«قەشقەر» ئاتالغۇسى ھەققىدە

تارىختا ئەنە شۇنداق داڭلىق ۋە ئاۋات - كۆركەم دىيار دەپ سۈپەتلەنگەن بۇ يۇرتنىڭ ( قەشقەر ) تۈرلۈك ناملىرى ۋە بۇ ناملارنىڭ ئېتمولوگىيىسى توغرىسىدىكىئىزدىنىشلىرىمنىڭ تەخمىنىي يەكۈنىنى ئوقۇرمەنلەرنىڭ مۇلاھىزىسىگە سۇنىمەن ؛
ھەر زاماندا ھەر خىل تارىخىي مەنبەلەردە تۈرلۈكچە قەيت قىلىنغان ناملارنىئۇچرىتىمىز . ئالدىنقى ۋە كېيىنكى "خەننامە" لەردە "ۋېينامە" ، "سۈينامە" كونا - يېڭى "تاڭنامە" لەردە ، "سۇڭتارىخى" دا <<شۇلې>> ؛ "ۋېي ئەھۋالاتى" دا "گاشى" ، "بۇددا ئېلى خاتىرىسى" دە " گا - چا " ۋە " گاشى چىلى " ، بۇددا نوملىرىدىن "گارانامە" ، "پازىلراھىبلار تەزكىرىسى" ۋە ئۇنىڭ داۋامىدا "شۇلې" (Sole) ؛ "غەربىي دىيارخاتىرىسى" دە "چۈشا" ۋە "شىلى چىسۇ دودى" ؛ "يۇەنمەخپىي تارىخى" دا "كەش خار" ، مىڭ دەۋرىدە "خاشاخار" ؛ چىڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى دەۋرىدە دەۋرىدە "كاشى گار" دەپ يېزىلغان .
سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ ئاتىسى ھەزرىتى مەھمۇد "دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك" قامۇسىدا ، "ئوردۇ" سۆزىنى "خان شەھىرى" دەپ ئىزاھلاپ ، "كاشىغەر --- ئوردۇ كەنت دېيىلىدۇ" دېگەن ئىبارىسىدە ، "كاشىغىر" دەپ قەيت قىلىنغان .
بۇ ئەزىز يۇرتىمىزنىڭ تارىخىي مەنبەلەردە يۇقۇرىقىدەك قەيت قىلىنغان تۈرلۈكناملىرىنى ئاساسەن ئىككى گۇرۇپپىغا بۆلۈش مۈمكىن : بىرى ، "شۇلې" ياكى "سولې" ؛ يەنە بىرى ، "كاشىغەر" .
"شۇلې" ( سۇلې)
ئاۋۋال "شۇلې" ئېلى دېگەن نام توغرىسىدا چۈشەنچە ھاسىل قىلىش ئۈچۈن "تارىم مەدىنىيىتى ھەققىدە دەسلەپكى مۇلاھىزە" دېگەن ماقالەمدىن بەزىئۈزۈندىلەرنى كەلتۈرەي .
شۇلې --- قەشقەر ئۆلكىزارلىقىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان يۇرت . قەشقەر ئۆلكىزارلىقىتارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربىي چېتىگە توغرا كېلىدۇ . شۇلې ناھايىتى بۇرۇندىنلاجەنۇبىي شىنجاڭدىن ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ھىندىستانغا قاتنايدىغان مۇھىم يول ئۈستىئىدى . قەدىمكى دەۋرىدە ، ئوتتۇرا ئاسىيا ماۋەرائۈننەھىر ۋە ھىندىستاندىن بۇ يەرگەكېلىدىغان سودىگەرلەر ناھايىتى تولا ئىدى . بۇ شەھەر مەملىكىتىمىز جوڭگونىڭ دېڭىزياقىسىدىكى سودا پورتلىرىدىن خېلى بۇرۇن تەرەققىي قىلغان ئىدى . بۇ يەردىنئۆتىدىغان كارۋان يولى يىراقلارغا قاتنايدىغان ئۇزۇن سودا لىنىيىسى بولۇپشەكىللەنگەن . ئۆز زامانىسىدا بۇ لىنىيە بىلەن توختىماي مال ئالماشتۇرۇلغان ۋەمەدىنىيەت تارقىتىلغان ، مىلادىيىدىن 6 -- 7 ئەسىرلەر ئىلگىرىكى گرېك ( يۇنان) سودىگەرلىرى ، ئاندىن كېيىن روما سودىگەرلىرى كېلىشكە باشلىغان . مىلادىيىدىنئىلگىرىكى يەتتىنچى ئەسىردە گرېتسىيىدىن ئوتتۇرا ئاسىياغا سەپەر قىلغان تۇنجىسەيياھ ئارىستان ئىدى ، " ئاسىپايا" دېگەن قەدىمكى داستانىدا ، ئۇنىڭساياھىتى قەيت قىلىنغان ئىكەن . ھىرودوت بۇ داستانى مۇھىم ماتېرىيال سۈپىتىدەئۆزىنىڭ تارىخ كىتابىدا نەقىل كەلتۈرگەن . گرېك جۇغراپىيونى ماىنوس فراتدەرياسىنىڭ كېچىكىدىن تاش تۇراغىچە ۋە بۇ يەردىن سېل دەرياسىنىڭ پايتەختى سىلاغىچەبولغان يولنى ھەم ئۇنىڭ مۇساپىسىنى خاتىرلەپ يازغان ؛ غەرب سودىگەرلىرى ئەنە شۇشەھەردىن يىپەك ماللار ، كۆن - خۇرۇملارنى يۆتكەپ تۇراتتى دەپ قەيت قىلىنغان ئىكەن . شۇڭا ، قەدىمكى زاماندا غەرب كىشىلىرى "شۇلې" نى "شايىمەملىكىتى" دەپ ئاتىغانىكەن .
روما جۇغراپىيونى پتولېمى گرېتسىيىنىڭ جۇغراپىيە بىلىملىرىنى ئاساس قىلىپ يازغان "جۇغراپىيە" دېگەن مەشھۇر ئەسىرىدە ، ئاسىيانىڭ ئەڭ راھەت - پاراغەتلىكجايلىرى سىلىيا بىلەن سىنا ئەللىرىدۇر دەپ سانىغان . "سىنا" بولسا ، مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 400 - يىللىرى ئۆتكەن تارىخچى كىتىفوسنىڭ "ئېترىيە" دېگەن ئەسىرىدە "سېرىس" دەپ يېزىلغان . گرېك تارىخچىلىرىدىنئونىكرىدوس بىلەن نېئار كوس "قىرغاقنى بويلاپ دېڭىز ساياھىتى" دېگەنئەسەردە : غەرب ئەللىرىدە ئىشلىتىدىغان يىپەك ۋە تۆمۈرلەر سېرستىن كېلىدۇ دېيىلگەن . شۇنىڭدەك ھومېرنىڭ "ئودىسسا" داستانىدىمۇ سېرىستىن ئىمپورت قىلىنغانتاۋارلار ئارىسىدا تۆمۈر ۋە كۆن - خۇرۇملار بارلىقى تەسۋىرلەنگەن .
"شۇلې" / "سولې" ، ئېھتىمال يەرلىك ئاھالە تىلىدا قويۇلغانيەر نامىنىڭ خەنزۇچە ترانسكرىپىيىيلىنىشى بولسا كېرەك . بۇ نام غەرب ئەللىرىنىڭتىللىرىدا "سىلىيا" ياكى "سېرىيا" دەپمۇ تەلەپپۇز قىلىنغان . بۇ نامنىڭ مەنىسى توغرىسىدا ئاساسەن ئىككى خىل كۆز قاراش بار : بىرى ، بەزىئالىملار بۇ سۆز قەدىمكى كاشىغەر تىلىدا Sullakh (سۇللاق) نىڭ ئاھاڭتەرجىمىسى بولۇپ ، "سۇلۇق جاي" ، "سۇ ماكانى" دېگەنلىكنىبىلدۈرىدۇ دەپ ھېسابلايدۇ ."دىۋانۇلۇتىت تۈرك" تە ، "سۇۋلاغ" سۆزىگە : << 1. سۇلاق -- مال سۇغىرىلىدىغان يەر ؛ 2 . سۇللاغ -- كاشىغەردىكى بىريېزىنىڭ نامى >> دەپ ئىزاھ بېرىلگەنلىكىنى دەلىل قىلىدۇ . شۇنىڭدەك قەدىمكىتۈركىي ۋەسىقىلەردە "ئوغراغ" سۆزىگە بېرىلگەن ئالتە خىل ئىزاھنىڭ بىرى --- "ئېقىن سۇ" دېگەن مەنىنى ئاساس قىلىپ ، بۇ سۆزگە ئاھاڭداش ھەمجۈپلۈك سۆز "سۇمراغ" ترانسىكپىسىيىسى بولسا كېرەك . چۈنكى ، "سۇغراق" ياكى "سۇغراغ" دەپ ئاتىلىدىغان يەر ناملىرى بۇنىڭغامىسال بولىدۇ ؛ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا "راغ/راق" بىلەن ياسالغان تولا . مەسىلەن ، ئوغراق ، دىغراق ، ئازغىراق ، ساغراق ، قاززاق . توغراغ ۋە باشقىلار . خاقانىيە تىلىدا ۋە باشقا قەدىمكى تۈركىي ۋەسىقىلەردە "ساغراق/سوغراق" نىڭ كۆچمە مەنىسى "كاسا" ( كوزا) ، يەنە بىر كۆچمە مەنىسى "ئويمانلىق" ، "داشمانلىق" دۇر . شۇ ئۇسۇلدا ياسالغان "سوزاغ "/ "سۇراغ" ۋە ئۇنىڭ ئىنچىكە تۈرى "سۈرەگ" سكزىمۇ "توپ" مەنىسىنى بىلدۈرىدىغانلىقى مەلۇم . يۇقۇرىدىكى چۈشەنچىلەربويىچە ، "شۇلې"/"سۇلى" ---- "سۇۋلاغ" ۋە "سۇغراق" نىڭ ترانكرىپىسىيىسى بولسا ، "سۇلۇق جاي" ، "تاغ ئېتىكىدىكى ساي" ، "ئويمانلىق" / "كاسا" دېگەنمەنىنى بىلدۈرىدۇ . "يۇرت" ، "مەھەللە" ، "توپ" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .
يەنە بىر قاراش بويىچە غەرب ئالىملىرىنىڭ تەھلىلىگە قارىغاندا ، ياۋروپاتىللىرىنىڭ شايىنى --- silk ( رۇس تىلىدا "شولكا" ) دەيدۇ . قەدىمكى گرېك - روما مۇئەللىپلىرىنىڭ ئەسەرلىرىدە قەيت قىلىنغان "سىليا" ياكى "سېرىيە" / "سېرىس" خەنزۇچەترانسىكرىپىيىسە قىلىنغان "شۇلې" / "سۇلې" غا يېقىن كېلىدۇ . بۇ "يىپەك " دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . شۇئەنزاڭ "غەربىي دىيارخاتىرىسى" دە "شۇلېننىڭ ئەمىلىي نامى شىلۇ چىسۇ دو دى ، بۇ شۇلې بولۇپئۆزگىرىپ كەتكەن " دەپ ئېنىق يازغان . "شېلى چىسۇ دو دى " --- دەل "سىلىك - كەز " ----- "شايى - دۇردۇن" يەنى تاۋار - تۇرقادېگەن سۆز بولىدۇ . "دودە" --- "خانىدان" ، "يۇرت" ، "ئەل" دېگەنلىك بولىدۇ . دېمەك ، "يىپەك ئېلى" ياكى "پىللە خاندانى" دېگەن چۈشەنچە چىقىدۇ .
"كاشىغەر" / ""قەشقەر"
ئەمدى ، "كاشىغەر" دېگەن نامغا كەلسەك ، جانلىق تىلدا "قەشقەر" دەپ ئومۇملاشقان بۇ نام ۋە ئۇنىڭ ئېتېمولوگىيىسى ھەققىدە ھەرخىل تارىخىي مەنبەلەردە ۋە ئىلمىي تەتقىقات ئەسەرلىرىدە تۈرلۈك ئىزاھلانغان .
"لۇغەر دېڭىزى" (سىخەي) دە ، "شۇلې" سۆزلىمىگە مۇنداق ئىزاھبېرىلگەن : < شۇلې -- تاڭ دەۋرىدە چۈشا ، گاشى چىلى دەپ ئاتالغان . ؛ "چۈشا" سۆزلىمىگە بېرىلگەن ئىزاھتا : <چۈشا --- 1. يەنى شىگو ، يەنەبىر نامى گۇشانا ... ھازىرقى ئۆزبېكىستاندىكى شەھىرى سەبزىگە توغرا كېلىدۇ ؛ 2. "شۇلې" سۆزلىمىگە قاراڭ دېيىلگەن .>
شۇئەنزاڭنىڭ "غەربىي دىيار خاتىرىسى" نىڭ 12 - جىلتىدە "چۈشا ئېلى --- كونا ئاتىلىشى شۇلې " دېيىلگەن .
"بۇددا ئېلى خاتىرىسى" نىڭ "شۇلې" ماددىسىدا مۇنداق ئىزاھبېرىلگەن " " بۇ يەرنىڭ ئەسلى نامى گاشى چىلى ، بۇنىڭدىكى چىلى سانكرىتتىلىدا تاغ مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ ، گاشى -- قاشتاشتۇر " .
ياۋروپا ئالىملىرىدىن گرانادنىڭ تەتقىقاتى بويىچە ، گاش / قاش -- قاشتاش ؛ گىر/گاربولسا ، بالوت تىلىدا ghar (غار) نىڭ ترانسكرىپىيىسى بولساكېرەك . (ياپون) شىراتورى كوراكى جىننىڭ پىكرىچە ، چاخان ۋە ئەفغان تىللىرىدا "غار" --- تاغ دېگەن ، "كاش غار" / "قاش غار " -- قاشتاش تاغ دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىكەن .
بەزى تىلشۇناسلارنىڭ تەھلىلىچە ، قەدىمكى ھۇن - ئالتاي تىللىرىدا "غار" ---"يەر" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىكەن . مەسىلەن ، ئالتاي تىللىرىدىن دۇڭ - غۇر گۇرۇپپىسىدىكى داغۇر تىلىدا "غار" --"يەر" دېگەن مەنىدەبولۇپ ، ھازىرقى "چىچىخار" ئەسلىدە داغۇرچە "كېچىغار" ( كېچ/كۆچ --- چەر غار يەر ) --- "چەت يەر " مەنىسىنى بىلدۈرىدىكەن .
"غەربىي دىيارنىڭ خەرىتىلىك تەزكىرىسى" دە: "مۇسۇلمان (ئوغۇز) تىلىدا ، رەڭدار خىشنى كاشى ، خىشتا سېلىنغان ئىمارەتنى گار دەيدۇ . يېرى بايمۇنبەت ، كاشىدا سېلىنغان ئىمارەتلىرى تولا بولغاچقا ئاشۇنداق ئاتالغان " دەپيېزىلغان .
دېمەك ، "كاشىغەر" نىڭ مەنىسىنى ئىككى خىل پەرەز قىلىشقا بولىدۇ ؛ بىرى ، "قاش غار " --- قاشتاش تاغ ياكى قاشتاشلىق يەر ؛ جۈملىدىن قاش يەر ، يەنى دەريا قېتىدىكى يەر . يەنە بىرى ، "كاشىنكار / كاشىكار" --- كاشنىلىق يۇرت - شەھەر . كېيىنچە ، يورچى - كۈسەن - تۇخار تىلىدا "كاشگار" ، ئەرەب - ئەجەم تىللىرىدا "كاشىغەر" بولۇپ ئۆزگەرتىلگەن ئىكەن .
قەشقەر --- ناھايىتى قەدىمكى دىيار ، مىلادىيىدىن بەش ئەسىر بۇرۇنلا غەرب ۋە شەرققەتونۇلغان سودا - سانائەت مەركىزى .
سالنامىچى خۈي دۇڭ "كېيىنكى خەننامە" نىڭ "بەنچاۋ تەزكىرىسى" دىن نەقىل كەلتۈرۈپ دەيدۇكى ، شۇلې پادىشاھى سۇنجۇڭ شەھىرىدە تۇرىدۇ ؛ شۇلې ئېلىدەپەنتۇ شەھىرى ، ۋۇ جى شەھىرى ، سۇنجۇڭ شەھىرى بار . سۇنجۇڭ شەھىرىنى جېنجۇڭ ، دۇنجۇڭ دەپمۇ ئاتايدۇ .
"شىمالىي سۇلالە تارىخى" نىڭ "غەربىي دىيار" بابىدا يېزىلىشىچە ، شۇلې پايتەختىنىڭ سېپىلى بەش چاقىرىم كېلىدۇ . بۇ ئەلدە 12 چوڭ شەھەر ، بىرقانچەئون كىچىك شەھەر بار" . "ئۇنىڭ پادىشاھى ئالتۇن ئارسلان (شىر) نەقىشلىكتاج كىيىدۇ" ، "زېمىنىدىن شال ، قوناق ، كەندىر ، بۇغداي ، مىس ، تۆمۈر ، قەلەي ، رەۋەن ، كىمخاب تاۋار كۆپ چىقىدۇ . ھەر يىلى كۆك تۈركلەرگە يوللاپ تۇرىدۇ " .
شۇئەنزاڭنىڭ "غەربىي دىيار خاتىرىسى" نىڭ "چۈشا" ماددىسىدامۇنداق دېيىلگەن : "چۈشا ئېلىنىڭ دائىرىسى 5000 چاقىرىم كېلىدىكەن . سايىلىرىتولا ، مۇنبەت يەرلىرى ئازراق ؛ زىرائەتچىلىك راۋاجلانغان ، گۈل - گىياھلىرى كۆپ ، مېۋە - چىۋە مولچىلىق ئىكەن ؛ سۈپتە ، گۈل - نەقىشلىرى چىرايلىق زىلچا - پالاس ، چەكمەن - تۇرقا قاتارلىق توقۇلمىلار كۆپ چىقىدىكەن ؛ ھۈنەرۋەنچىلىك گۈللەنگەن ئىكەن ........ يېزىقى ھىندى يېزىقىدىن ئۆزگەرتىپ ئېلىنغان ئىكەن ... بۇددا ئەقىدىسىگەئىشىنىدىكەن ، پاراۋانلىق ئىشلىرىغا بەك كۆڭۈل بۆلىدىكەن . گرامادىن بىرقانچە يۈزىبار ئىكەن . راھىبلىرى ئون مىڭدىن ئاشىدىكەن " .
ھەزرىتى مەھمۇد كاشىغەرىمۇ "دىۋان" دا : "كاشىغەر --- ئوردۇكەنتدېيىلىدۇ ، يەنى خانلار تۇرىدىغان شەھەر دېمەكتۇر" . " بۇ شەھەرنىڭھاۋاسى ئوبدان بولغىنى ئۈچۈن ، ئافراسىياپ شۇ يەردە تۇراتتى" دەپ يازغان . ( "تارىخ تەبەرى" دە بايان قىلىنىشىچە ، ئافراسىياپ يەنى خانلار خانى ئالىپئەرتۇڭانىڭ ياشىغان ۋاقتى مۇسا پەيغامبەرنىڭ زامانىسىغا توغرا كېلىدىكەن ) .
مەھمۇد كاشىغەرى ئۆز يۇرتىنى "قىزىل سۇ" دېگەن سۆزلەمگە بىر كۇبلېتشېئىر مىسال كەلتۈرۈپ مۇنداق تەسۋىرلىگەن :
قىزىل - سېرىق (چېچەكلەر) يۆلىنىپ ،
يېشىل رەيھانلار (باش) كۆتۈرۈشۈپ ،
بىر - بىرىگە يۆگىشىپ تۇرغان ،
ئىنسان ئۇنى داڭلىشىدۇ .
كاشىغەر ئۆز زامانىسىدىن تارتىپ ، ئەنە شۇ قىزىل سۈيى بويىغا بىنا بولۇپ كەلگەن . قىزىل بويلىرى خۇددى 1500 يىل ئىلگىرى شۇئەنزاڭ ماختىغىنىدەك ، مەھمۇد كاشىغەرىزامانىدىمۇ بۈەۈنكى كۈندىمۇ ھەقىقەتەن گۈل - گۈلىستان ، باغۋارانلىق قۇتلۇقئەشيادۇر . ئەمگەكچان ۋە ئىجادچان ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئاغۇن - بوغۇنلىرىنىڭ گۈلدەكقولى بىلەن جەننەت مەسەل ئېسىل دىيارغا ئايلانغان .
مۇتائىلە
1. مەيلى "سۇلې" ئاتالسۇن ياكى "كاشىغەر" ، بۇ ناملارنىڭتارىخىي مەنبەلەردە قەيت قىلىنغان ۋاقتى بويىچە ھېسابلىغاندىمۇ ، ناھايىتى قەدىمكىناملار ئىكەنلىكى مەلۇم ؛ "سۇلى" دېگەن نامنىڭ تارىخى 2500 يىلدىن ئاشىدۇ ؛ "كاشىغەر" مۇ 1300 يىللىق تارىخقا ئىگە . دەرۋەقە ، بىرەر شەھەر ياكىئەلنىڭ نامى كېيىنكى مۇئەللىپلەر تۈزگەن كىتابلاردا قەيت قىلىنغان ۋاقتىدا پەيدابولغان ئىكەن دېگىلى بولمايدۇ . ئۇنىڭدىن ئىلگىرى ئۇ شەھەر ياكى ئەل بىنا ۋەئاپىرىدە بولغانلىقى ئاددىي ساۋات ئىگىسىگىمۇ مەلۇمدۇر .
2. كاشىغەرنىڭ قەدىمكى شەھەر تۈزۈلۈشى شەرق ۋە غەرب بىناكارلىق ئۇسلۇبىدىن ئۆزگىچەبولغان . ئكي - ئىمارەت قۇرۇلۇشى جۇغراپىيىلىك مۇھىت ۋە يەر شارائىتى ھەم ھاۋا - كېلىماتىغا ماس بولغاندىن تاشقىرى ، يۇرت ئەھلىنىڭ ئادەت ۋە روھى ھالەت قاتارلىقئەنئەنىۋى خۇسسۇسىيەتلىرىنى گەۋدىلەندۈرگەن . شەھەر كوچىلىرىنىڭ يەنە بىرئالاھىدىلىكى شۇكى ، بالدۇرقى رەستە ۋە كوچا - كويلىرىنىڭ ئۆتۈشكەن جايلىرى كۆپىنچە "ئۈچ كوچا" ئىدى ، خۇددى "تاپچان" يېقىلمايدىغانلىقىغا ئوخشاش ، ئۈچ كوچا ئات -ئۇلاغ ، ھارۋا قاتارلىق قاتناش قوراللىرى دوقۇرۇشماي ، تىقىلىنچبولماي راۋان بولۇپ تۇرىدىغانلىقى ئۈچۈن ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئاغۇن ئەجدادلىرى شەھەركوچىلىرىنى ( قەشقەر ، خوتەن ، يەكەن شەھەرلىرىدە ) "ئۈچكۈل" يەنى ئۈچكوچا قىلىپ ياساش تەجرىبىسىنى ھاسىل قىلغان .
3. قەشقەردە قەدىمدىن "32 خىل ھۈنەر - كەسىپ" تەل - تۆكۈس راۋاجلانغان . نۇرغۇن داۋالغۇشلار ۋە جەڭگە - جېدەل مالىمانچىلىقلارنىڭ كاساپىتىدىنھۈنەرۋەنچىلىكنىڭ خېلىلا ۋەيران بولغىنىغا قارىماي ، كېيىنكى چاغلاردىمۇ ئۈزۈلۈپقالمىغانلىقى مەلۇم . شۇ سەۋەبتىن ، قەشقەردىن چىققان سانائەت مەھسۇلاتلىرى قوشنائەللەردە بازار تاپقان داڭلىق مەھسۇلاتلار سانالغان . مەسىلەن ، ئون ئالتىنچىئەسىردە ، ئىۋان گروزىن زامانىسىدا موسكىۋانىڭ بازىرىنى قەشقەرنىڭ مىش بويۇملىرىقاپلاپ كەتكەنلىكى مەلۇم . يەنە كېلىپ قەشقەردىن ئۆزگىچە توقۇلما بويۇملار مۇئىشلەنەەن . مەسىلەن ، مەھمۇد كاشىغەرى "دىۋان" دا : "كىشمىشكە --- قەشقەردىن چىقىدىغان گۈللۈك پالاز" دەپ ئالاھىدە قەيت قىلغان .
4. شۇئەنزاڭ "غەربىي دىيار خاتىرىسى" دە ، "كاشىغەردە مېۋە - چېۋەتولا ئىكەن " دەپ ھەقىقىي ئەھۋالنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ يازغان . راست ، قەشقەردە مېۋىلەرنىڭ تۈرلىرىمۇ تولا ، سورتلىرى ئاندىن تولا .
مانا ، ئىسلاھات ، ئېچىۋېتىش يولغا قويۇلغاندىن كېيىن ، پەقەت قول سانائىتىنىئالساق ، ئاجايىپ راۋاج تېپىپ ، كۆزنى قاماشتۇرىدىغان يېڭى - يېڭى مەھسۇلاتلار كەينى - كەينىدىن مەيدانغا كەلدى ؛ ئىچكى - تاشقى خېرىدارلارنى خۇددى ماگنىتتەك ئۆزىگەتارتىپ كەلدى . شەرق مۇزىكا مەدىنىيىتىدە پارلاپ تۇرغان گۆھەر --- ئون ئىككىمۇقامنىڭ ئاساسىي گەۋدىسى قەشقەردە ساقلىنىپ ، قەشقەرىيە مۇقام ئۇستازلىرىئارقىلىق كۈنىمىزگە يېتىپ كەلدى .....