxlarga cariganda, 1901-yili, Amerikada tetcicatqi bolup ixlevatcan yaponiyelik piku (高峰) digen kixi, kala bwrek ezasidin can besimini ten’xeydigan maddani ayrip qiccan hemde uni kiristal yasap, unin’ga, “Adrenaline; epinephrine (肾上腺素)” dep nam Bergen iken.  

Bunidin 1 yil wtkende, engiliyelik iqrolxunas (fiziologiyexunas) Starling ve Belize digen kixiler, yimeklik kiqik vqeyge kirgende, vqey temiga svrkvlvx jeryanida kiqik vqey iqki perdisidin nahayiti az mictarda bir hil madda ecip qicip canga kiridiganlicini, can uni ecitip  libilbez (axcazan asti bezi) ge kiridiganlicini, libilbez bu maddani cubul cilgandin keyin, pancreatic su (胰液,libilbez suyuclugi) ixlepqicidiganlicini baycigan iken. Bu kixiler, bu maddani ayrip qicip, baxca hayvanlarnin’ caniga okul cilgandin keyin, bu hayvanlar bir nerse yimisimu  derhal pancreatic su ixlepqicarganlicini baycigan iken.

Menbelerge cariganda, kiyinki qaglarda, starling bilen Belize digen kixiler, yocurida tilga alingan micdari az emma, iqrol hususiyetige ige bolgan bu maddilarga omumlaxturup hormon  dep nam Bergen iken. Hormon digen bu termin meydanga kelgendin keyin, yen’i hormonlar davamlic baycilip turivatidu, kixilernin’ hormonga bolgan tunuxlirimu barganseri kengiyivatidu hem qon’curlavatidu.

2. hormonlarnin’ mihanizimi

Hazirci ilim qvxenqiside, can arcilic aylinidigan yaki toculma svyi arcilic uqur yetkvzvx rolini wteydigan maddalarnin’ hemmesi hormon dep atilidu. Tetcicatlarga cariganda, hormonlarnin’ micdari nahayiti az bolup, tehminen nanograms (1 milyart gramnin’ biri nanograms diyilidu) seviyeside boludiken. Gerqe unin’ micdari xunqe az bolsimu, unin’ bedendiki ten’xex roli gayet zor.

Hormonlarnin’ roli nahayiti ken’ dairelik bolsimu, emma u ezalarnin’  wzlepqicirixiga bivaste catnaxmaydiken. Pecetla, wzlepqicirix ve iqrolinin’ tezlik hem taman jeryanini ten’xydiken xunin’ bilen, organik ten herkitinin’  iqki ve taxci muhitca maslaxturidiken.

Hormonlarnin’ muhim iqrolinin’ biri, protein (acsil, bloc, 蛋白质), xiker (sagari, sugar), yag catarlic maddalarnin’ wzlepqicirix, su,tuz wzlepqicirixini ten’xeydu, wzlepqicirix ten’pun’licini saclaydu, iqrol paaliyetini enirgiye bien teminleudu.

Hormonlarnin’ Ikkinqi  bir roli, hvjeyrenin’ parqilinixi, bwlvnixini ilgiri svrvp, hercaysi toculma, ezalarnin’ normal wsvxi, yetilixi, balagetke yitix ,cerix jeryanliriga kapaletlik cilidiken.

Hormonlarnin’ Vqinqi bir roli, nerva systemisinin’ yetilixi ve paaliyetige tesir kwrsvtidiken.

Hormonlarnin’ Twtinqi roli, jinisi ezalarnin’ yetilixi ve balagetke yetixini ilgeri svridiken hem jinisi jeryanlarni ten’xeydiken.

Hormonlarnin’ Bexinqi roli, nerva systemisi bilen ziq maslixip, organik tennin’ muhit wzgvrixige yahxi maslaxturidiken.

3. hormon tetcic cilixnin’ ehmiyeti

Hormon tetcicat cilingan vactini Barnardtin baxlisacmu 160 yil boldi. Xundac bolsimu, hormon togrisidiki bilixler tehi yocuri pellige yetkini yoc. Xun’a, hormon tetcicatini davamlic elip berix, insanlarnin’ bir zwrwr ehtiyaji hesaplinidu. Hazirci ehvaldin cariganda,  Hormon tetcic cilixinin’ mundac bir canqe ehmiyeti bar:

birinqisi, hormonlarni tetcic cilix arcilic adem ve hayvanlardiki wsvx, yetilix, jinisinin’ tesiri ve kisel boluxnin’ mihanizimini bilgili bolidiken.

Ikkinqisi, bedendiki hormonni wlqex arcilic kiselge diagnoz coygili bolidiken.

Vqinqisi, hormonlarnin’ hemiyelik tvzvlixige asasen, svniy usolda hormon ixlepqicargili bolidu. Hazir bir cisim svniy hormonlar yasilip, davalax ve yeza igilik ixlepqicirixta collunulvatidu.

Twtinqisi, genetik enjiner (irsiyet curuluxi) tehnikisidin paydilinip, bakteriyeler arcilic yen’i tiptiki hormonlarni ixlepqicargili bolidiken. Men 1999-yili wzbekistan penler akademiyesinin’ mikrobiologye inistitutida bir yax alimnin’ yaponyede wgvnvp yetixtvrvp qiccan, tupractiki tuz, fospur juglanmisini parqilaydigan hem nefit mayliri bolgap ketken tupraclarni tazilaydigan hormunlarga ige yixil renglik bacterye melumatini kwrgen idim. Bunin’ beziliri ixlepqicirixta collunilmacta iken.

Bexinqisi, bedendiki ezalarnin’ hormon ten’pun’licini eslige keltvrvx vqvn, svniy insulinga ohxax hormonlar yasaxni emelge axurgili bolidu. Anglisam, hazir bir cisim muxu hildiki svniy hormonlar klinkida collunilmacta iken.

Tevsiye, hormon gerqe, herhil ictidarga ige madda bolsimu, unin’din calaymacan paydilinixtin cetiy saclanix lazim. Hudayim, her bir maddenin’ normal mictarini belgilep coygandek cilidu, kam bolup calsa dohtur kwrsetmisi boyiqe togra usolda azrac toluclusin’iz bolidu. Bolmisa bu hormun man’a kerek iken dep haliganqe ixletsin’iz, sizge payda cilmay zor ziyanlarini keltvrixi mumcin.