مۇيزاقئىلەدىكى رۇقلار ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى

(牛科属种及其名称 )

جىمسارى

بايان ئاۋۋال

ئۇيغۇر تىلىدىكى تورىستان لۇغەتلىرىگە ھەم ھايۋان ناملىرىغا ئائىت ئۇيغۇرچە مەنبە ئەسەرلەرگە قارىغاندا، ھايۋان رۇق ناملىرىنى پەرىقلەندۈرمەسلىك، بىر سۆزنى، كۆپخىل ھايۋان رۇق ناملىرىنىڭ نامى ئورنىدا ئىشلىتىش، ئىسىم بەكلا ئۇزۇن بولۇش ھەم رۇق نامىمۇ، زات نامىمۇ بىلگىلى بولماسلىقتەك ئەھۋاللار مەۋجۇد. مەسىلەن: «ئۇزۇن مۇڭگۇزلۇق بۆكەن ئۇرۇقدىشى، كىچىك بۆكەن ئۇرۇقدىشى، تۆت مۇڭگۇزلۇق بۆكەن ئۇرۇقدىشى، نىلگاي بۆكىنى ئۇرۇقدىشى، ئارال بۆكىنى ئۇرۇقدىشى، بۇبالىس بۆكىنى ئۇرۇقدىشى، چوڭ بۆكەن ئۇرۇقدىشى» دىگەندەك. بۇ ئىسىملار ئەسلىدە يەتتە خىل رۇقنىڭ نامى بولۇشى كېرەك. يەنى يەتتە خىل ئىسىم بىلەن پەرقلەندۈرۈپ ئاتاش كېرەك ئىدى، ئەمما، بۇلارنىڭ ھەممەسى بىرلا «بۆكەن» نامى بىلەن ئاتالغان. ئەمەلىيەتتە بۇلارنىڭ ھەممىسى بۆكەن ئەمەس. بۇ ئىسىملاردىن، رۇق نامىنى كۆرسۈتەمدۇ ياكى زات نامىنى كۆرسىتەمدۇ؟ بۇنى بىلگىلى بولمايدۇ. ئۈچ بوغۇمدىن ئاشمايدىغان بىرلا سۆز بىلەن ئاتاشقا بولىدىغان رۇق ناملىرى، ئۈچتىن كۆپ سۆز بىلەن 10 بوغۇم ئەتراپىدا مۇنداق ئۈزۈن ئاتالسا، ئۇيغۇر تىلىنىڭ «پاساھەتلىكى»دىن سۆز ئىچىش مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا، مەز گۇر ئەسەردە، مۇيزاقئىلەدىكى رۇقلار ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى سىناق تەرىقىسىدە ئوتتۇرىغا قويۇلدى. مۇھاكىمە قىلىپ كۆرگەيسىزلەر.

1. مۇيزاق» دىگەن سۆزگە ئىزاھ

«مۇيزاق» دىگەن سۆز، ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولۇپ، ئا. رەھمەتۇللا ئۇنىڭ لاتىنچە نامىنىڭ «مۇيۇزىنىڭ (مۇيۇز، مۇڭگۇز دەپمۇ ئاتىلىدۇ)ئىچى كاۋاك (قاپاق ياكى قاۋاق)بولىدىغان » دىگەن مەناسىغا ئاساسەن ئۇيغۇرچىغا ئۆزلەشتۈرۈپ قويغان. «مۇيزاق» دىگەن سۆز، «مۇيۇزىنىڭ ئىچى كاۋاك بولىدىغان» دىگەن سۆزلەر گۇرۇپپىسىدىن قوراشتۇرۇلغان بولۇپ، «مۇيۇزىنىڭ ئىچى كاۋاك بولىدىغان ھايۋان» لارنىڭ ئومۇمى نامى قىلىندى. دىمەك، « مۇيۇزىنىڭ ئىچى كاۋاك بولىدىغان ھايۋان» دىگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرۈشتە، ئۇيغۇرچە «مۇيزاق» دىگەن ئىسىم قوللۇنىلدى. تۆۋەندە مۇيزاقئىلەدىكى ھايۋانلارنىڭ رەسىملىرى كۆرسۈتۈلدى:

2. مۇيزاقئىلە، ۋە ئۇنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى

«مۇيزاقئىلە» دىگەن سۆز، ئا.رەھمەتۇللا ئوتتۇرىغا قويغان «ھايۋانات ناملىرىنى قويۇش ۋە يازىش قائىدىسى» بويىچە يازىلغان ئائىلە نامى بولۇپ، «مۇيزاقلار ئائىلىسى» دىگەننى بىلدۈرىدۇ. «مۇيزاقئىلە» دىگەن ئىسىم، لاتىنچە « Bovidae»، خەنزۇچە «牛科» دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە «كالا ئائىلىسى» دەپ ئاتالغان. مەنبەلەرگە قارىغاندا، «مۇيزاقئىلە»نىڭ لاتىنچە نامىنى، گراي « Gray» دىگەن كىشى،  1821يىلى قويغان ئىكەن.

مەنبەلەرگە قارىغاندا، ھايۋاناتشۇناسلار مۇيزاقئىلەنى، ئاراياقمەتكە (ئاراياقلار جەمەتىگە)، ئاراياقمەتنى، ھايۋانبىقەگە (ھايۋان تەبىقەسىگە)، ھايۋانبىقەنى، تارچابىلەگە (تارچا قەبىلەسىگە)، تارچابىلەنى، ھايۋانات مىقياسقا تەۋە قىلىپ ئايرىغان. 1-جەدۋەلگە قاراڭ.

1-جەدۋەل: مۇيزاقئىلەنىڭ نەسەپ تەۋەلىكى ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى

3. مۇيزاقئىلەدىكى رۇقلار ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى

مۇيزاقئىلە، تاكسونومىيەدە ھايۋانبىقەنىڭ ئاراياقمەتىدىكى بىر ئائىلە بولۇپ، كالا، قوتاز، جۇر، پوغۆچ، بۆكەن، بۇرقاي، نەمۇس، ھەمۇس، تاغۆچ قاتارلىق ھايۋانلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەنبەلەردىن جەمتەر قىلىشىمغا قارىغاندا، مۇيزاقئىلە ئۆز ئىچىدىن 9 شاخئىلە، 45 رۇققا ئايرىلىدىكەن. بۇلارنى « Wilson and Reeder » دىگەن كىشىلەرنىڭ 1993-يىلى ئوتتۇرىغا قويغان تاكسونلىشى بويىچە تىزغاندا، 2-جەدۋەلدىكىدەك بولىدۇ. (2- جەدۋەلگە قاراڭ).

2-جەدۋەل: مۇيزاقئىلەدىكى رۇقلار ۋە ئۇلارنىڭ ناملىرى

بايان ئاخىر

بىزدە لۇغەت ئىشلەش، كىتاپ يازىپ نەشىر قىلىش روھىمىز جۇشقۇن، ئاكتىپ بولىۋاتىدۇ. نەشىر قىلىنغان لۇغەتلەرمۇ ئاز ئەمەس. ئەمما، ئۇلارنىڭ سۈپىتىگە قارايدىغان بولساق، خۇددى يوقۇرىدا دىيىلگەن ئەھۋاللار ساقلانماقتا. بۇنىڭدىكى سەۋەپ، روھىمىزنى ئىزدەنمەسلىك، كۆچۈرۈپلا ئالىش، ھورۇنلۇق، پاسسىپلىق، تەييارغا ھەييار بولۇش، سەل قاراش چىرمىۋالغانلىقتىن دەپ قارايمەن. خەت ئوقيالىساقلا، يازالىساقلا، مەلۇم مەرىپەت قالپىقىنى كىيىۋالساقلا ھىساپ ئەمەس. ئەجىر قىلىش، ئىجادى ئىزدىنش، قىممەت يارىتىش ھەممەيلەننى تەقەززالىق بىلەن كۈتمەكتە. مەزگۇر ئەسەر، مانا مۇشۇ نوقتىدىن يازىلدى. قىممەتلىك پىكىرىڭىزلەرنى ئايىمىغايسىزلەر.