ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى


تۈزگۈچىلەر: غەيرەتجان ئوسمان، ئەشرەپ ئابدۇللاھ

1     . «ئوغۇزنامە»

«ئوغۇزنامە» قەھرىمانلىق ئېپوسى بولۇپ ، ئۇنىڭدا ئوغۇزنىڭ قەھرىمانلىقى ، ئەقىل – پاراسىتى ۋە ئوغۇزخان يېتەكچىلىكىدىكى قەبىلىلەرنىڭ ئاجىزلىقتىن زورىيىپ ، چېچىلاڭغۇلۇقتىن ئۇيۇشۇپ ، باشباشتاقلىقتىن بىرلىككە كېلىپ ، تەدرىجىي زورايغان ھەم داۋاملىق ئالغا باسقان ئەھمىيەتلىك پائالىيىتى ئوبرازلىق ، جانلىق ۋە تەسىرلىك يوسۇندا بايان قىلىنغان .

ئوغۇزخان قەھرىمان ۋە دانا خان . ئېپوستا ئۇنىڭ ئوبرازى ئۇزۇن ، مۇرەككەپ ۋە دەھشەتلىك مۇھىت ئىچىدە يېتىلىپ چىققان ، يەنى ئوغۇزنىڭ شەخسىي خاراكتېرى كەڭ ئىجتىمائىي مۇھىت ئىچىگە قويۇلۇپ ، تەدرىجىي ئومۇمىي خاراكتېرگە ئىگە قىلىنغان . ئۇنىڭ ۋۇجۇدىغا ئەينى چاغدىكى باتۇر ، پاراسەتلىك كىشىلەرنىڭ تامغىسى بېسىلغان . ئوغۇز ئىلغار كۈچلەرنى ئالغا يېتەكلىگۈچى ۋە ئىجتىمائىي تەرەققىياتنى ئىلگىرى سۈرگۈچى بولۇپلا قالماستىن ، بەلكى ئەجدادلارنىڭ خاراكتېرى ۋە تەبىئىي خۇسۇسىيىتىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن ، ئەجدادلارنىڭ شان – شەرىپى ۋە ئەۋلادلار قىزغىنلىقىنىڭ مەركىزىي نۇقتىسىغا ئايلانغان .

ئوغۇزخان يېرىم ئىلاھلاشقان ، يېرىم ئادەملىك خاراكتېرگە ئىگە ئوبراز . خەلق قەلبىدە ئۇنىڭ تۆرىلىشى ۋە سۈپىتى ئىلاھىلىق دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەن . ئەسەردە ئۇنىڭ ناھايىتى ئۇستا مەرگەن ، قىلىچۋاز ، نەيزىۋاز ۋە تەدبىرلىك قوماندان ، دانا ۋە ئادىل خاقان ئىكەنلىكى سۈرەتلەنگەن ، يەنى ئۇنىڭ باتۇرلۇقى ئادىمىيلىك دەرىجىسىدىن ئايرىلمىغان . ئۇ ياشانغاندا ئۆلۈمدىن سۆز ئاچمىغان بولسىمۇ ، كۆزىگە كۆرۈنۈپ تۇرغان رېئاللىقتىن ئۆزىنى قاچۇرماي ، بالىلىرىغا يەر – زېمىننى ئادىل تەقسىم قىلغان . ئۇ ھەرگىزمۇ ئىلاھلىق ھالەتكە ئۆتۈپ ، مەڭگۈ ياشاش ئىستىكىنى قىلمىغان .

«ئوغۇزنامە» دە ئەجدادلارنىڭ كىشىلىك ۋە جەمئىيەت قارىشى ، ئېتىكا ۋە ئەخلاقىي چۈشەنچىلىرى ، ئۆرپ – ئادەت ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن . ئۇ بىز ئۈچۈن تىل ، شېئىرىي تەپەككۇر ، بەدىئىي تەسەۋۋۇر قاتارلىقلارنى ئۆگىنىشتە قىممەتلىك ماتېرىيال .



«ئوغۇزنامە» دىن پارچىلار



كەنە كۈنلەردەن بىر كۈن ئاي قاغاننىڭ كۆزۈ يارۇپ بودادى .

ئەركەك ئوغۇل تۇغۇردى ،

ئوشۇل ئوغۇلنۇڭ ئۆڭلۈگى چىراقى كۆك ئەردى ،

ئېغىزى ئاتاش قىزىل ئەردى ،

كۆزلەرى ئال ، ساچلارى ، قاشلارى قارا ئەردىلەر ئەردى ،

ياشغ نەپىسكىلەردەن كۆرۈكلۈكرەك ئەردى .

ئوشۇل ئوغۇل ئاناسىنىڭ كۆگۈزۈندۈن ئوغۇزنى ئىچىپ مۇندۇن ئارتىغراق ئىچمەدى .

يىگ ئەت ، سۈرمە تىلەدى ،

تىلى كېلە باشلادى ،

قىرىق كۈندۈن سۇڭ بەدۈكلەدى ،

يۈرۈدى ،

ئوينادى ،

ئاداغى ئۇد ئاداغىدەگ ،

بەللەرى بۆرە بەللەرىدەگ ،

ياغرى كىش ياغرىدەگ ،

كۆگۈزۈ ئادۇغ كۆگۈزۈ دەگ ئەردى .

بەدەنىنۇڭ قاماغى تۈگ تۈلۈگلوگ ئەردى .

. . . .

ئوغۇز جىدا بىرلە قىئاتنىڭ باشىن ئۇردى ،

ئانى ئۆلتۇردى ،

قىلىچ بىرلە باشىن كەستى .

. . . .

مەن سەنلەرگې بولدۇم قاغان ،

ئالالىك يا تاقى قالقان .

تامغا بىزگە بولسۇن بۇ يان .

كۆك بۆرە بولسۇنغىل ئۇران ،

تەمۈر يىدالار بول ئورمان .

ئاۋ يەردە يۈرۈرسۇن قۇلان ؛

تاقى تالۇي تاقى مۈرەن ،

كۈن تۇغ بولغىل كۆك قۇرىقان .



[بىر كۈنى ئايقاغاننىڭ كۆزى يورۇدى ،

ئۇ بىر ئوغۇل تۇغدى .

بۇ ئوغۇلنىڭ يۈز – چىرايى كۆك ئىدى ،

ئېغزى چوغدەك قىزىل ، كۆزلىرى ھال ، چاچلىرى ، قاشلىرى قارا ئىدى ، ئۇ ھۆر پەرىلەردىنمۇ چىرايلىقراق ئىدى .

بۇ ئوغۇل ئانىسىنىڭ ئوغۇزىنى بىر قېتىم ئېمىپلا ئىككىنچىلەپ ئانىسىنى ئەممىدى . خام گۆش ، ئاش ، مەي سورىدى ، تىلى چىقىشقا باشلىدى .