ئۇيغۇر خەلق ئېپۇسى - ياچىبەگ
ئۇيغۇر خەلق ئېپۇس يەنى قەھرىمانلىق تارىخىي داستانى << ياچىبەگ >> قومۇلدىكى بەش شەھەر ، ئون ئىككى تاغدا كەڭ تارقالغان تىراگىدىيىلىك داستاندۇر . بۇ داستان قومۇلدىلا تارقىلىپ قالماي يەنە پىچان مورى تۇرپان توقسۇن قاتارلىق جايلارغىمۇ تارقالغان . بۇ داستاننىڭ قومۇلدا تارقالغان نۇسخىسى بىرقەدەر تولۇق ، باشقا يۇرتلاردا تارقالغان نۇسخىلىرى بۇ داستاندىن ئارىيەلەردۇر خالاس . بۇ داستاننى ئاڭلىغان ياكى ئوقۇغان كىشى داستاندا تەسۋىرلەنگەن تۇرمۇشنىڭ قەدىمىيلىكىنى ھېس قىلىپ داستانغا ناھايىتى تەبىئىيلا قىزىقىپ قالىدۇ . بىراق داستاننىڭ بىر قىسىم يەرلىرىدىكى ۋەقەلىك راۋاجىنىڭ بىر بىرىگە جىپسىلاشماسلىقى كىشىنى ئەپسۇسلاندۇرىدۇ ھەم ئويغا سالىدۇ . داستاندا ئۇچرايدىغان يەر ناملىرىنىڭ قومۇل تاغلىرىدىكى يەر ناملىرى ئىكەنلىكىنى ناھايىتى ئاسانلا ئاڭقىرىپ ئالالايدۇ . بۇ داستان ئەرەب - پارىس داستانچىلىقىنىڭ تەسىرىدىن خالىي بولۇپ ، ئۇنىڭ بايان ئۇسلۇبىدىن ئۇيغۇر قاتارلىق تۈكىي تىللىق خەلقلەرگە خاس بولغان بايان ئۇسلۇبى مان مەن دەپلا چىقىپ تۇرىدۇ . شۇڭا مەن بۇ داستاننىىڭ ئەسلىسى زادى قانداقتۇر دېگەن ئوي بىلەن بۇ داستانغا مۇناسىۋەتلىك ماتېرىياللارنى ئىزچىل يىغىپ كەلدىم . ئاشكارا قېتىلغان ماتېرىياللار بولسۇن ، ئىچكى قىسىمدا تارقىتىلغان ماتېرىياللار بولسۇن ھەممىنى يىغدىم .
بۇ داستاننى ئەڭ دەسلەپ يازغۇچى ئايشەم ئەخمەت << بۇلاق >> ژورنېلىدا ئېلان قىلدى . ئىبراھىم شاھى << قومۇل شەھەر تارىخ ماتېرىياللىرى >> نىڭ 1 - قىسمىدا << ياچىبەگ >> ھەققىدە قىسقىچە تارىخىي ئۇچۇر بىلەن قوشۇپ بىې قانچە كوپلېتنى ئېلان قىلدى . نېمە ئۈچۈندۇر بۇ نۇسخىلارنىڭ بەزىلىرىدە بىر قىسم يەرلىك سۆزلەر ۋە ھازىرغا قەدەر قومۇلدا ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان بىرقىسىم قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا خاس بولغان سۆزلەر چىقىرىۋېتىلگەن ياكى ئۆزگەرتىۋېتىلگەن ، قومۇللۇقلار ئېغىز تىلىدا ئىشلەتمەيدىغان سۆزلەر قوشۇلۇپ قالغان .
قومۇلنىڭ ئىستىراتېگىيىلىك ئورنى ئىنتايىن مۇھىم ، تارىختا بۇ سېھىرلىك گۈزەل زېمىننى نۇرغۇن خانلىقلار ئىزچىل تالىشىپ كەلگەن . چۈنكى ، قومۇلنى تىزگىنلەپ تۇرۇش يىپەك يولىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئۆتكەلللىرىدىن بىرىنى قولدا تۇتۇپ تۇرغانلىقتۇر . شۇڭا ئۆزلىرىنىڭ تەقدىر - پىچىملىرىنىڭ قانداق بولۇشىدا بۇ يۇرتنىڭ مۇھىملىقىنى ، رولىنى بىلگەن خان - بەگلەردىن ئۇنى تالاشمىغانلار ئىنتايىن ئاز . جۈملىدىن جۇڭغار خانلىقىمۇ مىڭ سۇلالىسى ( 1368 _ 1644 ) دەۋرىدىن باشلاپلا قومۇلغا ھۇجۇم قىلىشقا باشلىغان . ئۇلار 1470 - يىلىدىن 1491 - يىلىغىچە قومۇلنى ئۈچ قېتىم بېسىۋالغان . بۇنداق ئۇرۇشلار چىڭ سۇلالىسى ( 1644 _ 1911 ) قۇرۇلۇپ خېلى بىر مەزگىلگىچە داۋاملىشىپ تۇرغان . 1514 - يىلى سۇلتان سەئىدخان تەرىپىدىن قۇرۇلغان ياركەند سەئىدىيە خانلىقى ئىسمايىل دەۋرىدە ، يەنى 1680 - يىلى ئاپپاق خوجىنىڭ غالدان سېرىن ئەسكەرلىرىنى جەنۇبىي شىنجاڭغا باشلاپ كېلىشى بىلەن يىمىرىلدى . ئەنە شۇ چاغلاردا قومۇل خەلقى بىر مەزگىل جۇڭغار خانلىقىنىڭ ئىلكىگە چۈشۈپ قالدى . 1745 -يىلى غالدان سېرىننىڭ ئۆلۈشى بىلەن جۇڭغار خانلىقىمۇ يىمىرلدى . ئەنە شۇ ۋاقىتلاردا قومۇل خەلقى جۇڭغار ئاقسۆڭەكلىرى بىلەن ئاز كەم ئۈچ يېرىم ئەسىر كۆرەش قىلدى . بۇ جەرياندا نۇرغۇن قانلىق جەڭلەر بولدى ، نۇرغۇن تاغ يۈرەك يىگىلەر ئۆزلىرىنىڭ قەھرىمانلىقى بىلەن تونۇلدى ، يەنى ئۆزىنىڭ كۈچلۈك مەنىۋىي قۇدرىتى ، سۇنماس روھى جاسارەتلىرى بىلەن كىشىلەرنى ئۆزىگە مايىل ۋە قايىل قىلىپ ، ئەل - يۇرتنىڭ ئالقىشىغا ئېرىشىپ ، نەچچە يۈز يىللاردىن بۇيان دىللاردا ياد ئېتىلىپ ، تىللاردا داستان بولۇپ كەلدى . بۇ جەرياندا ھەم ئوسمانبەگ سامانچىغا ئوخشاش ئۆزىنىڭ ئۇرۇغ - تۇغقان يۇرتداشلىرىنىڭ قۇتلۇق يولىغا توزاق قۇرۇپ ئۇلارنىڭ ئېشىغا ئوغا سالغان مۇناپىقلارمۇ پەيدا بولۇپ ، ئەل - يۇرتنىڭ قارغىشىغا ئۇچراپ ، ئۇيغۇرلارنىڭ ساتقىنلارنى جازالاش ئادەت تۈزۈكى _ خائىننىڭ تېرىسىنى تۇلۇم سويۇپ ، يۈرەك باغرىنى ئىتقا تاشلاپ بېرىپ ، پوستىغا سامان تىقىش جازاسىغا ئۇچراپ ، مەڭگۈلۈك لەنەتگەردىگە ئايلاندى . ئەگەر قومۇل خەلقىنىڭ ئاز كەم ئۇچ يېرىم ئەسىرلىك قان ياش بىلەن يۇغۇرۇلغان ھايات - ماماتلىق قانلىق كۆرەسشلىرى بولمىغان بولسا ، << ياچىبەگ >> ، << ئۆمەر باتۇر >> ، << ئىسلام بېگىم >> داستانلىرىدەك ئادەمنى كۈچلۈك ھاياجانغا سېلىپ ، گاھىدا سۆيۈندۈرۈپ ، گاسىدا يىغلىتىپ ، گاھىدا پۈتۈن ئەلكۈنگە قوشۇلۇپ چىشىنى غۇچۇرلىتىپ ، ئاچچىق ئىزتىرابلارغا مۇپتىلا قىلىدىغان مۇنداق گۈزەل داستانلارمۇ بولماس ئىدى .
<< ياچىبەگ >> داستانىنى مەن 1989 - يىلى ئاراتۆرۈك ناھىيە بايلىق يەھيا ئەينىدىندىن ۋە قىرسايلىق راجى غوجامنىياز بوۋىدىن ئاڭلاپ ئۈنئالغۇغا ئېلىپ خاتېرىلىۋالدىم . ئارىدىن ئون بەش يىل ئۆتۈپ ، 2004 - يىلى 5 - ئاينىڭ 26 - كۈنىدىن 28 - كۈنىگىچە ش ئۇ ئا ر خەلق ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر جەمئىيىتى << مىراس >> ژورنېلى تەھرىر بۆلۈمىدىن تۆت كىشى مورى ئۇيغۇرلىرىنىڭ فولكلورىنى تەكشۈرگەنىدۇق . ئويلىمىغان يەردىن << ياچىبەگ >> داستانىنىڭ مورىدا تارقالغان بىر قانچە كۇپلېتىنى 50 ياشلارغا يېقىنلىشىپ قالغان تۇرسۇن سۇناي دۇتار چېلىپ ئېيىتىپ بەردى . بۇ داستاننىڭ كەمتۈك يەرلىرىنى تولۇقلاشتا ئەھمىيەتكە ئىگە پارچىلار بولۇپ ، بۇ پارچىلارنى نەق مەيداندا خاتېرىلىۋالدىم . شۇ يىلى بۇ ئۇچۇرنى قومۇلغا بارغاندا ياش تارىخچى دوستىمز سمەت ئەسرا تۇراغا ئېيتتىم . ئۇ ئۆزىنىڭمۇ << ياچىبەگ >> ھەققىدە قومۇلدا كىشىلەر ئاغزىدا تارقىلىپ يۈرگەن بىر قىسم تارىخىي ۋەقەلەرنى ، قوشاقلارنى خاتېرىلەپ قويغانلىقىنى ، ماڭغا كېرەك بولسا شۇ ماتېرىياللارنى تېپىپ بېرىدىغانلىقىنى ئېيتتى ، مەن ئۇنىڭدىن سۆيۈنۈشىمنى بىلدۈردۈم . مەن ئۈرۈمچىگە قايتىپ كېلىپ ئۇنىڭغا تېلىپۇن قىلغاندىن كېيىن ، ئۇ ماتېرىياللارنى ئەۋەتىپ بەردى . بۇ ماتېرىيالنى كۆرۈپ چىقىپ ،ئىككى كوپلېت قوشاقنىڭ قومۇلدىكى ماتېرىياللارنىڭ ھېچ قايسىسىدا توق قوشاقلار ئىكەنلىكىنى بايقىدىم . بۇ ئىككى كۇپلېت قوشاقمۇ داستاننى رەتلەپ ھازىرقى ھالەتكە كەلتۈرۈشتە خېلى مۇھىم رول ئوينىدى . شۇنداق قىلىپ مەن بۇ داستاننى يوقۇرىدا تىلغا ئېلىنغان كىشىلەر توپلاپ ئېلان قىلغان نۇسخىلىرى بىلەن ئۆزۈم خاتېرىلىگەنلىرىمنى قايتا - قايتا سېلىشتۇرۇپ رەتلەپ چىقتىم . مەن رەتلەپ چىققان بۇ نۇسخا باشقا نۇسخىلار بىلەن سېلىشتۇرغاندا ، ھازىرچە ئەڭ تولۇق نۇسخىدۇر . بۇ نۇسخىنى مۇقامچى داستانچى ئىبراھىم ياقۇبنىڭ تلەپ قىلىش بىلەن ئەۋەتىپ بەردىم . ئۇ ئۆزى بىلىدىغانلىرى ئاساسىدا بۇ داستاننى قايتا ئۆگىنىپ ، 2007 - يىلى ئۈرۈمچىدىكى يەر شارى مېھمانسارىيىدا ش ئۇ ئا ر خەلق ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر جەمئىيىتى ئۇيۇشتۇرغان شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر قازاق مۇڭغۇل قىرغىز قاتارلىق تۆت مىللەتنىڭ خەلق داستەانلىرىنى ئېيتىش ، تەتقىق قىلىش يىغىنىدا تۇنجى قېتىم ناھايىتى تەسىرلىك قىلىپ ئېيتىپ ، ھەر مىللەت كىشىلىرىنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى . مېنىڭ بايقىشىمچە ئىبراھىم ياقۇپ ئېيتقان << ياچىبەگ >> داستانىنىڭ ئاھاڭى ۋەقەلىك راۋاجىغا قاراپ ئۆزگىرىشى كۆپ ۋە بىر قەدەر مۇرەككەپ بولۇپ ، ئون نەچچە ئاھاڭدىن تەركىب تاپقان بوۇلپ ئىنتايىن تەسىرلىك . داستاننىڭ بەزى جايلىرىدكى ئاھاڭلار ئىنتايىن يېقىملىق ، جۇشقۇن بولۇپ كىشىنى كۈچلۈك ھاياجانغا سالىدۇ ، بەزى جايلىرى ئىنتايىن مۇڭلۇق ، بەزى جايلىرى تولىمۇ قايغۇلۇق بولۇپ كىشىنىڭ يۈرەك - باغرىنى ئېزىۋېتىدۇ . بۇ ئىبراھىم ياقۇپ ئېيتقان << ياچىبەگ >> داستانىنىڭ مەن بۇرۇن ئاڭلىغان نۇسخىلىرىدىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ تۇرىدىغان ئۆزگىچىلىكىدۇر . ئىبراھىم ياقۇپ 2007 - يىلى ئۈرۈمچىدە ئېيتقان << ياچىبەگ >> داستانىنىڭ ئۈن - سىنغا ئېلىنغان نۇسخىسى ھازىر ش ئۇ ئا ر خەلق ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر جەمئىيىتىدە ساقلىنىۋاتىدۇ . بۇ داستاننى شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسورى دوكتۇر ئوسمان ئىسمايىل بىلەن ئۇنىڭ ئاسپىرانت ئوقۇغۇچىسى ياسىن مەتنىيازمۇ ئايرىم ئۈن - سىنغا ئالدى .
ئىبراھىم ياقۇپ ھازىر شىنجاڭ خەلق ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى ، << ئاپتونۇم رايون دەرىجىلىك داستان ۋارىسى >> دۇر .
ياچىبەگ
ئۆتۈنۈشۈم بار ئاڭلاڭلار ،
ئۆكۈنۈشۈم بار ئاڭلاڭلار ،
يىغلىشىم بار ئاڭلاڭلار ،
كۈلۈشۈم بار ئاڭلاڭلار ،
ئۆتمۈشۈم بار ئاڭلاڭلار .
ئۆتكەن ئىدى ياچىبەگ ،
بۇلاڭ - تالاڭ زاماندا .
قالماق بىلەن جەڭ قىلىپ ،
كەتتى ئاخىر ئارماندا .
ياچىبەگنىڭ ئۆيلىرى
تۆرۈك تېغى ئەمتىدە
ھىيلە - تاما يوق ئىدى
ياچىبەگنىڭ ئەتتىدە
قۇنتاجىنىڭ لەشكىرى ،
سالدى خەققە سوتۇقلۇق .
سار سېلىشتى خالايىق ،
ئۆي - ماكانى تۇرۇقلۇق .
يېمەك - ئىچمەك نەدىدۇر ،
قاپلاپ كەتتى قۇرۇقلۇق .
كېسەل بولدى خالايىق ،
تېپىلماستىن ئوزۇقلۇق .
شۇندا چىقتى ياچىبەگ ،
قوللىرىغا ئوقيا ئەپ ،
تاغلار ئارا يول سالدى ،
نوچى بولسا كەلسۇن دەپ .
ياچىبەگنى كۆرگەنلەر ،
سۇمباتلىقكەن ، دەر ئىدى .
گۈرزى - بازغان قوللىرى ،
يولۋاس كەبى ئەر ئىدى .
ياچىبەگ خوي ئەر ئىدى ،
يەتتە قۇلان يەر ئىدى .
يەتتە قۇلان يەپ بولۇپ ،
يەنە بارمۇ ، دەر ئىدى .
ياچى دېگەن بىر كىشى ،
ئارقىسىدا مىڭ كىشى .
ياچىغا ئېگىلمىسە ،
قۇتۇلالمايدۇ كىشى .
ياچى دېگەن ياچىدۇر ،
نەيزىسى بىلەن چاچىدۇ .
كىمكى ياچىغا يانسا ،
توخماق بىلەن ياچىدۇ .
تۈندە سوققان يەل بولۇپ ،
يۇرتنى باسقان سەل بولۇپ .
يېتىپ كەلدى قالماقلار ،
ياراقلىرى تەل بولۇپ .
بېسىپ كېلىپ دېدىلەر :
بۇ سۇ مېنىڭ ، ئوت مېنىڭ .
بۇ تاغ مېنىڭ ، باغ مېنىڭ ،
قومۇل دېگەن يۇرت مېنىڭ .
قوتان - قوتان قوي مېنىڭ ،
پادا - پادا ئۇي منىڭ .
ئۇيۇر - ئۇيۇر يىلقىلار ،
بارلىق قورۇ - ئۆي مېنىڭ .
كۆمۈش تەنلىك ئاي مېنىڭ ،
ئالتۇنى بار باي مېنىڭ .
مال ئۆلتۈرسەڭ ئەت مېنىڭ ،
سۆڭەك سېنىڭ ، ماي مېنىڭ ،
ئوتۇن مېنىڭ ، توي منىڭ .
ئەجەپ يوچۇن كۈن بولدى ،
كۈندۈز كۈنلەر تۈن بولدى .
قالماقخاننىڭ دەردىدە ،
يۈرەك - بېغىر خۇن بولدى .
ياچىبېگىم ئايقىرىپ ،
يىگىتلەرنى قىچقىرىپ .
ياغىش بەردى ئەلكۈنگە ،
يۇرتى ئۈچۈن قان قىلىپ .
دېدى ياچى سۆز ئېلىپ :
سۇمۇ سۇغا قېتىلىپ ،
غوللار ئاقار يېيىلىپ ،
يېغى كەلدى تىغ ئېلىپ ،
يۈرەكلەرگە دەرت سېلىپ .
بىز قوغلايلى ئۇلارنى ،
ئارىسىلاندەك ئېتىلىپ .
قېنى باتۇر يىگىتلەر ،
بىز يۈرەيلى ئاتلىنىپ .
شۇڭقار بولساق قۇت قونۇر ،
بىز ئۆلەيلى شادلىنىپ .
ھۆكىرەيلى كۆكيالدەك ،
ياۋغا ئوقتەك ئېتىلىپ .
ياغىلارغا كۆك كىرسۇن ،
قىزىل چىقسۇن چېچىلىپ .
كەلدى باتۇر يىگىتلەر ،
سەپ - سەپ بولۇپ ئات چېپىپ .
يۇرت قوغدىغان ئۆسەر دەپ ،
ئۇران توۋلاپ ئەنت ئىچىپ .
ئالدى - ئارتتىن كەلسە ياۋ ،
نەيزە تىقىپ يىقىتىپ .
ياندىن كەلسە قىلىچتا ،
باشلار كېسىپ قان چېچىپ .
كۆكيال بولۇپ يېتىلىپ ،
ياۋغا ئوقتەك ئېتىلىپ .
ئۇرۇش قىلدى يىگىتلەر ،
ياچىبەگكە قېتىلىپ .
سۈرەن سېلىپ ياچىبەگ ،
سۈر - سۈر قىلىپ ياچىبەگ .
يېڭىپ چىقتى يېغىدا ،
قانلار كېچىپ ياچىبەگ .
توشپ كەتتى سايلارغا ،
قالماقلارنىڭ ئۆلۈكى .
ياچىبەگنى تۇتالماي ،
قان - قان بولدى يۈرىكى .
ساق قالغىنى قالماقنىڭ ،
قاچتى بۇندىن باش ئېلىپ .
خەپ ياچى ، دەپ قايتىشتى ،
كۆزلىرىگە ياش ئېلىپ .
قالماقخاننى خېتىدە ،
تۇتسۇن دېدى ياچىنى .
توغام توغام يول توراپ ،
چېرىك قويدى بارچىنى .
كىمكى تۇتسا ياچىنى ،
مالدار قىلاي مەن شۇنى .
ئۆزۈم بىلەن تەڭ قىلىپ ،
زەردار قىلاي مەن ئۇنى .
قالماق كېلىپ چىللىدى ،
ئوسمانبەگنى يېنىغا .
كېڭەش قىلدى ياچىنىڭ ،
قەستلەر قىلىپ جېنىغا .
باتۇر نېمە ئەل نېمە ،
كۆڭلى قارا ساتقىنغا .
تۇتماق بولدى ياچىنى ،
يەتتە مىسقال ئالتۇنغا .
ۋەدە قىلدى ياچىبەگ :
<< شۇ بۇ ئىشقا تۇردۇم >> دەپ .
تاغ يىقىلدى بېشىغا ،
<< تىرىك تۇتماق مۈشكۈل >> دەپ .
تۇتماق بولدى ئوسمانبەگ ،
ياچىبەگنى تىڭتىڭلاپ .
تۇتالمىدى ياچىبەگ ،
مارىسىمۇ بىر يىللاپ .
ئۇ يان ئويلاپ ئوسمانبەگ ،
بۇ يان ئويلاپ ئوسمانبەگ .
سامانچىنى ئالداشقا ،
تۇتۇش قىلدى ئوسمانبەگ .
ئوسمان كېلىپ سورىدى :
ياچى دېگەن قايدا دەپ ،
ئېيتىپ بەردى سامانچى ،
تاغ ئارىسى باغدا دەپ .
قۇلان ئېتىپ ياچىبەگ ،
كاۋاپ سالدى بېغىرنى .
دالاماما ئۇنى ئالداپ ،
كۆپ ئىچىردى چىغىرنى .
ئاڭقىرالماي ئات چېپىپ ،
تاغدىن تۈشتى ياچىبەگ .
سىڭلىسىنىڭ ئۆيىگە ،
قۇشتەك ئۇچتى ياچىبەگ .
يېتىپ كېلىپ شۇ كۈنى ،
ياچىبېگىم ئەمتىگە .
تۈشمەك بولدى سىڭلىم دەپ ،
يۇلتۇزخاننىڭ ئۆيىگە .
ياچىبەگنىڭ ئاتىسى ،
خۇش ئەر ئىدى سۇلايمان .
يىگىت بولساڭ مەيدانغا ،
تۈش دەر ئىدى سۇلايمان .
مەن مەن دېگەن ئەرلەرنى ،
يەرگە ئۇرغان سۇلايمان .
چېلىشلاردا زور چىقىپ ،
ئاتلار ئالغان سۇلايمان .
يۇلتۇزۇم دەپ سۇلايمان ،
كۈندۈزۈم دەپ سۇلايمان .
باقتى قىزىن ئۈمۈنۈپ ،
ئايقىزىم دەپ سۇلايمان .
بىرلا كۆرۈپ يۇلتۇزنى ،
كۆيۈپ يۈردى سامانچى .
ئېلىۋېلىپ يۇلتۇزنى ،
كۈلۈپ يۈردى سامانچى ،
سامانچىنىڭ قىلىغى ،
ياقماس ئىدى ياچىغا .
دەشنام يەپمۇ سامانچى ،
باقماس ئىدى ياچىغا .
قالتىس چاغلاپ ئۆزىنى ،
يۈرەر ئىدى سامانچى .
ئۈزۈۋالدىم دەپ يۇلتۇزنى ،
كۈلەر ئىدى سامانچى .
ئىدرىكى يوق سامانچى ،
ئوسمانبەگكە قېتىلدى .
ئوسمانبەگكە قېتىلىپ ،
چېرىكلەرگە سېتىلدى .
سۇقلەت سۆرۈن سامانچى ،
ياچىغا بولدى پايلاقچى .
نەپكە سېتىپ جېنىنى ،
بولدى ياۋغا يالاقچى .
ئۇندىن بۇندىن سامانچى ،
سورار ئىدى ياچىنى .
تاغمۇ تاغ ئاراسىدا ،
مارار ئىدى ياچىنى .
ياچىبەگنى تۇتماقنى ،
نىيەت قىلدى سامانچى .
بۇ ئىشلارنى تەكتىنى ،
بىلەلمىدى ھېچ ياچى .
شۇل ئەسنادا ياچىغا ،
ئۇچراپ قالدى سامانچى .
خۇش كەلدىڭىز دەپ ئۇنى ،
قارشى ئالدى سامانچى .
ئۆتكۈر كۆزلۈك ياچىبەگ ،
ئەتراپىغا زەڭ سالدى .
كۆرمىسىمۇ ياتلارنى ،
بىر ئىشنى تۇيۇپ قالدى .
<< ياناي >> دېدى ئۆزىنى ،
ئالماق بولۇپ دالدىغا .
بۇ چاغ كەلدى سامانچى ،
ياچىبەگنىڭ ئالدىغا .
<< بىزنىڭ ئۆيلەر تېچ بولدى ،
تۈشۈپ ئۆتۈڭ ياچىبەگ .
ھېرىپ - ئېچىپ كەلگەنسىز ،
سىنچاي ئىچىڭ ياچىبەگ >> .
ئۇيان ئۆتتى ياچىبەگ ،
بۇ يان ئۆتتى ياچىبەگ .
ئاخىر ئۆيگە كىرمەكنى ،
نىيەت قىلدى ياچىبەگ .
تۇيغۇزماستىن تالاغا ،
چىقىۋالدى سامانچى .
خىيال سۈرۈپ شۇ ئۆيدە ،
يالغۇز قالدى بۇ ياچى .
تۇيدۇرمىدى سامانچى ،
ھېچ بىر ئىشنى يۇلتۇزغا .
بەلگە بەردى - ئىم بەردى ،
ئوسمان دېگەن تۇڭگۇزغا .
ئىشقا سالدى قالماقلار ،
ئوسمان دېگەن غالچىنى .
مىڭلاپ چېرىك بۆكتۈردى ،
تۇتماق بولۇپ ياچىنى .
ياچىبەگنىڭ ئاتىنىڭ ،
ئىلدام باردى يانىغا .
ئۇلاڭىنى بوشۇتۇپ ،
قەستلەر قىلدى جانىغا .
شۇل ئەسنادا چاقىردى :
<< چاققان چىقىڭ ياچىبەگ ،
كېلىپ قاپتۇ چېرىكلەر ،
ئىلدام قېچىڭ ياچىبەگ >> .
ئۆيدىن چىقىپ ئىلۋىزدەك ،
كۆزى تۇرۇپ چولپاندەك .
تۈشۈو قالدى قىلتاققا ،
رىسقى تۈگەپ قالغاندەك .
ئۈزەڭگىگە پۇت سېلىپ ،
يۈرەكلەرگە دەرت سېلىپ .
ئوڭدا تۈشتى ياچىبەگ ،
سۆرۈن دۆيۈز قەست قىلىپ .
يېتىپ كېلىپ چېرىكلەر ،
قورشىۋالدى ياچىنى .
ساما تاشلاپ بوينىغا ،
تۇتۇۋالدى ياچىنى .
تۆرۈكتاغى ئالدىدا ،
تۇتۇپ ئالدى ياچىنى .
ئەلەنجىگە قويماستىن ،
باغلاپ ئالدى ياچىنى .
ياچىبەگنىڭ باغرىنى ،
سامانچىلار داغلىدى .
سەسەن كىشى يىغىلىپ ،
ياچىبەگنى باغلىدى .
گۈر - گۈر بېسىپ كەلگەندە ،
ھەيران قالدى ياچىبەگ .
غەزەپلىنىپ يۇلقىنىپ ،
ئوغا تۇتتى ياچىبەگ .
سۈرەن سالدى چېرىكلەر :
يۈردۈڭ تاغدا ياچىبەگ .
ئەمدى قولغا تۈشتۈڭمۇ ،
ئوبدان چاغدا ياچىبەگ .
ياچىبەگنى تۇتتۇقمۇ ،
قىماردا بىرنى يۇرتتۇقمۇ .
ئېيتە باتۇر ياچىبەگ ،
سېنى خۇن - خۇن كۈتتۇقمۇ .
بۇنى ئاڭلاپ ياچىنىڭ ،
كۆزلىرىدىن ئوت ياندى .
ئاچچىغىدا تۈكۈردى ،
سامانچىنىڭ يۈزىگە .
ئېلىپ كېلىپ ياچىنى ،
ئۆلتۈرۈشكە بۇيرىدى .
ئاللا قۇلى ئۆپكىدەپ ،
ئارقىسىدىن يۈگۈردى .
قان - قان يىغلاپ شۇ بالا ،
دادا ، دېدى نالە قىپ ،
بالام دېدى ياچىبەگ ،
سامانچىنى شايى قىپ :
سۇقلەت سۆرۈن سامانچى ،
مېنى ئۆيگە چىللىدى .
ئەكىرىۋېلىپ ئۆيىگە ،
قالماقلارنى تىللىدى .
سۇقلەت سۆرۈن سامانچى ،
قالماقلارنى تىللىسا .
بىلمەپتىمەن مەن ئاخماق ،
ماڭغا يالغان يىغلىسا .
ئىگىسى يوق يەر بارمۇ ،
قۇمدا سوققان شەر بارمۇ .
ياچىبېگىم ئۆلدى دەپ ،
ئېسەنكىرەر ئەر بارمۇ .
ئالتىنچى ئاينىڭ ئاپتىپىدا ،
كۆيدى پېشانەم .
ئۆلۈپ كەتسەم قالارمۇ ،
نامۇ - نىشانەم .
مەن ئۆلسەم ئۆلۈكۈمنى ،
تاغدا قويۇڭ ،
تاغ يولى يىراق كەلسە ،
باغدا قويۇڭ .
يۈزۈمنى قىبلە سايان ،
ئاچىپ قويۇڭ .
باشىمغا بىر دەستە گۈل ،
سانچىپ قويۇڭ .
ئاقار قانىم تامار قانىم ،
كېسىلەر باشىم .
مەن ئۆلگەندە قان - قان يىغلار .
جان قېرىنداشىم .
ياچىبەگنى قالماق خان ،
ئاتمىش يەردىن چاپتۇردى .
چېرىك قويۇپ تاغلارغا ،
يوقىر - تۆۋەن چاپتۇردى .
ياچىبەگ ئاخماق ئىكەن ،
بېلىدە چاقماق ئىكەن ،
ياچىبەگنى ئۆلتۈرگەن ،
جالالىق قالماق ئىكەن .
ياچىبەگدەك ئەر بارمۇ ،
قاپ ئېيتقانغا ئىشەنگەن .
يالغان گەپكە ئىشىنىپ ،
قىزىل قانغا مىلەنگەن .
ئاللا قۇلق يىغلىدى ،
ئەل - خالايىق يىغلىدى .
ياچىبەگنىڭ ئۆلۈمى ،
يۈرەكلەرنى تىلغىدى .
باغداش تېغى ئېگىز تاغ ،
ئەمتى ئۇنىڭ ئاغزى .
ھەسرەت يۇرتۇپ يىغلىدى
ياچىبەگنىڭ ئاغىسى .
تاغدىن تۈشۈپ يۇرتچىبەگ ،
ئۆپكىلىدى يىغلىدى .
ئۇلۇغ - ئۇششاق يىغىلىپ ،
ئاق قارىنى ئىلغىدى .
ئوسمانبەگنى كەلتۈرۈپ ،
بارچە ئىشنى دېگۈزدى .
ئىت پوقىنى يېگۈزۈپ ،
ئىشتىنىغا سىيگۈزدى .
سامانچىنى سويۇپ بوپ ،
سامان تىقتى پوستىغا .
ئوسمانبەگنى ئۆلتۈرۈپ ،
ساۋاق قىلدى پۇشتىغا .
يۇم - يۇم يىغلاپ خالايىق ،
دۇئا بەردى دوستىغا .
ساتقىنلارنى بېشىنى ،
ئاستى دەرەخ ئاستىغا .
سېنى ھەققە تاپشۇردۇم ،
ئارىسىلانىم ياچىبەگ .
شۇڭقار بولدۇڭ يۇرتۇم دەپ ،
مەرد ئوغلانىم ياچىبەگ .
سۇقلەت سۆرۈن سامانچى ،
توپا سالدى ئاشىڭغا .
پۇت - قوللىرىڭ باغلىنىپ ،
قىلىچ تۈشتى باشىڭغا .
چوڭ قىلغانغۇ مەن سېنى ،
كۆتۈرۈپ بۇ باشىمدا .
يۈرەك - باغرىم ئۆرتەندى ،
سەن بالام يوق قاشىمدا .
جانىم بالام دەردىڭدە ،
قايغۇ ئاقار ياشىمدا .
تۇرالمىدىم ھەسرەتتىن ،
سەكسەن ئىككى ياشىمدا .
ياچىبېگىم قېنى دەپ ،
بوز تۇلپارىڭ كىشنەيدۇ .
يەرنى چاپچىپ ، ئۆرەدەپ ،
جان تۇلپارىڭ كېشنەيدۇ .
تاغلار ئېگىپ باشىنى ،
تۆكتى ئاچچىق ياشىنى.
يۇم - يۇم يىغلاپ ئەلكۈنىڭ ،
غۇچۇرلاتتى تىشىنى ...........
ئىزھات :
كۆكيال - بۆە ، كۆكبۆرە
توغام - توغام يول - يول يولارنىڭ ئاغزى
ئۈمۈنۈش - ئۈمىدلىنىش ، تەلپۈنۈش ، ئىنتىلىش
خۇن -خۇن _ بىكاردىن بىكار ، ئارتۇقچە بىھۇدە ھەقسىز
ئېسەنكىرەش _ ئېچىنىش قوغداش
يۇرتۇش _ ئۇتۇش ، يېڭىۋېلىش
ياچىپ يەنى ياچىدۇ _ يانچىپ
چاچىپ يەنى چاچىدۇ _ سانجىپ
توپلاپ رەتلىگۈچى : يۈسۈپ ئىسھاق ، رەتلىگۈچى : ئاپتونۇم رايونلۇق خەلق ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىدە ، قومۇل ئەدەبىياتى ژورنېلىنىڭ 2009 - يىللىق 6 - سانىدىن ئېلىندى
