Yangaqile ve uning ruq-zatliri

核桃科及其属种系列

ARjim

Mezgur eserde, yangaqile ve uning ruq-zatlari ve ularning namliri toghrisida melumat berildi. Mezgur eserdiki giya namlirining uyghurcesini aptor qoyghan. Yeny, A.Rehmetulla otturigha qoyghan qaide boyice ataldi.

1. yangaqilening nesep teveliki

Yangaqile, ”faghalmet“ tiki 7 ailening biri. uning nesep teveliki mundaq:

Miqyas (Kingdom王国/界): giyamiqyas (Plantae植物界)

Bwliki (Clade类群): qapliqdan giyalar (Angiosperms被子植物)

Bwliki (Clade类群): neqqoshpel giyalar (Eudicots真双子叶植物)

Tarmaqi (Clade类群): ruxsalar tvrkvmi (ruxsa giyalar tvrkvmi) (Rosids蔷薇类植物)

Jemet (Order 目): faghalmet (Fagales壳斗目)

Aile (Family科): yangaqile (Juglandaceae胡桃科/核桃科)

2. yangaqile giyalirining alahidiliki

Yangaqilediki giyalar 20 mitirce igiz wsidighan derehlerni asas qilghan bolup, ularning bezileri ghazang boludu, beziliri yilkwk (yil buyi kwk turidighan), beziliri bu ikkisining araliqida boludu. Bergliri peysiman vcberglik(羽状三出复叶) bolup, bgrgiqulaq (无托叶) bolmaydu. Gvlzek(雄花) bilen gvlcek（雌花） bir tvpte boludu. Gvlzek reti, moyqurtqe (柔荑状), gvlcekreti bolsa, bashaqce (穗状) az sandikisi moyqurtce boludu. Mivesi, durubce (核果) boludu.

yangaqile, wzbekcede “yangaqdashlar”, qazqcede “jangaqtar tuqimdasi”, pariscede “zirhanvade” digendek namlarda atalghandek qilidu.

3. yangaqilediki ruqlar

Menbelerge qaraghanda, yangaqilede, 2 shaxile, 9 ruq bar iken. Ualr twvendikilerdin ibaret:

engalshaxile (Subfamily Engelhardioideae黄杞亚科)(ئېنگال شاخئىلە)

Alfarruq (Alfaroa Standl. 果黄杞属 ) (ئالڧارۇق)

E’ngalruq (Engelhardia Lesch. ex Blume黄杞属) (ئېنگالرۇق)

Ormunruq (Oreomunnea Oerst. 枫桃属) (ئورمۇنرۇق )

Yangaq shaxile (Subfamily Juglandoideae 胡桃亚科)(ياڭاق شاخئىلە)
peykarruq (Platycarya Siebold & Zucc. 化香树属)(پەيكاررۇق)

Karayruq (Carya Nutt. 山核桃属)(كارىيارۇق) 

enmakruq (Annamocarya A.Chev. 喙核桃属)(ئەنماكرۇق)

Silkarruq (Cyclocarya Iljinsk 青钱柳属) (سىلكاررۇق)

Yangaqruq (Juglans L. 胡桃属 )(ياڭاقرۇق)

Perkaruq (Pterocarya Kunth 枫杨属 )(پەركارۇق)

4. shinjiangdiki yangaq ruq ve zatliri

Menbelerge qaraghanda, Yangaqile giyaliri asya, amerika qitelirige kwprek tarqalghan iken. Yavrupaning qismen jayliridimu uqraydiken.

“Shinjiangdiki gvlgiyalar” (flora shinjiang) ga qaraghanda, Shinjiang Uyghur avtonum rayonimizda yanaqilening “yangaqruq” bilen “perkaruq ” tin ibaret 2 ruqi, 3 zati tarqalghan. Ualrning zati hem namliri twvendikice:

Yangaqruq (Juglans L. 胡桃属 )(ياڭاقرۇق). uyghurce menbelerde “yangaq uruqdishi” diyilgen.

Yangaq regy (J.regia L. 胡桃、核桃). uyghurce menbelerde “yangaq”  depla atalghan.

Yangaq manjury (J. mandshurica Maxim 核桃楸). uyghurce menbelerde “ manjurye yangiqi” diyilgen.

Perkaruq (Pterocarya Kunth 枫杨属 )(پەركارۇق). uyghurce menbelerde “pte’rokarye derixi uruqdishi” diyilgen.

Perka tarbergy (J.stenoptera DC. 枫杨). uyghurce menbelerde “pte’rokarye derixi” diyilgen.

Yangaq regy, nilqa, qorghas nahiyeliride yavaiy halette uqraydu. Bularning derex shekli, mivesi, biz adette terip wstvrvatqan “yangaq rujiky” (露仁核桃), “yangaq nipizy” (纸皮核桃), “yangaq qilgy” (早熟丰产核桃) digenlerge bek oxshaydiken. Buninggha qaraghanda, “yangaq regy” zati, shinjiangda wstvrvatqan yangaq sortlirining esli menbesi bolushi mumkin.

Menbeserler

[1] ARjim, “giyaile namini qoyush ve yazish qaidesi”, websit “../”, 2012-yil, 10-etiyaz neshiri.

[2] ARjim, “giyaruq namini qoyush ve yazish qaidesi”, websit “../”, 2012-yil, 19-seper neshiri.

[3] ARjim, “giya zat namini qoyush ve yazish qaidesi”, websit “../”, 2012-yil, 17-cille neshiri.

[4] ARjim, “Faghalmet ve uning aileliri”, websit “../”, 2015-yil,7-cille neshiri.

[5] Wikipedia, “Juglandaceae”, websit “Wikipedia”,  2015-yil, 7-egiz neshiri.

[6] 新疆植物志编辑委员会， “新疆植物志”第一卷，新疆科技卫生出版社（K）1992年出版。