خەۋپكە ئۇچرىغان گىياھلار دىگەن نىمە؟

什么是叫做受威胁的植物？

 ئا.رەھمەتۇللا جىمسارى

بايان ئاۋۋال

يېقىنقى 60 يىل مابەينىدە، ئىلىمىزنىڭ خەلق ئېقتىسادى ئىگىلىگى زور قەدەملەر بىلەن ئىلگىرلەپ، جەمىيىتىمىزنىڭ ھەرقايسى ساھەلىرى زور تەرەققىياتلارغا ئىرىشتى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، دۇنيادىكى تەرەققى قىلغان دۆلەتلەرگە ئوخشاش بەزىبىر مۇھىتقا پايدىسىز مەسىلىلەرمۇ كېلىپ چىقتى. بولۇپمۇ، جانىۋار زاتلىرىنىڭ ھايات كۆچۈرۈشىگە پايدىسىز بولغان بىر قىسم پائالىيەتلىرىمىز، تەبىئەتنىڭ ئۆزىدىكى ئۆزگىرىشلەر بىلەن قوشۇلۇپ، ئۇلارنىڭ ھاياتىغا ھەر خىل خەۋپلەرنى ئېلىپ كەلدى.

بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ «تەبىئەت ۋە تەبىئى بايلىقلارنى قوغداش ئىتتىپاقى» (IUCN) 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرى مەخسۇس ھۆججەت ئىمزالاپ، پۈتۇن دۇنياغا خەۋپكە ئۇچراۋاتقان جانىۋارلارنى ئاسراشنى مۇراجەت قىلغان ئىدى. كىشىلەر بۇ ھۆججەتنى «قىزىل تاشلىق كىتاپ ياكى قىزىل رۇيخەت» دىگەندەك ناملاردا ئاتاشتى.  شۇنىڭدىن كىيىن دۇنيادىكى نۇرغۇنلىغان دۆلەت ۋە رايونلار ئۆزلىرىنىڭ «قىزىلتاشلىق كىتاپ ياكى قىزىل رۇيخەت»لىرىنى ئارقا-ئارقىدىن ئېلان قىلىشقا باشلىدى. شۇنىڭدىن ئېتىۋارەن، جانىۋار زاتلىرىنىڭ خەۋپكە ئۇچراش ھادىسىسى ھەم ئولارنى ئاسراش ئىشلىرى دۇنياۋى ئۇقۇمغا ئايلاندى ۋە بەزى دۆلەتلەردە قانۇنلاشتى. بۇ مەسىلىلەرگە قارىتا، دۆلىتىمىز ۋە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزمۇ گىيا زاتلىرىغا كېلىدىغان خەۋپلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ھەم خەۋپتە قالغان گىيا زاتىنى ئاسراش  توغرىسىدا ، قانۇن-نىزاملارنى بەلگىلىدى، خەۋپكە ئۇچرىغان گىيا زاتلىرىنىڭ قىزىل رۇيخېتىنى دەرىجىگە ئايرىپ ئېلان قىلدى. ھەمدە ئۇلارنى بارلىق جەمىيەتنىڭ ئاسرىشىنى مۇراجەت  قىلدى. خەۋپكە ئۇچرىغان گىيا زاتلارى توغرىسىدىكى ئوقۇم-چۈشەنچىلەرنىڭ مەزمۇنى مول بولۇپ، نۇرغۇن خاس ئاتالغۇلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەزگۇر ئەسەردە، ئەنە شۇ مۇرەككەپ بولغان مەزمۇنلارنى ئاددى تىل بىلەن ئىزاھلاپ، مۇناسىۋەتلىك ئاتالغۇلارنى ئۇيغۇرچە قانداق ئاتاش توغرىسىدا دەسلەپكى پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويدۇم.

1. «خەۋپكە ئۇچرىغان» دىگەن سۆزگە ئائىت چۈشەنچىلەر

« خەۋپكە ئۇچرىغان»(受威胁) دىگەن سۆز، جانىۋارى (生物分类学) تۈرلەشنامە بويىچە، زاتقىچە ياكى زاتتىن تۈۋەن دەرىجىگىچە ئېنىق ئايرىلىپ خاتىرلەنگەن جانىۋار زاتلىرىنىڭ دەلخەۋپ، ئالخەۋپ، يانخەۋپ دىگەندەك ھەرخىل خەۋپكە ئۇچرىغانلىقىنىڭ ئومۇمى نامىنى كۆرسىتىدۇ. ماتىرىياللاردىن ئىسىمدە قېلىشىچە،  ب د ت نىڭ «تەبىئەت ۋە تەبىئى بايلىقلارنى قوغداش ئىتتىپاقى»(IUCN) ، قىزىل تاشلىق كىتاۋىدا ياكى قىزىل رۇيخەتتە جانىۋارلارنىڭ «خەۋپكە ئۇچرىغان» ھالىتىنى 7 دەرىجىگە ئايرىغان. ھەمدە ھەر بىر دەرىجىنىڭ كونكرىتنى ئۆلچەملىرىنى بېكىتكەن. ھەر بىر دەرىجە مىقتارىنى خاس ئىسىملار بىلەن ئاتىغان.

 « خەۋپكەئۇچرىغان» دىگەن سۆز، يۇقۇرقىدەك ئەھۋالدا تۇرغان جانىۋارلارغا نىسبەتەن ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتىلغان سۆز بولۇپ، ئادەتتە، قوللانغاندا، «خەۋپ» نى دەرىجە مىقتارلىرىغا ئايرىپ خاس ئىسىم بىلەن ئاتىلىدۇ. بۇدەرىجەلەر نامىنىڭ ئۇيغۇرچە ئىسىملىرىنىڭ قانۇندا قانداق ئاتىغانلىقىنى مەن تېخى ئۇچراتمىدىم. شۇنداق بولسىمۇ، مەنبەلەرگە ئاساسەن ، بۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە سىستېمىلىق ئىسىملىرىنى مۇۋاپىق دەپ قارىغان ئىسىملار بىلەن ئاتىدىم ھەم ئۆز چۇشەنچەم بۇيىچە ئاددى تەبىر بەردىم:

1) تۈگەليوق ( 绝灭، EX – Extinct)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ،بۇنىڭ مەناسى، مەلۇم بىر گىيا زاتىنىڭ ياۋاسى ھەم كۆندەكىسىنىڭ ( كۆندۈرۈپ تېرىلىۋاتقان) زىمىندا تۈگەل يۇقالغانلىقىنى ياكى ئىككى خىل نەسلى پۈتۈنلەي قۇرىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

2) ياۋاسىيوق (野外绝灭،EW -Extinct in the Wild)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، بۇنىڭ مەناسى، گىيا زاتىنىڭ دالىدىكى ياۋاسى يۇقالغان، لېكىن ئادەملەر پەرۋىشىدىكى كۆندەك زاتىنىڭ بارلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

3)  دەلخەۋپتە (极危، CR -Critically Endangered)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ،بۇنىڭ مەناسى، گىيا زاتى يۇقالمىغان، لېكىن دەل يۇقۇلۇش خەۋپىدە تۇرىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئادەتتە قوللانغاندا ، دەلخەۋپتە گىيا (极危植物)، دەلخەۋپتە زات (极危种) دەپ ئاتىلىدۇ.

4) ئالخەۋپتە (濒危،EN-Endangered)،ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز  بولۇپ،بۇنىڭ مەناسى، گىيا زاتى يۇقالمىغان، دەلخەۋپتىمۇ بولمىغان، لېكىن دەلخەۋپ ئالدىدا تۇرىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئادەتتە قوللانغاندا ، ئالخەۋپتە گىيا (濒危植物)، ئالخەۋپتە زات (濒危种) دەپ ئاتىلىدۇ.

5) يانخەۋپتە (易危، VU -Vulnerable)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، بۇنىڭ مەناسى، گىيا زاتى ئالخەۋپتە بولمىغان، لېكىن، ئالخەۋپكە يېقىن تۇرىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئادەتتە قوللانغاندا ، يانخەۋپتە گىيا(易危植物)، يانخەۋپتە زات(易危种) دەپ ئاتىلىدۇ. ( خەنزۇچە “易危”سۆزىنى، “浙危”دەپمۇ قوللۇنىدۇ).

6) سەلخەۋپتە (近危، NT -Near Threatened) ، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، بۇنىڭ مەناسى، گىيا زاتى يانخەۋپتە بولمىغان، لېكىن يانخەۋپكە سەلپەل ئۇچراۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئادەتتە قوللانغاندا ، سەلخەۋپتە گىيا (近危植物)، سەلخەۋپتە زات (近危种) دەپ ئاتىلىدۇ.

7) بىخەۋپتە (无危، LC -Least Concern)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ،بۇنىڭ مەناسى، گىيا زاتنىڭ خەۋپكە ئۇچرىمىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

بۇلاردىن باشقا، يۇقۇرىدا دىيىلگەن ئاتالغۇلارغا مۇناسىۋەتلىك بولغان تۈۋەندىكى ئاتالغۇلارغىمۇ چۈشەنچەم بۇيىچە مۇۋاپىق دەپ قارىغان ئىسىملار بىلەن ئىزاھات بەردىم:

1) «زات» (物种，种)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز. بۇنىڭ تەبىرى: ئوخشاش ئەجداتتىن ئىرسى (遗传) قالغان، مۇئەييەن شەكىلگە، ئىچرولغا (فىزولوگىيەگە،生理) ۋە مىجەز (行为) ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان،  ھەمدە  مۇئەييەن رايونغا تەبىئى تارقالغان جانىۋارلارنى كۆرسىتىدۇ. مەسىلەن: گىيا زاتى، پەيگىيا زاتى، لەش زاتى، قاپلىقدان زاتى، قاپسىزدان زاتى دىگەندەك. زات دىگەن سۆز، تاكسونومىيەدىكى ئەڭ ئاساسى شىكال (بىرلىك دەپمۇ ئاتالغان)نىڭ نامى بولۇپ، رۇقتىن كىچىك، شاخزاتتىن چوڭ ئورۇندا تۇرىدۇ. ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە، تۈر دەپ نامۇۋاپىق ئاتالغان.

 2) «جانىۋار» (生物)، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ،بۇنىڭ مەناسى، تەبىئەتتىكى جانلىق ماددىلاردىن تۈزۈلگەن، تۇغۇلۇش ياكى ئۈسۈش، يىتىلىش ۋە كۆپىيش ئىقتىدارىغا ئىگە بولغان جىسىم (شەيئى) دىگەننى بىلدۈرىدۇ. جانىۋار ئۆزىنىڭ ئۆزلەپچىقىرىش(新陈代谢) ئىقتىدارىغا ئاساسەن، ئۆز ئەتراپىدىكى مۇھىتتىن ماددا ئالماشتۇرۇش ئىلىپ بارىدۇ. ئادەملەر، ھايۋانلار، چارپايلار، بېلىقلار، پەرەندەلەر، چەرەندەلەر، گىياھلار، چىياھلار (真菌) ۋە مىكروبلار (微生物) نىڭ ھەممىسى جانىۋارجۇملەسىگە كىرىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى لەشلەر، پەيگىيالار، قاپلىقدان گىيالار، قاپسىزدان گىيالارنىڭ ھەممەسى، گىيا (ئۆسۈملۈك) دەپ ئاتىلىدۇ.

3) «كەمۋارزات» (稀有种): ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، بۇنىڭ مەناسى، تارقىلىش دائىرسى تار، ماكانى  (ياشاش مۇھىتى) ئالاھىدە بولغان ياكى كەمدىن-كەم ئۇچرايدىغان، ئەتىۋارلىنىدىغان زات دىگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. جانىۋارلارغا نىسبەتەن كەمۋارجانىۋار (稀有生物)، گىيالارغا نىسبەتەن كەمۋارگىيا (稀有植物) دەپ ئاتىلىدۇ.

4) «خاسۋارزات» (特有种): ئۇيغۇرچە ئىسىم بولۇپ، بۇنىڭ مەناسى، تارقىلىش دائىرسى پەقەتلا مەلۇم بىر رايون ياكى دۆلەتتىلا بولىدىغان خاس ھەم ئەتىۋار بولغان جانىۋار زاتلىرىنى كۆرسىتىدۇ. جانىۋارلارغا نىسبەتەن خاسۋارجانىۋار (特有生物)، گىيالارغا نىسبەتەن خاسۋار گىيا (特有植物) دەپ ئاتىلىدۇ.

5) «ئاسرالزات» (保护种): ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، بۇنىڭ مەناسى، زاتى ئاسرىلىدىغان ياكى پەرۋىش قىلىنىدىغان جانىۋار زاتى دىگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. جانىۋارلارغا نىسبەتەن ئاسرالجانىۋار (保护生物)، گىيالارغا نىسبەتەن ئاسرال گىيا (保护植物) دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

6) «Ⅰ-ئاسرالزات» (级保护种Ⅰ): بىرىنچى دەرىجىدە ئاسرىلىدىغان، ئېقتىسادى ۋە ئىلمى تەتقىقاتتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ياۋاسىيوق، دەلخەۋپتە ياكى ئالخەۋپتە زاتلارنى كۆرسىتىدۇ.

7) «Ⅱ-ئاسرالزات» (Ⅱ级保护种): ئىككىنچى دەرىجىدە ئاسرىلىدىغان، ئېقتىسادى ۋە ئىلمى تەتقىقاتتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان دەلخەۋپتە، ئالخەۋپتە ياكى يانخەۋپتە زاتلارنى كۆرسىتىدۇ.

8) «Ⅲ-ئاسرالزات» (级保护种Ⅲ):  ئۈچىنچى دەرىجىدە ئاسرىلىدىغان ئېقتىسادى ۋە ئىلمى تەتقىقاتتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ئالخەۋپتە، يانخەۋپتە  زاتلارنى كۆرسىتىدۇ.

9) «قالدۇقزات» (孑遗种): ئۇيغۇرچە ئىسىم. ئەسلىدىكى ئىرسى ئالاھىدىلىگى بىلەن مەلۈم بىر مۇھىتتا ساقلىنىپ قالغان زاتلارنى كۆرسىتىدۇ. جانىۋارلارغا نىسبەتەن قالدۇقجانىۋار(孑遗生物)، ھايۋاناتقا نىسبەتەن قالدۇقھايۋانات (孑遗动物) دەپ ئاتىلىدۇ. 

2.دۆلىتىمىزنىڭ نوقتىلىق ( شىنجاڭدىكى) ئاسرالگىياھلىرى

دۆلەتلىك ئورمانچىلىق ئىدارىسى بىلەن يېزا ئىگىلىك مىنىستىرلىقى ،(گوۋۇيۋەن 1999-يىلى 4-ئاۋغۇست تەستىقلىغان) بىرىنچى تۈركۈمدىكى “ دۆلەت نوقتىلىق ئاسرايدىغان گىياھلار تىزىملىكى“ نى ئېلان قىلدى. بۇلارنىڭ تىزىملىكى 1-جەدۋەلدە كۆرسىتىلدى.

1-جەدۋەل: دۆلىتىمىزدىكى  نوقتىلىق ئاسرالگىياھلار (شىنجاڭدىكى)تىزىملىكى

3. شىنجاڭدىكى دۆلەت دەرىجىلىك ئاسرالگىيالار

دۆلىتىمىز 1-تۈركۈمدە ^[1،2] ئېلان قىلغان شىنجاڭدىكى دۆلەت دەرىجىلىك ئاسرالگىيالارجەمئى 24 زات بولۇپ،بۇلارنىڭ تىزىملىكى 3-جەدۋەلدە بېرىلدى.

3-جەدۋەل: شىنجاڭدىكى دۆلەت دەرىجىلىك ئاسرالگىياھلارنىڭ تىزىملىكى^[2]

4، شىنجاڭدىكى نوقتىلىق ئاسرالگىياھلار

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايولۇق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ مۇھىت ئاسراش كومىتىتى 1988-يىلىدىكى 04 نومۇرلۇق ئۇقتۇرۇشىدا،«شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىدىكى نوقتىلىق ئاسرالگىياھلار تىزىملىكى»نى (خەنزۇچە)ئېلان قىلدى

4-جەدۋەل:شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىدىكى نوقتىلىق ئاسرالگىياھلار

جەدۋەلدە بېرىلگەن گىياھزات ناملىرى ئالمىشىپ قالغان ياكى خاتا بولۇپ قالغانلىرى بولسا، ئىنكاسىڭىزدا ئەسكەرتىپ قويۇشىڭىزنى ئۈتۈنىمەن.

مەنبە ئەسەرلەر

[1]、热合木都拉。阿迪拉，新疆受威胁植物及其维吾尔语名称，干旱区地理，2009年，第二期。

[2]、李都、尹林克主编，中国新疆野性植物，新疆青少年出版社，乌鲁木齐，2006年。

[3]、尹林克主编，新疆珍稀頻危特有植物，新疆科学技术出版社，乌鲁木齐，2006年。

[4]、热合木都拉。阿迪拉，按植物分类单位命名维吾尔语植物名的新方法，干旱区地理，2009年，第三期。

[5]、热合木都拉 等，植物名称的维吾尔语表达研究，干旱研究（维吾尔文版），2008年第二期

[6]、热合木都拉 等，生物分类系统中各分类单位的维吾尔语规范表达研究，干旱地理（维吾尔文版），2008年第27卷第2期

[7]、热合木都拉。阿迪拉，蕨类植物科的分类及其维吾尔语名称，干旱地理（维吾尔文版），2008年第4期

[8]、热合木都拉。阿迪拉，松科的属、种及其维吾尔语名称的命名，干旱地理（维吾尔文版），2008年第三期

[9]、热合木都拉。阿迪拉蕨类植物属的分类及其维吾尔语名称的命名，干旱区研究（维吾尔文版），2008年第四期

[10]、热合木都拉。阿迪拉，新疆境内分布的蕨类植物及其维吾尔语名称命名，干旱研究（维吾尔文版），2008年第四期

[11]、热合木都拉。阿迪拉，杨柳科属的分类及其维吾尔语名称的命名，干旱地理（维吾尔文版），2009年第一期

[12]、热合木都拉。阿迪拉， 新疆分布杨柳科植物及其维吾尔语名称的命名，干旱地理（维吾尔文版），2009年第一期

[13]、热合木都拉。阿迪拉，蔷薇科的属分类及其维吾尔语名称的命名，干旱地理（维吾尔文版），2009年第二期

[14]、热合木都拉。阿迪拉，新疆分布蔷薇科的属种及其维吾尔语名称的命名，干旱研究（维吾尔文版），2009年第二期