ئۇيغۇرلاردا دوپپا تەقدىم قىلىشنىڭ سىرى

ئەختەم ئۆمەر

ئۇيغۇرلار ئۇزاق ئەسىرلەر ياشاش جەريانىدا ئەقىل- پاراسىتى ۋە چېۋەرلىكىگە تايىنىپ ، مول- مەدەنىيەت ۋە ئاجايىپ كەشپىياتلارنى ياراتقان . دەۋرلەرنىڭ ئالمىشىشى ، زاماننىڭ تەرەققى قىلىشى بىلەن بۇ كەشپىياتلارنىڭ نۇرغۇنلىرى زامانىۋى سانائەت تەرىپىدىن قوبۇل قىلىندى ، بىر قىسىملىرى تەرەققىيات تەرىپىدىن شاللىنىپ يوقاپ كەتتى .
دوپپا -- ئاشۇ كەشپىياتلار ئىچىدىكى ھازىرغىچە ياشلىقىنى ، ھاياتىي كۈچىنى يوقاتماي كېلىۋاتقان ھەم بۇندىن كېيىنمۇ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مىللەت بەلگىسى سۈپىتىدە ئۆزىنى نامايەن قىلىپ تۇرىدىغان ، مىللەتنىڭ غۇرۇرىغا سىموۋۇل بولۇش لاياقىتىگە ئىگە قىممەتلىك گۆھەر . تېخىمۇ مۇھىمى ، ئۇ ئۇيغۇر خوتۇن - قىزلىرىنىڭ مۇستەقىل كەشپىياتى . ئۇ ئەقىللىق ، لاتاپەتلىك ئۇيغۇر خوتۇن- قىزلىرىنىڭ ئۇيغۇر يىگىت - ئەرلىرىگە ، ئۇيغۇر ئانىنىڭ ئۆز ئوغۇللىرىغا مەڭگۈلۈك سەمىمىي ، ساپ مۇھەببەت يالدامىسى سۈپىتىدە تەقدىم قىلغان كەشپىياتى . ئۇ ئومۇمنىڭ ئەمەس ، خاس ئىگىنىڭ بولىدۇ . ئۇ ھەممە ئادەم  ئومۇمىي جامائەت تەڭ پايدىلانسا بولىۋېرىدىغان نەرسە ئەمەس .
دوپپا تەقدىم قىلىش قانداق كېلىپ چىققان ؟
بوۋىلىرىمىز مومىلىرىمىز بىلەن بالاغەت يېشىدا ئۇچراشقاندا ، ئەگەر يىگىتنىڭ قىزغا كۆڭلى چۈشۈپ قالسا ، مۇھەببەت ئىزھار قىلىپ ، توي قىلىش تەلىپىنى قويىدۇ ، ئۇياتچان ، شەرم - ھايالىق ئۇيغۇر قىزى خىجىل بولۇپ ، قېچىپ كىرىپ كېتىدۇ . يىگىت تۈن بويى قىزنىڭ مەھەللىسىنى ئەگىپ ، ھويلا تېمىنى ئايلىنىپ ، ناخشا توۋلاپ ، باغ شورىسىدىن كىرىپ ، قىزنىڭ ئۆگزىسىگە چالما تاشلايدۇ . قىز بۇلارنىڭ ھەممىسىنى ئۆيىدە تۈڭلۈككە قاراپ يېتىپ بىلىدۇ . ئەگەر قىزمۇ يىگىتنى كۆڭلىگە سىغدۇرالىسا ۋە يىگىتنىڭ ئۆزىگە بولغان مۇھەببىتىگە ئىشەچ قىلالىسا ، يىگىتكە ئاتاپ تاماكا خالتىسى ، كانۋاي كۆڭلەك ، ئىشتانباغ ، بەلۋاغ ، قول ياغلىق ۋە دوپپا تىكىپ ، ئۇلارنى كۆڭۈل قويۇپ كەشتىلەپ ، كېچىدە باغقا چىقىپ يىگىت بىلەن ئۇچرىشىپ ، ئۇ نەرسىلەرنى يىگىتكە تەقدىم قىلىدۇ . مۇشۇ چاغدا نازۇك بىر ئىش بار ، ئۇ دوپپىدىن ئىبارەت مەركەز ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ . ئەگەر قىز يىگىتنىڭ ئۆزىنى ياخشى كۆرگىنىگە رەھمەت ئېيتىش ھەم ئۆزرە ئېيتىش ئارقىلىق يىگىتنى چىرايلىق رەت قىلماقچى بولسا ، دوپپىنى يۇقۇرقى سوۋغىلارنىڭ ئۈستىگە قويۇپ ، قولىغا بېرىپلا قايتىپ كېتىدۇ . بۇ قىزنىڭ كۆڭلىدە باشقا پۈتۈشكىنى بارلىقىنى ، يىگىتكە ئۆزرە قويغىنىنى بىلدۈرىدۇ . ئەگەر يىگىتكە رازىلىقى بولسا ، ھەممە نەرسىنى ئىككى قوللاپ تۇتۇپ ، دوپپىنى ئۆز قولى بىلەن يىگىتنىڭ بېشىغا كىيدۈرۈپ قويۇپلا كىرىپ كېتىدۇ . بۇ قىزنىڭ يىگىتكە رازىلىق بەرگىنىنى ، مۇھەببىتىنى تەقدىم قىلغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان سىمۋوللۇق جاۋاپ . يىگىت ئۇنىڭدىن قىزنىڭ مۇھەببەت تەلىپىنى قوبۇل قىلغانلىقىنى بىلىدۇ . بۇ-- گۈزەل رىۋايەت تۈسىگە ئىگە ئۇلۇغ مەدەنىيەت . ئەجدادلىرىمىز مانا مۇشۇنداق ئۇسۇللار بىلەن مۇھەببەت ئىزھار قىلىشىپ ، تويلىشىپ بىزلەرنى تاپقان .
قىزنىڭ كۆڭلىنى ئىپادىلەيدىغان چىرايلىق دوپپا نازۇك قوللار بىلەن سۆيگەن يىگىتنىڭ بېشىغا كىيدۈرۈلىدىغان بۇ ئىسىل ئادەت بۈگۈنكى كۈندە تەرەققىيات ۋە زامانىۋىلىشىش تۈسىنى ئېلىپ ، بىر ئەر يەنە بىر ئەرنىڭ بېشىغا دوپپا كىيدۈرۈپ قويىدىغان ئادەتكە ئايلىنىپ قالدى . ئەجدادلىرىمىز ئەر مېھماننى ئەزىزلىسە ، ئەتىۋارلىسا ، چىرايلىق خەنجەر ، پىچاق سوۋغا قىلغان، ھەرگىزمۇ سۆيۈملۈك ئايالى ، مېھرىبان ئانىسى ، ۋاپادار سۆيگىنى ئۆزلىرى ئۈچۈن كېچىلىرى چىراق يورۇقىدا شېرىن ئۇيقىسىدىن كېچىپ ، قوللىرىنى يىڭنىدە زېدە قىلىپ ، پۈتۈن ئەقىل ، مۇھەببىتىنى مۇجەسسەملەپ تىكىپ بەرگەن دوپپىنى تەقدىم قىلغان ياكى ئەر تۇرۇپ ئەرگە رازىلىق بەرگەندەك ئەرنىڭ بېشىغا كىيدۈرۈپ قويغان ئەمەس . چۈنكى ئۇلار ئۆز ئانىسىنىڭ ، ئۆز يارىنىڭ مۇھەببىتىنى باشقىلارغا ئۆتۈنۈپ بەرگەن ئەمەس . ئەر تۇرۇپ ئەرنىڭ بېشىغا ياكى يات كىشىلەرنىڭ بېشىغا دوپپا كىيدۈرۈپ قويۇش ، بۇ ئۇلۇغ مۇھەببەتنى ، ئۇلۇغ كەشپىياتنى دەپسەندە قىلغانلىق ، خورلىغانلىق ، ئاخىرقى ھېسابتا ئۆزىنى ئۆزى خورلىغانلىق . ئۇيغۇر ئەرلىرى ئەزەلدىن بارلىقىدىن ، ھەتتا ھاياتىدىن كېچىشكە رازى بولىدۇكى ، ھەرگىزمۇ مۇھەببىتىنىڭ باشقىلار تەرىپىدىن دەپسەندە قىلىنىشىغا يول قويمايدۇ . لېكىن بۇ شەكلى ئۆزگەرگەن خورلۇقنى يەنىلا بەزى ئۇيغۇر ئەرلىرى كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتىدۇ . مەن ئەركەك دەپ ئويلايدىغان ھەر بىر كىشىنى بۇ مەسىلىنى چوڭقۇر ئويلاپ كۆرۈشكە تەۋسىيە قىلىمەن .
مەن دوپپا كىيىشنى ئادەت قىلمىغان ئادەمگە " بەك ياراشتى " دەپ دوپپا كىيدۈرۈپ قويسام ، ئۇ مېنىڭ كۆڭلۈمنى ئاياپ كىيىپ قويغىنى بىلەن كۆڭلىدە ئۆزىگە يۈك ھېسابلاپ ، بىر دەمدىن كېيىن بېشىدىن ئېلىۋېتىدۇ ، كىيمەيدۇ ياكى تاشلىۋېتىدۇ . بۇ ئۆزىمىزنى ، ئۆز ئەمگەكىمىزنى ، ئۆز خوتۇن- قىزلىرىمىزنى ، ئىنسانىي غۇرۇرلىرىمىزنى خورلىغانلىق بولماي نېمە ؟
بىز دوستلىرىمىزغا، ئەتىۋارلىق مېھمانلىرىمىزغا بوۋىلىرىمىزغا ئوخشاش خەنجەر ، پىچاق تەقدىم قىلايلى . ئۇيغۇرلارنىڭ نەقىشلەنگەن كۆركەم، رەڭدار دەستىلىك پىچاقلىرىمۇ دوستلۇق بەلگىسى بولالايدىغۇ ؟ دوپپا كىيىش ئادىتى يوق ئادەم بازاردىن ئۆزى سېتىۋېلىپ كىيسە ، بۇ ئۇنىڭ قىزىقىشى بولىدۇ . ئۇمۇ مەلۇم ۋاقىت كىيىپ باقىدۇ . بۇ ئۆزىنىڭ ئىشى .
بىزنىڭ بىر - بىرىمىزنىڭ باش كىيىمىنى بېشىمىزغا دومىلاپ باقىدىغان ، كىيىپ باقىدىغان ، ھەتتا ئارىيەت ئالىدىغان ئىلىرىمىزمۇ بار . بۇ بىزنىڭ مەدىنىيەت ئەخلاقىمىزدا ئىنتايىن يامان ئالىدىغان كالۋا قىلىق .
ھازىر بەزى كىشىلەر ئۆزلىرىنىڭ ئۇلۇغ كەشپىياتىنى بۈيۈك سىمۋول ، ئۆلمەس يالداما سۈپىتىدە ئۆيلىرىنىڭ تۆرىدە ، ساندۇقلقرقدە ئەتىۋارلاپ ساقلاۋاتىدۇ . بۇ دوپپىلار ھېيت نامىزى ئوقۇلغان كۈنلەردە ئۇيغۇر ئەرلىرىنىڭ بېشىدا ، چاچلىرىنى قىرىق تال قىلىپ ئۆرۈۋىلغان ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ بېشىدا جەۋلان قىلىدۇ . " بادام دوپپا، چىمەن دوپپا ، ئاقار يولدا تۈمەن دوپپا " بولىدۇ .
نۇرغۇن تەرەققى تاپقان ئەللەردە ئۆزلىرىنىڭ كىلاسسىك نەرسىلىرىنى ، ھەتتا ئاددىي بىرەر پارچە رەسىملىرىنىمۇ قەدىرلەپ ئېسىپ قويىدىكەن . بىز ئۆز خوتۇن - قىزلىرىمىزنىڭ يۈرەك قېنى سىڭگەن بۇ ئۇلۇغ كەشپىياتنى ئەزىزلىسەك ، ئەڭ يۇقۇرى ئورۇندا ساقلىساق ، ئۆيىمىزنىڭ تۆرىگە ئېسىپ قويساق نىمىشقا بولمايدىكەن ؟ بىز دوپپىمىزنى قانچە قەدىرلىسەك ئۆزىمىزنى شۇنچە قەدىرلىگەن بولىمىز .
چۈنكى ، بۇ بىزدە ھازىرغىچە ئۆلمەي ، دەۋرلەرنىڭ ئالمىشىشىغا بوران - چاپقۇنلارغا بەرداشلىق بېرىپ بىز بىلەن تەڭ ياشاپ ، ھاياتىي كۈچىنى ، ياشلىقىنى ، گۈزەللىكىنى ، نەپىسلىكىنى يوقاتماي كېلىۋاتقان بىردىنبىر بەلگىدۇر . ئەگەر بۇنىمۇ يوقىتىپ قويساق يەنە 50 يىلدىن كېيىن باش كىيىمسىز ، ھېچقانداق خاسلىقى يوق بىر مىللەت بولۇپ ، بىر توپ ئادەم ئارىسىدا يىتۈپ كەتسە تاپقىلى بولمايدىغان ئادەمگە ئايلىنىپ قالىمىز .

ئەختەم ئۆمەرنىڭ <ئۆزىمىزنى ئتىراپ قىلايلى> دېگەن كىتاۋىدىن ئېلىندى