korepqay (Gvlqay) digen nime?

什么是两色金鸡菊（昆仑雪菊）？

Aptori: Bostany

Yecinci bir canqe yildin buyan, xinjian’da bolupmu hotende dorilic hususiyetke ige, “qay” cilip iqkili bolidigan bir hil giyah terilip bazar tapti. Buni yerlik kixilirimiz uygurqe “gvlqay” dep atidi.

“gvlqay” dep atalgan bu giyah zadi candac giyah? candac jaylarda tebiy wsidu? Unin’ bazar tepixidiki sewep nime? Hazir nime vqvn baha cimmiti dawalgup turidu? Digendek hiyallarda  izdinip bactim.

1. “gvlqay” namida atalgan bu candac  giyah?

Biz uygurqe  “gulqay” dep atawatcinimiz, miningqe giyah nami bolmastin, mehsulat nami bolidu. Gvlqay dep atawatcan bu mehsulatnin’ guyahsini henzuqe “昆仑雪菊、雪菊、血菊、高山雪菊、高寒雪菊” digendek namlarda ataydiken.Henzuqe atalgan bu namlarmu Florada yezilgan henzuqe wlqemlik giyah nami emes. Undac bolsa, gvlqay  namida atalgan bu mehsulatnin’ giyah nami florada nime dep atalgan? men tapaligan menbelerge cariganda, “gvlqay” nin’ giyah nami, uygurqe “korep rengliki” dep atilidu. Bu giyahnin’ taxon teweliki (yaki flora teweliki), 1- jedwelde kwrsitilgendek  bolidu:

gvlqay  namida atalgan mehsulat, “esreile“diki  “korepruc”ca tewe bolgan “korep ren’liki” dep atilidigan giyahnin’ curutulgan gvlidin ibaret. Bu giyahnin’ nesep teweliki 1- jedwelde kwrsitilgendek  bolidu:

1-jedwel: “Corep renglici” ning taxon tewelici

Dimek, gvlqay namlic mehsulat ilinidigan giyahnin’ nami, A.Rehmetulla “caidisi” boyiqe bolganda,“korep ren’liki” dep atilidu. “flora xinjian’” diki henzuqe nami boyiqe bolganda, “两色金鸡菊” dep atilidu.

“korep ren’liki” digen giyah namini, professor Mijit Hudaberdi “flora xinjiang” 5- tomida berilgen, uygurq-henzuqe giyah namliri selixturmisida, “cox ren’lik koreopsis oti” digen namda atigan. Alawidin Abdurehim tvzigen “henzuqe-uygurqe wsvmlvk logeti” de, “cox ren’lik altunbax” dep atigan. Uygurqe nexir cilingan “xinjiang wsvmlvk doriliri”, “uygur tibabitide kwp ixlitidigan wsvmlvk dorilar” namlic eserlerde bu giyah peketla tilga elinmigan..

A.Rehmetulla atigan “korep ren’liki” digen giyah nami boyiqe bolganda,qay ornida demlep iqilidigan bu mehsulat namini “korepqay” dep atisac muwapic boludigandek cilidu. Gvlqay digen atalgu muwapic emes. qvnki, gvlqay digen atalgunin’ kvrsitidigan obikti bekla kwp, nurgunligan giyahlarnin’ gvl-qiqeklirini qay ornida ixletkili bolidu,bularmu gvlqay dep atalsa calaymacan bolmamdu. xun’a, qay digen coxumqe bilen atalgan mehsulat,xu giyah zatinin’ nami bilen, heq bolmiganda, xu giyahnin’ ruc nami bilen ayrim namda atalsa enic bolidu. mesilen: korepqay,ruhsaqay,yalpuzqay…..digendek.

omumen alganda, mezgur giyahnin’ wlqemlik nami “ korep ren’liki“ dep atilidu. bu giyahdin ixlengen qay mehsulatinin’ nami, ”korepqay“ dep atilidu. edibiyatimizdiki ”ren’lik qay“ digen swzdin perclendvrvx vqvn, men bu qayga,mgzgur giyahnin’ rucnami bilen ”kwrepqay“ dep nam coydum.

2. “korep ren’lici”nin’ giyahname teswiri

“flora xinjiang” 5-tomida hatirlixige cariganda, “korep ren’liki” digen bu giyah, bir yillic, samangol giyah bolup, boyinin’ igizliki 30-60cm kilidu. Goli tik bolup, yvzide uxxak cirliri bolidu,  golinin’ uqi cismi kwp xahlinidu.  Bergiliri  ikki caytcan peysiman tal-tal yaki tvmine xekilde yerilgan bolup, tengdel(bir birige karixip teng bogumda wsken) wsidu. Gvltvwi bergilirinin’ uzun bergsepi bolidu, uqi cismidikilirinin’ bergsepi yoc yaki canatsiman qikingen bolidu. Baxsiman gvlreti  kwp bolup, xah uqiga jaylaxcan. Gvlreti kwp bolup, sywanqe xekilde topcat bolup wsidu. Gvlretinin’ diametiri 2-4cm kilidu. Tilsiman Gvlbergi tacqwrvl bolup,6-8 giqe gvlbergi bolidu. Gvlbergi seric ren’lik bolup, tvwi cismi con’ur ren’de bolidu.  Yapilac urqucsiman cotur miwisi 2.5-3 mm kilidu. Min’dan egirlici 0.25g kilidu. Urucinin’ wmvri 3-4 yil bolidiken.

resim:

3. “korep ren’liki” nin’ tarcilixi

Menbelerge cariganda, koreplernin’ (korepruk zatliri) dunya boyiqe tehminen 100 zati bar bolup, ximali Amerika, jenubi africa, zhongguo catarlic rayonlarga tebi tarcalgan. “flora xinjiang” da hatirlixiqe, xinjiang uygur aptonum rayonimizda koreplernin’ “korep ren’liki” din ibaret birla zati tarcalgan. Hazir elimiz zhongguoda, jvmlidin xinjiangda ”gvlqay“lar  kwplep wstvrvlmecte. emma, xinjiangda teriliwatcani ”korep ren’liki“nin’ del wzimu-emesmu bu man’a namelum.eger teriliwatcini xu bolsa,bu yahxi bolgini, eger ”korep ren’liki“nin’ wzi bolmay xunin’ga ohxaydigan koreprucnin’ baxca bir zati bolup calsa bunin’ga diccet cilix,eniclap becix lazim.qvnki hazir bazarda dan’lic boluwatcini ”korep ren’liki“dur.

4. “korep qay” nime vqvn bazarlic mehsulat bolup caldi?

 men korep ren’likinin’ kim teripidin caqan himiyilik analiz cilinganlicini tehi bilmidim. gerqe xundac bolsimu,torda berilgen Menbelerdin biliximqe, hazir korep ren’likidin 300 hildek tebi madda ajritilgan. Bunin’ iqide, 30 hildin kwp Flavonoid (fizologiyelik janlandurux maddisi 黄酮类), adem bedinide kem bolsa bolmaydigan 30 neqqe hil mniral madda, 20 neqqe hil amino kislata, 10 neqqe hil huxbuy madda hem organik kislata, yag, xiker, inzim catarlic kwpligen adem bedinige paydilic maddilar mol iken.

men, caysi dohturhana yaki kim teripidin korep ren’likinin’ dorilic roli candac tejiribe cilganlici we unin’ candac netije bergenlikini menbelrdin kwrvp bacmidim. emma,henzuqe torda nexir cilingan,hazirci zaman dorigerlik tetcicatinin’ netijiliri bayan cilingan menbelerge cariganda,korep ren’likinin’ terkiwidiki bu maddilar, adem bedininin’ immunitlicini axurux, beden fizolugiyesini ten’xex, hvjeyrilernin’ cerixinin’ aldini elix we rak hvjeyrilirinin’ ewjini qeklex, yurek, can tumurni rawnlaxturux, besimni azaytix, can terkiwini we iqki mijezni  ten’xexte muhim roli bar iken. Mana bular, korep ren’likinin’ (korepqay )  bazarlic boluxidiki birinqi sewep. Ikkinqi sewep, korep ren’likini istimal cilix colaylic. Uni qay ornida demligende, ren’gi cenic, puraclic, temlik dora qay bolidu.uni elip yvrvx hem saclaxca colaylic. Xun’a, u dost-yarenlerge isil sogat bolalaydu. Vqinqi sewep, korep ren’liki eslide xinjiangnin’ curum yaki caracurum taglirinin’ 3000 mitir igiz yerliride wsidikan, qiqek mezgili cisca, terip yigix tes. Dimek, muxundac kwphil amillar sewebidin korep ren’liki ( korepqay) bazarlic bolup calgan.

5. ”korepqay“ baziri nime vqvn mucim bolmaydu?

tebiy korep ren’liki (corepqay), bazar ehtiyajini teminlexte ajizlic cilganlictin, hazir uni tagdin tvzlen’ge elip kilip etizlarda kwplep teriwatimiz. Bumu bir cisim dihanlarni hallanduruxtiki bir yol bolup caldi. Minin’qe bu dihanlarnin’ bir tamac cazini. Bu cazanga aldi bilen dihannin’ sapluci qvxvx kerek. kadir, ocutcuqi, sodiger, bidik….ve baxca hemme ademnin’ bu cazanga yamaxmaslici zwrwr. Herkimnin’ melum igilik sahesi bolidu. Bu bir igilik, uzunga sozulidigan yeza-bazar igiliki. enicrac cilip eytsac, bu igilik, yeza igilikini, yinik sanaetni, soda-transiportni, soda-seticni birlextvridigan  uniwersal igilik. Xunin’ vqvn, buni wacitlic menpeet-paydini yaki dunya-baylicni 1- orunga koyuwalmay,tebiy xaraitni, tehnikini, wzara hemkarlic-menpetni birinqi orunga coyup, tertiplik, tedriji, kesiplexken, terixtin tartip bazar sodisigiqe ijtimailixix zwrwr. terilivatcan kwlemge yarixa Pixxiclap ixlex sanaiti bolux kerek. Uruc sorti, terix tehnikisi, yigix-curutux mezgili, tehnikisi, orap caqilax catarliclada bekitilgen wlqem bolux we kesiplexken bolux kerek. Xundila dan’lic bir mehsulat markisini yaratcili bolidu.  Mehsulat svpiti yahxi bolsa, biznin’ koqimu-koqa, yurtmu-yurt musapirqilic tartip erzan pulga yalwuruxnin’ hajiti yoc. Lazim cilidiganlar aldin’izga kilip kwn’vldikidek bahada elip kitidu. cazanni bulgimiganda, bazar mucim bolidu. Hazir binormal ”sapluclarni“ ixca selip cazanni wzimiz bulgawatimiz xunin’ vqvn bazr mucim bolmaydu..

6. korepqay kelgvsi candac bolidu?

Svpetlik bolgan korepqay, menbelerdiki bayanlarga cariganda, curumtag yaki caracurumtag  beltag we itektagliride wsidigan korep ren’liki digen giyahdin ixlinidu. wzige has geograpiyelik orni,xunin’ga munasip muhit amilliri bu giyahnin’ dan’lic boluxidiki asasi sewep. dimek hecici korepqay,caracurumtag, curumtag boyliridin qicidu. Xun’a, bu rayonlarda yaxaydigan dihanlarga amal bar xarait yaritip muxu yerlerni korep ren’likini teriydigan  ixlepqicirix bazisi cilix kerek. Xeher-bazarlarni pixxiclax, orap-caqilax, mal oborot we soda bazisi cilganda ixlar tertiplik, wnvmlvk, mahsulat svpetlik bolup sijil terecci cilidu. korepqay ademnin’ salametliki bilen munasiwetlik bolgan en’ addi we kwp istimal cilinidigan mehsulat. Eger biz tertiplik, tehnikilic,yvrvxlexken,kesiplexken hem her jehette adil, togra bolgan, yiracni kwrgen ixlepqicirix mihanizimin berba cilsac, ixinimenki korep qaynin’ isticbali parlac bolidu.

menbe eserler

1. Bostany, giyahile namlirini uygurqe coyux we yezix caidisi, ../, 2012-7-ay nexiri.

2.Bostany,giyahruc namlirini uygurqe coyux we yazix caidisi, ../, 2012-yil,7-ay nexiri.

3. Bostany,taxon namliri,../.2012-yil,7-ay nexiri.

4. Bostany,giyahzat namini coyux we yazix caidisi, ../,2012-yil 7- ay nexiri.

5.Rehmetulla Adilla, taxson namliri boyiqe giya namlirini atax we yazixtiki prinsip caidiler togrisida izdinix,curgac rayonlar jugrapiyesi, 211-yillik 1-san.

6. 新疆植物志编辑委员会， 新疆植物志，第五卷，新疆科技卫生出版社（K),1999 年。

7. Alawidin Abdurehim, henzuqe-uygurqe wsvmlvk logiti, cexcer uygur nexiriyati,2006-yil.

8. Beydu torinin’ munasiwetlik izdexliridin tepilidu xularga carap becin’.