Millet,til ve yazic

民族、语言、文字

Aptori: Bostany

Torda kwrgen yazic togrisidiki bezi inkaslaraga cariganda,Uygur jemiyitidiki millet, til, yazic togrisidiki qvxenqiler heccide izdinip becix zwrwrdek cilidu. Xun’a, mezgur eserde millet,til we yazicca bolgan wz qvxenqilirimni bayan cildim.

1-millet togrisidiki qvxenqem

“Millet” diginimiz, mueyyen tarihi terecciyat jeryanida xekillengen ortac collunidigan  tilga, ortac yaxaydigan zimin-rayonga,ortac ectisadi igilikke, ortac turmux aditige,bular asasida peyda bolgan ortac meripet, medeniyetke hemde ortac rohname (pishologiye) seviyesige ige bolgan cevimni kwrsitidu.

Menbelerge cariganda, hazir dunyadiki milletler sani 2000din axidiken.dwlitimiz jon’goda 56 hil millet bar iken.

Insanlar tarihiga cariganda, millet, insanlar peyda bolgan zamandila xekillengen emes. insanlar wz tarihida uzun zamanlargiqe, urucdaxlic, jemetdaxlic xekilde bir top yaki goroh bolup yaxigan iken. kiyinki zamanlarda jemetler birlixip cebile bolup xekillengan iken. Unin’din kiyin, cebililer birlixip andin millet xekillengen iken. Mesilen, menbelerge cariganda, uygur  milleti, 20 din kwp hon ve tvrk cebililerinin’ birlexmisidin xekillengen iken. Xun’a, uygur digen swznin’ “uyuxcan” yaki “birlexken” digen menisi bar dep carilidu.

Dunyada birer xeyi peyda bolgan (tugulgan) ikan, unin’ ahiretimu bolidu. hudayim alem yaki dunyani muxu canun bilen yaratcandek cilidu. eger yaritilgan xeyi men’gvlvk bolidigan bolsa, bu alem yaki dunyani tesevvur cilix mumkin emes. milletmu xundac. candac millet boluxidin ceti nezer, u bu dunyaga apiride bolgan ikan, canqilik zaman mevjut boluxidin ceti nezer, ahiri yenila ahiretke caytidu. dunyada bir mezgil karamet seltenet svrgen hon deydigan millet ziminda yoculup tarih betidila calmidimu?

Biz daim millitimiznin’ mevjutlici togrisida gem yeymiz. Bu togra. Hazirci ehwalimizdin cariganda, uygur milliti undac asan yer yvzidin gayip bolup ketmeydu. Qvnki, uygur pvtvn tvrk qon’ cevimnin’ muhim bir ezasi. unin’ tecdiri barlic tvrk cewimliri bilen tecdirdax. Biznin’ tirixqanlicimiz, pecetla milletnin’ cerixini astilitix rolini oynaydu. uygur dunyada yene 5000 yil yaki 10000yil mevjud bolamdu bu biznin’ tirixqanlicimizga, tilimiznin’ hem yazicimiznin’ helcaralixix seviyesige baglic. wzige has helcaralixixca yvzlengendila, andin tilimiz hem yazicimiz yvgrvk bolup, septin qvxvp calmaymiz.

2-til togrisidiki qvxenqem

Til, ohxax tvrdiki janiwarlar ottursida wzara alace cilix ehtiyajidin birlikke keltvrvp bekitilgen xertlik hem wlqemlik tavux belgilirini kwrsitidu.

Adette til dep atigan swzimiz, adem(insan) tilini kwrsitidu. Xun’a til, ademler wzara alace cilixta tayinidigan jisimsiz ecli waste yaki jisimsiz alace coralidur.

Insanlar, til wastisi arcilic wzliri yaratcan meripet ve medeniyetlerni saclap hem dawamlaxturup keldi. dimek, her bir millet meripet ve medeniyiti tilnin’ can-gwx-swngectec roli asasida wujudca kelgen. Xun’a, til milletnin’ en’ muhim belgilirinin’ biri bolup hesaplinidu.

Bir milletnin’ kixiliri uzun zamanlargiqe ohxax bolmigan geographiyelik rayonlarda yaxiganlici, dwlet, siyasi, maaripnin’ ohxaxmaslici sewebidin, baxca jaylarda yaxigan wz millet kixiliri bilen bolgan alacenin’ kemlikidin bir millet hesaplansimu tili ohxaxmaydigan ehwal kelip qiccan. Mesilen: uygur bilen tvrkexler eslide bir millet bolsimu, tilimizda wzara qvxenmeydigan percler mewjud. endi Beijin’liclarnin’ tilini guwan’don’ kixilirinin’ an’ciralmaslici bolsa bu baxca bir sewepnin’ barlicidindur. Xun’a, dunyada millet sani az, til sani kwp bolup kalgan. Menbelerge cariganda,dunya boyiqe vaste coral cilip ixletken til sani 5000din axidiken. Hazir bularnin’ iqidiki 1500 ge yecin til istimaldin celip yocalgan yaki yoculuxca yvzlengen iken. Menbelerge cariganda, uygur tilimiz, nwwette collunivatcan dunyadiki 2000din axidigan til iqide aldinci 100 tilnin’ biri iken.

Til bu dunyada peyda bolgan ikan unin’mu haman ahiretliki bolidu. bunimu Hudaim xundac yaratcandek cilidu. Dunyada bir mezgil dewir svrgen latin tili hazir dunyada istimaldin calgan wlgen til bolup kaldigu?

Biz daim “elvida uygur tilim” digendek zarlinixlarni an’laymiz. bu zarlinix togra. til ajizlaxsa milletnin’ cerixi tezlixidu. bunin’ aldini elix vqvn, uygur tilini zamannin’ ijatkar rohiga maslaxturiximiz, barlic tirixqanliclarni ixca seliximiz zwrwr. wz zamanisida, pvtvn uygur milliti dunyawi xwhret tepivatcan islam dinni cubul cilgan. Xunin’ bilen birge, ereplerdin islam medeniyeti, erep yazici ham cismen atalgular uygur tiliga  wzlixip, uygur milliti eyni zamandiki dunyavilicca yvzlengen hem xu yolda ijatkarlic bilen man’gan. mana muxu seweplerdinmikin, uygur milliti we tili jahan sehniliridin qvxvp calmigan. Dimek, biz uygur tilini saclap calimiz deydikenmiz, qocum tilimizni dunyavilicca yvzlendvriximiz lazim iken.

3-yazic togrisidiki qvxenqem

Yazic, yezic depmu atilidu, u insanlar tilini hatirleydigan belgiler sistemisini kwrsitidu. yazic, ijtimailaxcan, medenilexcan jemiyetnin’ muhim belgesi.

Uygur millitinin’ xekillinixi, tilinin’ ortaclicca carap terecci cilixi, jemiyetnin’ keng kvlemde ijtimailixixi hem wzlvksiz medeniyetlixixi netijiside uygur yazici dunyadiki milletler iqide heli baldur meydanga kelgen iken. Menbelerge cariganda, uygurlar wz tarihida 30 hil etrapida yazic ixletken iken. Mundac kwphil yazicnin’ ixlitilixi  her caysi dewirlerde dunyavy jemiyet terecciyatiga maslixix vqvn bolsa kerek. Emma, kwphil yazicnin’ ixlitilixi bilen az bolgandimu 2000 yildin buyan, uygur tilinin’ yaki uygur millitinin’ wzgirip baxca bir cewimge wzgirip ketix hadisesi kwrvlmigen. ohxax bir tilni ohxax bolmagan kwphil yazic bilen ipadiligili bolidu. Dimek, yazic bilen til ikkisi ikki ucum bolup hesaplinidu. yazic wzgerse til we milletnin’ wzgirip ketixi on’ tanasip emes. millet, til, yazic bu vqi bir milletnin’ muhim belgiliridin bolsimu, bu vqinin’ til we milletnin’ mewjutlicida tutcan salmici ohxax emes. milletni bir adem dep missal cilsac, til unin’ jini, yazic unin’ qapini bolidu. xun’a, bir milletke nisbeten eytcanda, tilnin’ salmici en’ qon’. bir millet birlikke kilip cobul kilgan melum bir yazic, tilni wzgertelmeydu, undac iken, u yazic, milletni candacmu wzgertelisun. xun’a, yazic wzgertixke ait gep bolsila  candactu tilni yocutidu, milletni yocitidu yaki uzun yillic medeniyetni yocutidu dep caraydigan kwz carax minin’qe togra emes.

Yazicmu wzgermes nerse emes. biz Henzu yazici 5000 yildin beri wzgermigen digendek geplerni an’laymiz. Bu hecicet emes. bekla mubalige cilingan swz. henzuqe hetmu talay cetim wzgirixlerni bexidin wtcvzgen. an’laxlarga cariganda, hazir henzuqe 6000dek kona hetlernin’ yezilixi, oculixi ve collunilixi wzgirep istimaldin captu. yazicmu jahan ilimlirinin’ terecciyatiga egixip, ipadilexke mahir bolgan belgilerge carap tercci cilidu. dunya micyasida komputer yazici ve tili terecci cilmakta. bunin’ bilen addi, ihqam belgiler swz-jumlilernin’ rolini oynavatidu. bu hal nurgun komputer tiliga mas kelmeydigan yaziclarga cattic hiris elip keldi. biznin’ yazic collunux tarihimizga  cariganda, emeliyettiki ehtiyaj, hesyattiki ehtiyajdin  galip kelgen. nvvettiki collunivatcan yaziclar dunyavy ortac bolgan komputer tiliga (herp-belgilerge)  maslixix vqvn yazic islahati elip beriximu nahayiti normal ehwal. biz adette allanin’ boyrucisiz cil tevrimeydu deymiz. komputer tilinin’ dunyavilixixi allanin’ yazicca belgilep bergen tecdirimu candac? . xundac dep carisac, yene nime vqvn allanin’ belgilep bergen tecdirige boy sunmaymiz? eger bundac emes disek, nime cuq yaki candac sewep komputer tilini peyda cildi, rawajlandurdi hemde min’ yillap collunup kilivatcan bezi yaziclarga hiris elip keldi? bunin’ga  kixini cayil cilarlic derijide qvxen berix kerek. Ottura asiyadiki dwletlernin’ yazic wzgertixi emeliyetimizdiki kvqlvk pakiti emesmu?

bayanim hulasesi xuki, millet insan tarihida tedriji xekillengen bolidu, tedriji terecci cilgan bolidu, melum zamanlardin kiyin milletmu ceriydu hem wlidu. unin’ orniga tetriji halda yen’i bir millet peyda bolidu. lekin bu nahayiti uzac bir tarihi jeryandur. eger bir millet wzige has bolgan hem zamandaxliridin ijatkarlic bilen halcix vstide oylaxmisa cerixi tezlixip, ahiri her jehettin ajizlap tarih sehnisidin qvxvp calidu.

til, ajayip hasiyetke ige bolgan jisimsiz bir cural. bu coralmu, insanlar ixlitivatcan baxca corallarga ohxax tohtimay wzgertixlerni bexidin keqvridu. caysi til wzide ijadi yen’ilax elip barmaydiken xu til tarih sehnesidin gulap qvxidu.

yazic, tilnin’ hatiresini calduridigan xertlik belge. yazic, zamani-dewir tilini hatirleydigan xekillik coral. bu coralmu, insanlarnin’ baxca coralliriga ohxax, zaman tilini hatirleydigan addi, ihqam, on’ay bolgan belgiler bilen ijadi yen’ilap islah cilinip turidu. xundac bolgandila, yazic bilen til maslixip terecci cilidu. minin’qe, milletnin’ twt qon’ twvriki bolidu, bunin’ biri til, ikkinqisi yazic, vqinqisi, rohian’, twtinqisi, medeniyet. dimek, biz bu twt twvrvkni passip halda emes, belki ijadkarlic bilen cattic asriximiz kerek. xun’a, biz  bu twt twvrvc ottursidiki til twwrikinin’ bir kvni gulap qvxmesliki vqvn, tohtimastin unin’ hulini jahan tercciyatidiki tilga maslaxturup yen’ilap turuximiz tolimu zwrwr.

omumen eytcanda, tilni zaman tercciyatiga maslaxturp man’ganda, roh ve an’ tepekkurni zaman terecciyatinin’ ilmi, togra bolgan netijiliri bilen corallandurup turganda, yazic-belgilerni zaman terecciyatlirini togra, ihqam hem asan hatirleydigan cilip man’ganda andin milletnin’, tilnin’, yazicnin’ cerixini astilitip, wmvrini uzartcili bolidu.

bir yazic yucalsa xu tildiki jemiyette sawatsizlic kilip qicidu. bu an’limacca togridek cilidu, emma mahiyette, undac bolmaydu. qvnki melum bir yazicnin’ islahati jemiyetnin’ ehtiyajiga asasen tedriji bolidu, xaraiti pixip yetilgende orun almixidu. esildiki cona yazicta yazilgan munevver eserler yen’i yazicca kwqvrilidu. yaki yen’i tilga terjime cilinip yazilidu. bunin’da vzvkqvlvk kwrvlmeydu. mesilen, biz hazir ocuvatcan, Mehmud cexcerinin’ ”diwany tvrk lugeti“, Ibinsinanin’ ”tib kanuni“, Elixir Newaiynin’ eserliri bunin’ delili emesmu?

Eskertix: Mezgur eserni “uylat”ta yazip sinap bactim. Bu eserni ocux vqvn, “academiye .com” torida berilgen “uylat layihesi” namlic eserge kwz taxlap coyarsiz.