Gyaname tarihi

(Botanica,植物学简史）

Jimsary

1. Gyaname digen terminga izah

Gyaname, bu giya ve name digen ikki swzdin tvzvlgen uygurqe termn (术语). Bu swznin’ ikki menesi bar. bunin’ biri, (gyalar togrisidiki ilim),  ikkinqisi, (gyalarga ait ilimler yazilgan eser yaki kitap) digenni bildvridu. Gya digen swz uygurqe menbelerde, wsvmlvk depmu atilidu. Name digen swz, ilim eser, ilim kitap, ilim hwjjet digendek menilerge ige swz. Gyaname digen uygurqe terminni, A.Rehmetulla tunji bolup otturiga coygan hemde bu terminni munasivetlik eserliride collangan .

Gyaname digen uygurqe swz, latinqe botany, rosqe botanika, henzuqe 植物学 digendek namlarda ataladu. Endi Uygurqe menbelerde bolsa, wsvmlvkxunaslic, wsvmlvkler ilmy digendek namlarda ipadilengen. Dimek, uygurqida “Gyaname” digen swzni ipadilex vqvn, “botanika, wsvmlvkxunaslic, wsvmlvkler ilimy” digendek 3 hil swzni arilaxturup collanduc. Bundac kwphil ataxnin’ ziyini barki calaymacanqilictin baxca paydasi yoc. Xun’a, “Gyaname” dep birla swz bilen ipadilexni togra dep caraymen.

2. Gyanamenin’ dunyadiki addi tarihi

Gyaname,  bu tarihi uzun bolgan, mezmuni trecci cilip yen’ilap yaxartilip turgan kona tebiyi penlernin’ biri. Gyaname, Janivarnamenin’ bir qon’ tarmac ilimlirinin’ biri hesaplinidu. Gyaname, gyalarnin’ xekli(1), qavayini(2) ; wsvp-yetilix (3), iqrol (4), makanini(5); sistemalic ilgerixini (6), tvrlenixini (7) hemde insanlar bilen bolgan munasivetlerini tetcic cilidigan wniversal ilim. Izahlar: (1)xekli:morfologye; (2) qavay, uygurqe swz,menesi anatomye; (3)wsvp-yeyilix: 生长发育; (4)iqrol:fiziologye, 生理; (5)makan: ekologye, 生态学; (6) ilgerix: tetriji terecciyat, evolotsye, 进化; (7)turlex: tvrlerge ayrix, taxonlax, klassifikatsyelex, bwlekke ayrix, 分类.

Insanlar, Gyaname digen bir ilimni xekillendvrvp wz ehtiyajliriga hizmet cildurup kelivatciniga, talay esirler bolgandec cilidu. Men kwrgen menbelerge cariganda, insanlarnin’ gyaname bilen hepilaxken wactini  beziler, kona taxcorallar devrige ulaydu; beziler, miladidin burunci 4-esirlerde yaxigan, cedimci girik peylasopi  “Theophrastus” ca ulaydiken. Beziler, Aristotil yaki  platonydin baxlaydiken. Beziler, milady 1-esirde yaxigan peylasop, “Dioskorides” din baxlangan deydiken ( Ibnsina nin’ “tib canunlari” namlic kitavida, Diskuridus dep kwp yerde atigan). Beziler Lennaustin baxlinidu dep caraydiken. Meyli candac bolmisun, insanlarnin’ gyaname digen bir ilim bilen hepilixip kelginige, az bolgandimu 3000 yildin burunla baxlannandek cilidu.

jon’guoga nisbeten eytcanda, milady 1593-yili Lixijen (李时珍) din baxlangan dep carilidu.

Uygurni wz iqige alagan barlic Tvrky cevmliride Ebu reyhan bruny yaki Ebu Eli Ibnsina din baxlangandek cilidu. Men kwrgen menbelerde, Ebu Reyhan Bruny bilen Ebu Eli Ibn sina ismliri hem bezi eser name tilga elingan. Ibn sina ning “tib canunliri” digen wzbekqe terjime kitavidin baxca eser menbelirini men kwrvp bacmidim. Menbelerge cariganda,  Ebu reyhan bruny yaki Ebu Eli Ibnsina wz zamanisida eserlirini erep hem pars tilida yazgandek cilidu. Menbelerde tilga elinixiqe, Xu tillarda islam alimliridin yene Ibn vahxiyye (Nabatean  Agriculture), Ebu henife Dinaveri (book of plants), Ibn Bassal (the clssification of solis) catarlic alimlar yazgan eserler wujudca kelgen iken. An’laxlarga cariganda, 13-esirde yaxigan Abdulla Abbas el Nebety, Ibn el Baytar catarlic alimlarmu gyaname eserliri yazgan iken. Unin’din keyin yazilgan eserler mana xu eserlerni menbe cilgan boluxi mumkin.

Xun’laxca, qagatay yazicida (Ottura esirlerdin keyin) yazilgan gyalarga ait tibbiy dorigerlik eserliride, gya namliri ereb yaki paris namlirini asas cilgandek cilidu. Elvette bu hecte wz tilimizda yazilgan eserlernin’ barlicini an’lap bacmidim.

 3. xinjian’ uygur aptonum rayonimizdiki tarihi

Milady 1949-yili 1- wktebirde, jon’hua helc jumhuriyeti curuldi. 1955-yili 1- wktebirde jon’guo Xinjian’ uygur aptonum rayoni curuldi. 20-esirnin’ otturidin baxlap hesapliganda, hazirgiqe 60 yil boldi. Bu jeryanda uygurlardin  kwpligen gyaxunaslar yetixip qicti, uygur tilida gyanamege ait eserler nexir cilindi.

Yadimda celixiqe, 20-esirnin’ 60-yilliri baxlanguq mektepte ocuvatcanda, “canunqe” namlic uygurqe tibabet kitabini (yvsvp Haji ?)ocup baccan idim. Unin’din kiyin, “uygur tibabitide kwp ixlitidigan dorilar” namlic kitabni ocup baccan. 70-yillar baxliri, alimektepte, henzuqe “gyaname yaki botanika，植物学” ocudum. 1976-yili, uygurqe nexir cilingan “xinjian’ jon’yi wsvmlvk doriliri” namlic kitabni ocugan. An’lisam, 1984-yilliri, Xinjian’ universitetydiki Proffissorlardin  Merhum Mijit Bavudun, hayat Proffissor Mijit Hudaberdi, “wsvmlvkler ilimiy ” namlic alimekteb derslik kitabini tvzvptiken (bu kitabni kwrvx man’a tehi nesip bolmidi). 20-esirnin’ 80- yilliridin baxlap,  Mijit Bavudun, Mijit Hudaberdi Proffessorlar, xinjian’ universitida  uygurqe “botanika yaci wsvmlvk ilmy 植物学” derslic tvzvp ocuguqilarni terbyligen. Mijit Hudaberdi, “xinjian’ yucuri derijilik wsvmlvkliri we ularnin’ jugrapiyelik tarcilixi” namlic esirini nexir cildi. Bunin’da, 126 gya ailesi, 5-6 yvzdek ruc namini uygurqe coyup hem yazip qiccan.  huddi aptor kitapnin’ swz bexida eytcandek wsvmlvclernin’ aile, urucdax ve tvrlirinin’ uygurqe ismi mesilisini hel cilix bu kitapnin’ muahm mecsetliridin biri cilingan.

20-esirnin’ 90-ylliri, Yasin hazit uygurqe nexir cilgan “xinjian’ wsvmlvklirini eniclax aqcuqi” namlic eserde, 136 aile, 6-7 yvzdek rucnin’ uygurqe nami berilgen. Bu kitapnin’ mecsidimu, uygurqe giya namliri mesilisini hel cilixtin ibaret bolgan.

 Ablikim nur murmuhemmet haji, Mutellip eli haji emqi ler birlikte tvzgen ”uygur tibabitide kwp ixlitidigan wsvmlvk dorilar“ namlic kitap 2005 yili katta mucavilic cilip nexir cilindi.

miladi 2004-yili, xinjian’ yeza igilik universiteti proffessori kurban Nizamidin, Hvsenjan tuniyaz birlikte ”henzuqe-uygurqe wsvmlvk logiti” tvzvp nexir cildi. 2006-yili, xinjian’ pentehnika jemiyetididiki jornal muherriri Alavidin Abderehim ”henzuqe-uygurqe wsvmlvk lugiti“ tuzup nexir cilindi.  Bu lugetler, gerqe 21-esirnin’ 4- ve 6- yilliri nexir cilingan bolsimu, unin’da gyalarnin’ latinqe nami yoc unin’ vstige, bular collangan gya namlirida percler qon’. 

21-esirning 8-yilliri, Rehmetulla adilla, “gyalarnin’ uygurqe namlirini wlqemlextvrvx togrisida izdinix” namida 10 parqidek eser nexir cildi. Bu eserlerde, janvarnamediki taxon derijiler namlirini uygurqe atax ve yazix caidisi otturiga coyulgan hemde xu caide boyiqe, taxon derijenin’ uygurqe namlirini caytidin coyup hem yazip qiccan. Gyaile namini, xahile namini, ruc namini, xahruc namini, zat namini, xahzat namini candac coyux, candac yazix prinsip caidesini tvzvp otturiga coygan. Hemde xu caide boyiqe, xinjian’ga tarcalgan gyalarnin’ 146 aile namini, 1000 dek ruc namini  hem bir cisim zat namlirini uygurqe yen’idin coyup ve yazip qiccan. Xunin’ bilen, gya namlrini uygurqe ataxta emel cilidigan tepsily caide tvzvm bolmaslic, gya namidiki swz curulmisi, bogumliri celipsiz bolux, bir isimdin aile ismimu, ruc ismimu, zat ismimu bilgili bolmaslic mesilisini hel cilixca yol aqti. Demek, uygurqe gyaname mezmuniga  uygur tiliga mas bolgan yen’i ucum, qvxenqe, prinsip, caide catarlic mezmonlarnin’ coxuluxiga asas saldi. 

Yocurkilardin baxca, yene, Abdulla abbas, sulayman memtimin, Nurbay abdusalic catarlic xinjian’ universytet proffessorliri Yene addi gyalar vstide izdendi, hemde bu hekte belgilik netijilerni colga keltvrdi. emma bu ependilernin’ uygurqe yazgan gyanamege ait eserliri yojmikin  deymen. Yene beziler, yekke halda ali giyalr togrisida izdengenlermu bar. 

Xinjiang universitidida ocutcuqilic cilip alemdin wtken merhum Mijit Bavudun ependi, hayat professor Mijit Hudaberdi ependi, xinjiang yeza igilik universitety Proffessory Yasin Hazit ependi, jon’guo penler akademiyesi xinjian’ ekologye, jograpye tetcicatidiki academ (研究员) Rehmetulla Adilla ependi catarlic kixiler, uyuurqe gyaname ilimyge asas salidigan mezmunlarda izdengen bolup, minin’ nezerimde, bu kixiler, muxu devrde yetixip qiccan uygur gyaxunaslar bolidu.

Meyli candac bolsun, uygur tilida yazilgan gyanamege ait eserler yoctin bar boldi, azdin kwpeydi, addilictin qon’curlidi. Helc iqide, Gyaxunas digen namga muxerrep bolganlarmu meydanga keldi. Uygur tilidiki gyanamege ait eserler kwplep nexir cilingan bolsimu, asasy ilim vstide izdengen eserler bekmu az. Gyanamege ait uygurqe atalgularni brlikke keltvrvx tehi ixca axmidi. Saclangan mesililer helihem mevjut. Ixinimenki, yecin kelgvside uygurqe gyaname eserliri meydanga kilidu. uygurqe ucumdiki gyalar ilmy caidilik, enic, ihqam, colaylic bolux yoliga carap terccy cilidu.