tarqa hayvanatnin’ tebicegiqe tvrlinixi

脊索动物（Chordata）的纲级分类

A.R.Bostany

Iltimas: hwrmetlik burader, mezgur eserde uygurqe, latinqe ve henqe atalgularni arilax yazix zwrwriyiti bolganlikctin, eserni “uylat layihesi” dici herpler bilen yazixca togri keldi. Xundac cilip, mezgur eser, uylatta yazildi. Uylat sizge natunux bolux sevebidin, mezgur eserni ocuxta colaysizlic malal yetse, egir kwrmey, tvzvtvp ocuxingizni, togri carixin’izni alayten iltimas cilimen.

Bayanavval

Academiye torining 18-april sanida, “hayvanat micyasdiki cebililer” namlic eser nexir cilingan idi. Unin’da, hayvanat micyasdiki 39 cebile ve unin’ uygurqe namliri kwrsvtvlgen. Xu cebililer iqide, “tarqabile” dep atalgan bir cebile nami bar. Mezgur eserde, ene xu tarqabile togrisidiki asasi qvxenqilerni bilginimqe ihqam bayan cildim. Buraderlernin’ mezgur eserde hata yaki muvapic bolmigan yerliri bolsa tvzvtvx pikirini ayimaslicini vmvd cilimen.

1.tarqabile togrisida addi savat

tarqabile, hayvanat micyasdiki bir cebilenin’ uygurqe nami bolup, bu tarqahayvanat cebilesi digenni bildvridu. tarqa  , hamile yitilix baskuqida peyda bolidiken, kiyin umurtcaga asas salidiken.  tarqa bilen  umurtcanin’ roli xuky, bular, hayvanatnin’ beden salmicini kwtvridu, iqki ezalarni tutup turidu hem cogdaydu. Pvtvn beden muskulini ve herikitini ten’xep turidu.

tarqahayvanat (脊索动物, Chordata) cebilesi, hayvanat micyasdiki en’ ali derijidiki cebile bolidu. Tetcicat netijilirige cariganda, tarqabilediki hayvanat mundac 3 cisimga ige bolidiken. Bunin’ biri, tarqasi (脊索, notochord) boludiken, ikkinqisi, yulun-nerva tumuri  (背神经管, dorsal tubular nervecord ) boludiken, vqinqisi, yaprici (咽鳃裂 , pharyngeal gill slits )bolidiken. Bu 3 alahidiliknin’ boluxi, tarqa hayvanat bilen namurtca (umurtcasi bolmigan) hayvanatni perclenduruxnin’ muhim belgisi iken.

Tetkikatlardin baycilixiqe, tarqabilediki hayvanatnin’ yvreki we cizil goltumuri, hezim cilix yollrinin’ cursac teripige jaylaxcan bolidiken. Ularnin’ pvtvn aylinix sistemisi, tuyuc turuba xeklide bolidiken. Endi namurtca hayvanatnin’ bunin’ eksiqe bolup, ularnin’ yvrwki we cizil goltumuri, hezim cilix yollrinin’ dvmbe teripige jaylaxcan bolidiken. Ularnin’ pvtvn aylinix sistemisi, uquc turuba xeklide bolidiken.

2. tarqabilenin’ tvrlinixi

Tetcicatlardin melum boluxiqe, ziminda baycalgan tarqahayvanatnin’ zati 70min’ hildin axidiken. Hazir yaxavatcini 40min’din axidiken.

Menbelerge cariganda, tarqabile yene 3 xahbilege ayrilidiken. Bularnin’ biri, cuyructarqa xahbile (Urochordata, 尾索动物亚门), ikkinqisi, baxtarqa xahbile (Cephalochordata, 头索动物亚门), vqinqisi, umurtca xahbile (Vertebrata, 脊椎动物亚门 ).

Umurtcalic hayvanat bizge tunuxluc bolup, beliclar, sucuruclar (cox makanliclar), qarpaylar (wmvlvgiqiler swrelgvqiler), perendiler ( pey canatliclar, cuxlar), ximpenze ve ademni wz iqige algan. bular, umurtcalic hayvanat jvmlesige kiridu. menbelerge cariganda, umurtcalic hayvanat xahcebilesi (umurt xahbile) twvendiki yette tebicege tvrlinidiken:

1. silisbice (cyclostmata, 圆口纲)

2. honusbice (chondrichthyes, 软骨纲)

3. ostihbice (osteichthyes, 硬骨纲)

4. sukurucbice (amphibia, 两栖纲)

5. qarpaybice (reptillia, 爬行纲)

6. perenbice (aves, 鸟纲)

7. hayvanbice (mammalis, 哺乳纲)

يوقۇرىدا دىگەنلەرنى خۇلاسە قىلغاندا، تارچابىلەنىڭ تەبىقەگە تۈرلىنىشى مۇنداق بولىدۇ:

ھايۋانات مىقياس، ()

           تارچابىلە ( تارچالىق ھايۋانات قەبىلەسى)

              ئۇمۇرتقا شاخبىلە (ئۇمۇرتقالىق ھايۋانات شاخ قەبىلەسى)

                   سىلىسبىقە ( سىلبېلىق تەبىقەسى)

                   خونۇسبىقە (كونبېلىق تەبىقەسى)

                   ئوستىخبىقە ( ئوسبېلىق تەبىقەسى)

                   سۇقۇرۇقبىقە ( سۇقۇرۇق  تەبىقەسى)

                   چارپايبىقە (چارپاي  تەبىقەسى)

                   پەرەنبىقە ( پەرەن (پەي-قاناتلىق) ھايۋانات تەبىقەسى)

                  ھايۋانبىقە (ھايۋان (سۈت ئەمگۈچى ھايۋانات تەبىقەسى)

Menbeler

1. A.R.Bostany, hayvanatnin’ uygurqe namini atax ve yazix غaidesi, ../.

2. Bostany, hayvanat micyasdiki cebileler, ../

3. 吴光辉主编，精英教案，上册，军事谊文出版社，2005年

4. baidu tor bekiti

5. lanse dongwuxue tor bekiti.