شىنجاڭغا تارقالغان ئەسرەئىلەدىكى سەۋسەرلەر

新疆分布的菊科及风毛菊属植物

ئاپتورى: جىمسارى

1.ئەسرەئىلە دىگەن نىمە؟

مەن كىچىك ۋاقىتلىرىمدا،  رەھمەتلىك ئاتام ئۇستا تۆمۈرچى ئىدى. ئۇنىڭ ، سوقۇپ چىققان مەھسۇلاتلىرىغا  باسىدىغان  بىر پولاتتىن ياسالغان، ئاپتاپپەرەس  شەكىلدىكى تامغىسى بار ئىدى. بۇ تامغىنى «ئەسرە» دەپ ئاتايتتى.  كىيىن چوڭ بولۇپ،  شەكلى يۇمۇلاق، نۇرسىمان  چېچىلىپ (يېيىلىپ) كۆرۈنىدىغان شەكىلىنى «ئەسرە» دەپ ئاتايدىكەنمىز دەپ بىلدىم. مۇشۇ ئۇقۇمغا ئاساسەن ، « گۈل-چىچەكلىرىنىڭ شەكلى ئەسرە شەكلىگە  ئوخشايدىغان گىياھلار» غا «ئەسرە» دەپ نام بەردىم. «ئەسرە» دىگەن ئىسىم سۆزنى مەن  يېقىنقى يىللاردا نەشىر قىلىنغان «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى» ناملىق كىتاپتىن ئۇچراتمىدىم. شۇنداق بولسىمۇ، مەن بۇ سۆزنى لۇغەتكە قوشۇپ قويۇشنى  لايىق تاپتىم.  دىمەك ، «ئەسرە» دىگەن سۆزنىڭ لۇغەت مەنىسى: ①نۇرسىمان چېچىلىپ  كۆرۈنىدىغان  يۇمۇلاق «شەكىل»نىڭ نامى؛② گۈل- چىچەكلىرىنىڭ شەكلى ئەسرە شەكلىگە ئوخشايدىغان گىياھلارنىڭ ئومۇمى نامى.

«ئەسرەئىلە» ، [菊科،Compositae,(Asteraceae]، «ئەسرە گىياھلار ئائىلىسى» دىگەننى بىلدۈرىدۇ. «ئەسرەئىلە» دىگەن ئىسىم، گىياھلارغا ئىسىم قويۇشتىكى  « ر. ئادىللا قائىدىسىى» بويىچە، [«ئەسرە + ئىلە» = ئەسرەئىلە ]دىگەن ئاساستا  ۋۇجۇتقا كەلگەن.

«ئەسرەئىلە» دىگەن  4 بوغۇملۇق بىر سۆز بىلەن ئاتىلىدىغان گىياھى ئائىلە نامىنى بىلدۈرۈشتە، بىز يىقىنقى يىللاردىن بۇيان، «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر ئائىلىسى» دىگەن 10 بوغۇملۇق  3 سۆز گۇرۇپپىسىدىن تۈزۈلگەن  نام بىلەن ئىپادىلىدۇق.

يۇقۇرىدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان «ئەسرە» دىگەن ئىسىمنىڭ تەبىرى ۋە چۈشەنچىسىگە ئاساسلانغاندا، « ئەسرە» نى بىز «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر »  دىگەن نام بىلەن ئاتىدۇق. «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر» دىگەن بۇ نام، مىنىڭچە ئىككى جەھەتتىن مۇۋاپىق ئەمەس، بۇنىڭ بىرى، «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر» دىگەن سۆزنىڭ كۆرسىتىدىغان ئوبىكتىغا ياكى بىلدۇرىدىغان مەنىسىگە قارىغاندا ، دائىرسى بەك كەڭ بولۇپ، ئەسرەئىلە گىياھلىرىدىن باشقا ، يەنە نۇرغۇنلىغان گىياھى ئائىلىدىكى گىياھلارنىڭ گۈل- چىچەكلىرىدىكى مۇرەككەپ گۈللۈك ھادىسلىرىنى كۆرسىتىدۇ. شۇڭا، «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر» دىگەن سۆزنىڭ قاراتمىلىقى مۇجىمەل بولۇپ، «ئەسرە» دىگەن سۆزدەك خاس مەنىنى ئىپادىلەپ بېرەلمەيدۇ. ئىككىنچىسى ، «ئەسرە» دەپ ئىككى بوغۇملۇق بىرلا سۆز بىلەن ئاتاشقا بولىدىغان ئىسىم ، «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر» دەپ ئاتالسا 6 بوغۇملۇق ئىككى سۆزدىن تۈزۈلگەن  سۆز گۇرۇپپىسى بىلەن ئىپادىلەشكە توغرى كىلىدۇ. ئەگەر بۇنىڭغا «ئائىلىسى » دىگەن سۆز قوشۇلسا ، 3 سۆزدىن تۈزۈلگەن  10 بوغۇملۇق سۆزلەر گۇرۇپپىسى بىلەن ئىپادىلەشكە توغرى كىلىدۇ. «ئەسرەئىلە» دىگەن 4 بوغۇملۇق بىرلا سۆز بىلەن ئىپادىلەشكە بولىدىغان ئىسىم، شۇنىڭ بىلەن بەكلا ئۇزىراپ كىتىدۇ. ئەگەردە، نۇرغۇنلىغان گىياھلارغا ئائىت ئىسىملار مۇشۇنداق كىلەڭسىز ئۇزىراپ كەتسە، ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىخچام ھەم پاساھەتلىكى بۇزۇلىدۇ، ئەستە ساقلاش ۋە يېزىشقا قولايسىزلىق كەلتۈرىدۇ، گىياھلارنىڭ ئۇيغۇرچە ئىسىم قويۇشتىكى ئۈچ بوغۇمدىن ئاشمايدىغان بىر سۆز بىلەن ئىپادىلەش  ئەنئەنە قائىدىسىگە توغرى كەلمەيدۇ. نېتىجىدە، بۇنداق ئىسىملار ئىستىمالدىن قېلىشقا يۈزلەنمەي قالمايدۇ. شۇڭا، «مۇرەككەپ گۈللۈكلەر ئائىلىسى»  دىگەن ئۇزۇن ئىسىم ئورنىغا، تەدرىجى ھالدا « ئەسرەئىلە» دىگەن ئىسىمنى قوللۇنۇشقا تەۋسىيە قىلىمەن.

مەنبەلەردە يېزىلىشىچە، ئەسرەئىلەنىڭ دۇنيا بويىچە 1000 رۇقى، 40000 دىن 25000 غىچە زاتى بار ئىكەن. ئىلىمىز جۇڭگودا  بۇنىڭدىكى 230 رۇقى،2300 زاتى بار ئىكەن. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزدا بۇنىڭدىكى 115 رۇقى، 578 زاتى بار ئىكەن. [].

1. سەۋسەررۇق دىگەن نىمە؟

« سەۋسەر»، ئۇيغۇرچە مەلۇم بىر گىياھرۇقنىڭ نامى بولۇپ، بۇ نامنى مەن لاتىنچە نامىغا ئاساسەن قويدۇم. بوتانىكادا، سەۋسەر تىپىدىكى گىياھلارنىڭ يىغىندىسى «سەۋسەررۇق» دەپ ئاتىلىدۇ. دىمەك،« سەۋسەررۇق»، [风毛菊属，Saussurea DC.] ئەسرەئىلەدىكى بىر رۇقنىڭ نامى. سەۋسەررۇق، دىگەن ئىسىمنى ئىپادىلەشتە ، يىقىنقى يىللاردا نەشىر قىلىنغان ئەسەرلەردە «قۇستە ئۇرۇقدىشى» دىگەن نام بىلەن ئاتالغان.

 2005-يىلى، مەن ئۆزبەكىستاندا ، ئەبۇ ئەلى ئىبىن سىنانىڭ «تىب قانۇنلىرى» دىگەن ئەسىرىنىڭ ئۆزبەكچە تەرجىمىسىنىڭ 2- تومىنى ئوقۇپ باقتىم.  بۇنىڭدا، مەلۇم دورىلىق ئەشيانىڭ نامى ئەرەبچە ۋە ئۆزبەكچە «قۇست»[kuct] دەپ  يېزىلغان.  ھەمدە، قۇستنى [saussurea lappa] دەپ لاتىنچە نامىنى ئىزاھلىغان.  ئىبىن سىنانىڭ ئەسلى ئەسەرىنىڭ ئۆزبەكچە تەرجىمىسىدە،« قۇست  ئۈچ خىل بولىدۇ، بۇنىڭ بىرىنچىسى، ئەرەبىسى دىيىلەر، رەڭگى ئاق……..، ئىككىنچىسى، ھىندى دىيىلەر، بۇنىڭ رەڭگى  قارا……..، ئۈچۈنچىسى، رۇمى دىيىلەر……..، ياخشى قۇستنى، قاتتىق قارا ئەندىز يىلتىزى بىلەن  ئالماشتىرادىلەر (بۇنى ئاجرىتىش شۇنداي)  دەپ يېزىلغان. دىمەك، بىزنىڭ «قۇستە» دىگەن سۆزىمىز ئەنە شۇ « قۇست» دىگەن سۆزدىن كەلدىمىكىن دەپ ئويلۇدۇم. «تىب قانۇنلىرى» دا بايان قىلىنغان مەزمۇنلارغا قارىغاندا، قۇست ياكى قۇستە بولسۇن ، قۇرۇتۇلغان مەلۇم بىر «سەۋسەر »نىڭ يىلتىزى بولۇشى مۇمكىن دەپ چۈشەندىم. دىمەك، سەۋسەر دىگىنىمىز گىياھرۇق نامىنى، سەۋسەردىن كىيىن كەلگەن سۆز، گىياھ زاتىنىڭ نامى بولۇشى كېرەك دەپ قارايمەن. شۇڭا، گىياھلارغا ئۇيغۇرچە ئىسىم قويۇشتىكى « ر. ئادىللا  قائىدىسى» گە ئاساسەن ، لاتىنچە نامىنى ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇپ «سەۋسەر» دەپ ئالدىم. شىنجاڭ فلوراسىغا  قارىغاندا، سەۋسەررۇقنىڭ، دۇنيا بويىچە  400 زاتى  بولۇپ،  بۇنىڭدىكى 300 زاتى جۇڭگوغا تارقالغان، 55 زاتى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىزغا تارقالغان ئىكەن[]. سەۋسەررۇقتىكى گىياھزاتلىرىنى ئىخچاملاپ، ئادەتتە «سەۋسەرلەر» دەپ ئاتاشقا بولىدۇ.

شىنجاڭدا ئۇچرايدىغان سەۋسەرلەر 55 خىل بولۇپ، بۇيىنىڭ ئىگىزلىكى 1.5 س م دىن100 س م غىچە كىلىدۇ. بۇلار ئاساسەن باشتاغ(高山)، غولتاغ(亚高山) لاردىكى توڭدارا ، تاشلىق تەسكەيلەردە، تۈزلەڭلەردىكى چۆل توقايلاردا، ئىدىرلاردا ھەم شورتاڭ يەرلەردە ئۆسىدۇ.

سەۋسەرلەرنىڭ كۆپىنچىسى كۆپيىللىق ئوتغول گىياھلار بولۇپ، ئاز ساندا ئوتچاتقال ھەم ئىككى يىللىق ئوتغوللۇقلىرىمۇ ئوچرايدۇ. غولى تاق ياكى كۆپ بولىدۇ، شاخلانمايدۇ ياكى شاخلىنىدۇ، ئاز ساندىكىلىرىنىڭ غولى بولمايدۇ. بەرگى نۆۋەتچە ئۆسكەن بولۇپ، تۇلۇق گىرۋەكلىك، ھەرە چىشلىق ياكى پەيسىمان يىرىلغان بولىدۇ. باشچە گۈلرەت، تىپداش زىرگۈلدىن (ئوخشاش تىپلىق كىچىك ئۇششاق گۈل) تۈزۈلگەن بولۇپ، غول-شاخ ئۇچىغا ئايۋانچە، باشچە ياكى گۈمبەزئايۋانچە شەكىلدە جايلاشقان. بەزىدە، تاق بولىدىغانلىرىمۇ بار. تونبەرگى (总苞)شارچە، داڭقۇتچە ۋە تۆۋرۈكچە شەكىللىك كىلىدۇ؛ تونبەرگى كۆپ قەۋەتلىك بولۇپ، باستات(覆瓦状) شەكلىدە چاپلىشىپ تىزىلغان بولىدۇ. زىر گۈللىرى، ئوتقاشرەڭ(紫红色)، زەڭگەررەڭ(淡紫色)، ھالرەڭ(粉红色)، ئازساندا ئاقرەڭلىك بولىدۇ. غولچىسى(花柱) يىپسىمان شاخلانغان.

سەۋسەرلەرنىڭ زات ناملىرىنى يازغاندا، «ر. ئادىللا قائىدىسى» بويىچە،  رۇق نامى ئالدىغا، سۈپەت نامى (زاتنىڭ سۈپەت نامى) كەينىگە يېزىلسا مۇۋاپىق  بولىدۇ.  مەسىلەن: «سەۋسەر شىپائى»،« سەۋسەر قەشقەرى» دىگەندەك. ر. ئادىللا قائىدىسىدە، گىياھزاتلىرىنىڭ ناملىرىنى ئاتاش ۋە يېزىش توغرىسىدا تۇۋەندىكىدەك ئىككى خىل لاھىيەنى ئورتىغا قويغان . بىرىنچى لاھىيەدە، گىياھزاتقا نام بەرگەندە، ئىككى سۆزلۈك ئىسم  قويۇلىدۇ، بىرىنچى سۆز، رۇق نامىنى ، ئىككىنچى سۆز زاتنىڭ سۈپەت نامىنى بىلدۈرىدۇ ، زات ناملىرىنى يازغاندا، رۇق نامى ئالدىغا، سۈپەت نامى كەينىگە يېزىلىدۇ ھەمدە سۈپەت نامى ئاخىرىغا «ى» قوشۇمچىسى قوشۇلىدۇ دەپ ئورتىغا قويغان[]. ئىككىنچى لاھىيەدە، زاتنىڭ سۈپەت نامى  ئالدىغا ، رۇق نامى كەينىگە يېزىلىدۇ دەپ ئورتىغا قويغان. مەن   ئويلۇنۇپ، يەنىلا بىرىنچى لاھىيەنى مۇۋاپىق كۆردۈم. سەۋەبى، زات ناملىرىنى بىلدۈرۈشتە، رۇق نامى ئالدى بىلەن تىلغا ئىلىنسا، زاتنىڭ قايسى رۇققا تەۋەلىكى كىشىگە روشەن بولىدۇ، ئۇنىڭدىن كىيىن زۆرۆر تېپىلغاندا، سۈپەت نامى يېزىلسا، رۇقتىكى زاتنىڭ پەرقى يەنىمۇ بىرقەدەم ئىلگىرلەپ ئايدىڭلىشىدۇ. رۇق نامى ئالدىغا، سۈپەت نامى كەينىگە يېزىلغاندا، بىر رۇقتىكى بارلىق زاتلارنى بىر  ئورۇندىن بىلگىلى بولىدۇ.  ئەگەردە، ئىككىنچى لاھىيە بويىچە بولغاندا، ئالدى بىلەن، زاتنىڭ سۈپەت نامى يىزىلىپ ئارقىدىن رۇق نامى يېزىلىدۇ. مۇنداق بولغاندا، سۈپەت نامى ئالدى بىلەن تىلغا ئىلىنىدۇدە، ئۇنىڭ تەۋەلىك رۇق نامى ئايدىڭلاشمايدۇ.  بۇنى چوقۇم بىلدۈرۈش كېرەك، تەۋەلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ئاخىرىغا يەنە رۇق نامىنى يازمىساق ئېنىق بولماي قالىدۇ، بەزى رۇقنىڭ نەچچە يۇزلىگەن زاتى بولىدۇ.  ئىككىنچى لاھىيە بويىچە بولغاندا، رۇقتىكى بارلىق زاتلارنى بىر ئورۇندىن كۆرگىلى بولمايدۇ. چۈنكى سۈپەت ناملىرى ھەرخىل ھەرىپلەردىن باشلانغاچقا، بىر كىتاپ ياكى لۇغەتنى باشتىن ئاياق ئىزدەشكە توغرى كىلىدۇ. تىزىپ يېزىشتا يەنىلا بىرىنچى لاھىيە قولايلىق ھەم ئېنىق بولىدۇ.  دىمەك، زات ناملىرىنى يېزىشتا، شۇ زات تەۋە بولغان رۇقنىڭ نامىنى ئالدى بىلەن گەۋدىلەندۈرۈش ئەڭ مۇھىم ھەم ئەڭ قولايلىق دەپ قارايمەن.

شىنجاڭدا ئۇچرايدىغان سەۋسەرلەر ئىچىدە، داڭلىق دورىلىق ماتىرىيال تەييارلىنىدىغان بىر خىل زاتى بولۇپ، بۇنىڭغا مەن «سەۋسەر شىپائى» دىگەن نام بەردىم. بۇ ئىسىمدىكى «سەۋسەر» رۇق نامىنى، «شىپائى» شۇ زاتنىڭ  ”سەۋسەررۇقتىكى باشقا زاتلىرىدىن پەرقلەندۈردىغان سۈپەت نامىنى بىلدۇرىدۇ. «سەۋسەرشىپائى» نى بىز يىقىنقى يىللاردا «تاغ لەيلىسى، قار لەيلىسى» دەپ ئىككى خىل نام بىلەن ئاتاپ كەلدۇق. بۇنداق ئاتاش مىنىڭچە مۇۋاپىق ئەمەس.  چۈنكى، بىرىنچىدىن، بۇ يەردىكى «لەيلى ياكى لەيلىسى»  دىگەن سۆز زادى نىمىنى كۆرسىتىدىغانلىقى ئىنىق ئەمەس. ئىككىنچىدىن، «تاغ لەيلىسى، قار لەيلىسى» دىگەن نامدىن زاتنىڭ تەۋەلىكى ئېنىق ئەمەس. شۇڭا، بۇ گىياھزاتىنى، «تاغ لەيلىسى، قار لەيلىسى» دىگەن نامدا ئاتىماي، «سەۋسەر شىپائى» دىگەن نامدا ئاتاشنى،  تەۋسىيە قىلىمەن.

تۆۋەندە كۆرسۈتۈلگەن رەسىمدىكى گىيا، دەل سەۋسەر شىپائى بولىدۇ. 1-رەسىم، سەۋسەر شىپائىنىڭ ياشاش مۇھىتى. 2-رەسىم، سەۋسەر شىپائىنىڭ ئاخىرقى غۇنچە مەزگىلى. 3-رەسىم، سەۋسەر شىپائىنىڭ گۈل ئىچىلغان مەزگىلى.

«سەۋسەر شىپائى» بوتانىكا نوقتسىدىن گىياھزاتىنىڭ خاس ئىسىمى بولىدۇ. دورىگەرلىك نوقتىسىدىن قۇرۇتۇلغان ئەشيا نامى «سەۋسەر شىپائى»  بولىدۇ. ئەدەبىيات -سەنئەت نوقتىسىدىن «سەۋسەرگۈل» بولىدۇ.

ئەندى، ئىبىن سىنانىڭ «تىب قانۇنلىرى» ناملىق ئەسەرنىڭ 2- تومىدا دىيىلگەن «قۇست» ۋە ئۇنىڭغا كىيىنكى كىشىلەر تەرىپىدىن بېرىلگەن لاتىنچە نامىنىڭ ئىزاھاتىدىكى سەۋسەر لاپپائى (saussurea lappa)  دىگەن گىياھزاتى ، شىنجاڭ فلوراسىغا قارىغاندا، شىنجاڭدا يوق ئوخشايدۇ. شىنجاڭ فلوراسىغا خاتىرلەنگەنلىرىگە ئاساسلانغاندا، شىنجاڭغا تارقالغان سەۋسەرلەر زاتى 55 خىل بولۇپ، ئۇلارنىڭ لاتىنچە،خەنزۇچە ۋە ئۇيغۇرچە ناملىرى  تۆۋەندىكى جەدۋەلدە بېرىلدى.

شىنجاڭدا ئۇچرايدىغان سەۋسەرلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە،لاتىنچە،خەنزۇچە ئاتالغان ماسناملىرى.