كىتمەتتىكى ئائىلەلەر

(鲸目中的科类)

جىمسارى

تورىستان «ئاكادېمىيە» نىڭ 2014-يىللىق 13- تۇمۇز سانىدا، «ھايۋانلارنىڭ جەمەتلەرى» ناملىق ئەسەر نەشىر قىلىنغان. ئۇنىڭدا كىتمەت (كىت جەمەتى) دەپ ئاتالغان بىر ھايۋان جەمەتىنىڭ بارلىقى كۆرسەتىلگەن. كىت دىگەن نىمە؟ كىتمەت دىگەن نىمە؟ كىتمەتتە قانچە ئائىلە بار؟ كىتمەتتىكى ئائىلەلەرنىڭ نامى قانداق ئاتالادى؟ مەزگۇر ئەسەر، ئەنە شۇ سوئاللارغا ئارنالغان.

1. كىت دىگەن نىمە؟

ئۇيغۇر تىلىدىكى «كىت» دىگەن سۆزنى ئاڭلىغاندا، كۆپۇنچە كىشىلەر ئۇنى بېلىق تۈرىدىكى ھايۋانات دەپ قارايدىكەن. ئەمەلىيەتتە، كىت، بېلىق ئەمەس، ھايۋان. كىت  دىگەن سۆز،  دىڭىزدا ياشايدىغان، ئۆپكەسى بىلەن نەپەس ئالادىغان،  ئەشكە (بالا ھەمرايى دەپمۇ ئاتالغان) ئىگە بولغان ھەم ئەقىللىق بولغان بىر قىسىم ھايۋانلارنىڭ (سۈت ئەمگۈچى ھايۋاناتنىڭ) ئومۇمى نامى. ئۇيغۇرچە كىت دىگەن سۆز،  لاتىنچە « Cetacea »  (كىتمەت ) دەپ ئاتالغان نامىنىڭ باش بوغۇمىدىكى « Cet » نىڭ تەلەپپۇزىغا ئاساسەن قويۇلغان. كىتلەر نىڭ تەنلەرى چوڭ كىچىك بولادى. ئەڭ چوڭلارىنىڭ تەن ئۇزۇنلىقى 30 نەچچە مېتىر، تەن ئېغىرلىقى 190 توننا ئەتراپىدا بولادىكەن. ئەڭ كىچىكلەرىنىڭ تەن ئۇزۇنلىقى  1 مېتىر، تەن ئېغىرلىقى 40 كلوگرام ئەتراپىدا بولادىكەن.

2. كىتمەت دىگەن نىمە؟

ئۇيغۇر تىلىدىكى «كىتمەت» دىگەن سۆز، «كىت» ۋە «جەمەت» دىگەن ئىككى سۆزدىن تۈزۈلگەن بولۇپ، ئا. رەھمەتۇللا ئوتتۇراغا قويغان «ھايۋانات ناملارىنى قويۇش ۋە يازىش قائىدەسى» گە ئاساسەن، كىت سۆزىگە جەمەت دىگەن سۆزنىڭ «مەت» قوشۇمچەسىنى قوشۇپ يازىش ئارقالىق ياسالغان ئىسىم سۆز. دىمەك، كىتمەت دىگەن سۆز، ئا.رەھمەتۇللا تۈنجى بولۇپ قويغان، كىتلەر جەمەتى ياكى كىتلەر دىگەن مەنانى بىلدىرەدىغان ئۇيغۇرچە ئىسىم سۆز بولادى. كىتمەت (鲸目 Cetacea)، تارچابىلەنىڭ (脊索动物门 Chordata تارچا ھايۋان قەبىلەسىنىڭ)  ھايۋانبىقەسىگە (哺乳纲 Mammalia ھايۋان تەبىقەسىگە) تەۋە بولۇپ، مەنبەلەرگە  قاراغاندا، كىتمەتتە 80 دىن كۆپ كىت زاتى بولادىكەن.  بۇلارنىڭ ئەستە ساقلاش، ئىجراقىلىش خۇسۇسىيەتلەرى، ھەر قانداق ھايۋاندىن ئاشىپ چۈشەدىكەن. شۇڭا، ئاڭلاشلارغا قاراغاندا، كىتلەرنىڭ «ئادەمچە ھايۋان» دەيدىغان سۈپەت نامىمۇ بار ئىكەن.

3. كىتمەتتە قانچە ئائىلە بار؟

مەنبەلەردىن جەمتەر قىلىشىمچە، كىتمەت يەنە  مىسكىت شاخمەت  ۋە چىشكىت شاخمەت  دەپ ئاتالغان ئىككى شاخمەتكە (شاخ جەمەتكە) ئايرىلادىكەن. مەنبەلەرگە قاراغاندا، مىسكىت شاخمەتتە (须鲸亚目 Mysticeti) ئەسلىدە 8 ئائىلە بولغان ئىكەن. ئەمما، ھازىر بۇلارنىڭ ئىچىدىكى 5 ئائىلەنىڭ زاتى قۇرىغان بولۇپ، پەقەتلا 3 ئائىلەنىڭ  زاتى مەۋجۇد ئوخشايدۇ. چىشكىت شاخمەتتە (齿鲸亚目 Odontoceti)  ،  ئەسلىدە 14 ئائىلە بولۇپ، ھازىر بۇلارنىڭ ئىچىدىكى 3 ئائىلەنىڭ نەسلى قۇرىغان، 11 ئائىلە ھايات تۇرىۋاتقان ئوخشايدۇ. ئومۇمەن ئالغاندا، كىتمەتتە ئەسلىدە 22 ئائىلە بار ئىكەندۇق. ھازىر ھەر خىل سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن بۇلارنىڭ ئىچىدىكى 8 ئائىلەنىڭ نەسلى قۇرۇپ كەتكەنلىكتىن مەۋجۇد ئەمەس، قالغان 14 ئائىلە ھايات تۇرماقتا. تۆۋەندىكى 1-جەدۋەلدە، كىتمەتتىكى بارلىق ئائىلىلەرنىڭ  ئۇيغۇرچە، لاتىنچە ۋە خەنچە ناملارى كۆرسەتىلدى. جەدۋەلدىكى لاتىنچە ۋە خەنزۇچە ناملارى، مەنبە ئەسەرلەرگە ئاساسەن يازىلدى، ئۇيغۇرچە ناملار، ئا.رەھمەتۇللانىڭ «ھايۋانات ناملارىنى قويۇش ۋە يازىش قائىدەسى» بويىچە يىڭىدىن قويۇلدى. لاتىنچە نامى كەينىدە «چىچەك» بەلگە بارلارى، نەسلى قۇرىغان ھازىر مەۋجۇد بولماغان ئائىلەلەرنى كۆرسەتەدى. 

1-جەدۋەل: كىتمەتتىكى بارلىق ئائىلىلەر ۋە ئۇلارنىڭ  ئۇيغۇرچە، لاتىنچە ۋە خەنچە ناملارى