“Alem svret” digen nime?

什么是“宇宙速度”？

jimsary

kemine, komputer mexhulatiga qala bolganlicim vqvn, san bilen ipadilexni uygurqe ereb yezicida camlaxturalmidim. Xun’a Mezgur eser, “uylat”ta yezildi, togra qvxengeysizler.

Bayanavval

Insanlar, uzun zamanlardin buyan, alemde nimiler bardu? Yaki, alemdiki zimindin baxca dunyalarda nime bardu? Digen izdinixler koyida, alemge yvrvx cilip keldi. Bu paaliyetler jeryanida, kwpligen alemge catnaydigan catnax corallirini kexip cildi, kwpligen ucum-qvxenqilerni wzige mujessemligen has atalgular ve nezeriyelerni ihtira cildi. “alemsvret” digen nime? Digen sualga javap berixte, collangan atalgularni qvxvnvx vqvn, aldi bilen, xunin’ga munasivetlik bolgan bir cisim atalgular ve ularnin’ menasi bilen tunuxux zwrwr. Mezgur eserde, alemge yvrvx paaliyetlirige, alemge catnaydigan catnax coralliriga, alemde mexhulat cilidigan kixilerge ve alemsvretke ait mezmunlar  cisciqe bayan cilindi.

1. “qamanqar” digen nime?

“qamqnqar”, men yen’idin yasigan uygurqe isim swz. Bu swznin’ menasi, alem qamanida yaki alemdiki dunyalar ara uqup-qarlap kezidigan paaliyet yaki heriketnin’ namini bildvridu. “Qamanqar” digen uygurqe swznin’ englixqisi, “Spaceflight” dep atilidiken. Henzuqisi, “航天” dep atilidu.

2. “qamanca” digen nime?

Iinsanlar, qamanqar jeryanida, aldi bilen, alemge catnaydigan catnax corallirini yasidi. Bu corallar rakita, svni hemra, alemkimie, alemponkit, alemqarka catarliclarni wz iqige alidu. Dimek, alemge qamanqar cilixta tayinidigan barlic alem catnax corallirini omumlaxturup uygurqe “qamanka” dep atidim. Uygurqe “qamanka” digen swznin’ englixqisi, “spacecraft” dep atilidu. Henzuqisi, “航天器” dep atilidu.

3. “qamanem” digen nime?

Qamanqar jeryanida, bezi qamankada adem bolidu, bezi qamankada adem bolmaydu. Iqige adem qvxken qamankani “ademlik qamanka” dep atidim. Ademlik qamankadiki ademler, qamankaga olturup, alemge qicip mexhulat elip baridu. Muxu kixilerni men “qmqnem, qamanemler” dep atidim. Qamanem er kixi bolsa, uni “qamaner”, ayal kixi bolsa, “qamanhan” dep atidim. Uygurqe “qamanem” digen swznin’ englixqisi, “Cosmonaut” dep atilidu. Henzuqisi, “宇航员，航天员” dep atilidu.

4. “alemsvret” digen nime?

Minin’qe, pany alem ve unin’ terkividiki yette alem melum yvnvlvxte herketlinip aylinip turudu. Men yen’idin atap coygan uygurqe “alemsvret” digen swz, pany alem yaki yette alemlernin’ aylinix svret tezliki digen ucumni bildvrmeydu, yaki bolmisa, zimindin ayrilip ketixnin’la svret tezlikini kwrsetmeydu. “alemsvrwt” digen swz, minin’qe, alem ara qamanqar jeryanida, bir alemdin yene bir alemge yetixte kereklik svretni bildvridu. enicrac eytcanda, bir alemnin’ “salmackvq”idin halcip qicixta zwrwr bolgan svret tezlicini kwrsvtidu. “salmackvq” diginimiz, ikki alem wzara hem swmvrvp tartidigan hem dajiydigan  jeryanda hasil bolidigan wnivirsal cvq, 万有引力，引力.

bezi menbelerge cariganda, qamankanin’ tezlik svreti 11.2km/s bolgandiki halet ”alemsvret“ dep atalgan. minin’qe, bu san en’ twven bolgan alemsvret emes, otturiqe bolgan alem svretmu emes, en’ yocuri bolgan alem svretmu emes. xun’a men, bir alemdin yene bir alemge yetixte zwrwr bolgan, qamankanin’ svret tezliki ”alemsvret“ dep atilidu dep caridim. men, pany alemni yette derijige ayrigan hemde ularni ”yette alem“ dep atigan. dimek, yette alemge qamanqar cilixta, tezliki ohxax bolmigan yette hil svret lazim bolidu. xun’a, 7 derijilik ”alemsvret“ bolidu dep caraymen.

5. ”1-alemsvret“ digen nime?

Alimlar, “alemsvret” ni hazirqe 5 derijige ayrigan. Bunin’ birinqisi: “1-alemsvret”; ikkinqisi: “2-alemsvret”; vqinqisi: “3-alemsvret”; twtinqisi: “4-alemsvret”; bexinqis: “5-alemsvret”.

“1-alemsvret”, bu, qamankanin’ ziminlem salmackvqidin halcixta lazim bolidigan svret tezlikini kwrsvtidu. Alimlar, “1-alemsvret” nin’ tezlikini, 7.9km/s bolidu dep bekitcen. minin’qe, 7.9km/s tezliktiki svret bilen ziminlemdin halcip ketkili bolmaydu. qvnki, 7.9km/s lic svret bilen zimin taxaynida qwrgilep aylinixca bolidu. bu svret bilen, ziminlemdici ayga yetkili bolmaydu. bunin’ vqvn, svretni 10.848km/s tezlikke yetkvzvx zwrwr. xun’a, 7.9km/s lic svret, 1-alemsvretnin’ eng kiqik svret tezliki bolidu dep caraymen.

6. ”2-alemsvret“ digen nime?

“2-alemsvret”, bu, qamankanin’ ziminlem salmackvqidin pvtvnley halcip uzap ketixte lazim bolidigan svret. Alimlar, “2- alemsvret” ni, 11.2km/s cilip belgiligen. Dimek, qamanka, sekontiga 11.2km lic svret tezlikide uqcanda andin ziminlem salmackvqidin cutulup, cuyaxlemge yeteleydu.

7. ”3-alemsvret“ digen nime?

“3-alemsvret”, bu, qamankanin’ cuyaxlem salmackvqidin cutulup halcip qicixta lazim bolidigan svret. Alimlar, “3-alemsvret”ni, 16.7km/s cilip belgiligen. Dimek, Qamankanin’ tezliki, sekontiga 16.7km lic svretke yetkende, andin cuyaxlem salmackvqidin halcip qicip, samalemge yeteleydu.

8. ”4-alemsvret“ digen nome?

“4-alemsvret”, bu, qamankanin’ samalem salmackvqidin halcip qicixta lazim bolidigan svret. Alimlar, “4-alemsvret”ni, tehminen 110-120km/s cilip mwlqerligen.

9. ”5-alemsvret“ digen nime?

“5-alemsvret”, bu, qamankanin’ malem salmackvqidin halcip qicixta lazim bolidigan svret. Alimlar, “5-alemsvret”ni  tehminen 1500-2250km/s cilip mwlqerligen.

4-alemsvret bilen 5-alemsvret pecetla nezeriyediki bir perez. Insanlarnin’ hazirci sewiyede yasigan qamankalar tehi bu svretke yetkini yoc. Bunin’ga yene uzun zaman ketidu. Xun’a, “6-alemsvret”, “7-alemsvret” digenlerdin swz eqix hazirqe  bek baldurdek cilidu.

Bayanahir

Yocurida men, menbelerge asasen bilgenlirimni cisciqe bayan cildim. Bular, pany alem togrisidiki bilimlerni wgvnixte muhim bolgan asasi ucumlarnin’ bir cismi bolidu. Biz bu ucumlarni ipadilexte, ihqam, enic hem bir yvrvx tertiplengen atalgularga murajet cilimiz. Men, mezgur eserde swzlengen mezmunlarni uygurqe eserlerdin tehi kwrgidek bolmudum. Xun’a, Baxcilar bu atalgularni candac atiganlicini bilmeymen. Men mezgur eserde collangan uygurqe atalgular pecetla minin’ xehsi ijadiyitim. Uygurqe Bu atalgular collunuxca ihqam ve ipadilexke colaylic elip kelemdu yok? Buni, muxu mezgur eserni hecici qvxvnvp ocugan buraderler pikir berse bolidu. Xunin’dek, mezgur eserdiki mezmunlarnin’  togra-hatasi togrisida pikir berixin’izlerni vmvt cilimen.

Menbe eserller

[1] 刘南威 主编，自然地理学，科学出版社，2000年（北京）

[2] 宇宙，www . hodong . com

[3] 宇宙速度，www . baidu . com

[4] A.R.Bostany, alem digen nime? “academiye . com” tori, 2011-yil, 30-decabir nexiri.

[5] A.R.Bostany, alemning keviti bolamdu? “academiye .com” tori , 2012-yil, 26-yanvar nexiri.

[6] A.R.Bostany, yette kevet asman kaysilar?, “academiye .com” tori, 2012-yil, 21-fevral nexiri.

[7] A.R.Bostany, yette alem, “academiye . com” tori, 2012-yil,24-sintebir nexiri.

[8] A.R.Bostany, Uylat yezik lahiyesi, ”academiye . com“ tori, 2012-yil,16-yanwar nexiri.