رەسىمىڭگە قارىسام سېنىڭ،

كۆرۈنىسەن  شۇنچە سۆيۈملۈك.

بەختىم دەپلا ئويلىغانىدىم،

بىر سېنىلا جېنىم ئۆمۈرلۈك.

ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 90- يىللىرىدىن ئېتىبارەن ئاتاقلىق شائىر، يازغۇچى ۋە تەتقىقاتچى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرى تۈركىيىدىكى زىيالىلار ۋە تەتقىقاتچىلارنىڭ دىققىتىنى قوزغاشقا باشلىدى. بىر قىسىم شېئىرلىرى تۈرك ئەدەبىيات تارىخىغا ئائىت كىتاپلارغا كىرگۈزۈلدى. بەزى ئەسەرلىرى ئۈستىدە ماقالىلار يېزىلدى ۋە مەخسۇس دىسسىرتاتسىيەلەر ياقلاندى. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ ھۈليا كاساپئوغلۇ چەنگەل تەرىپىدىن تۈركچىگە تەرجىمە قىلىنغان شېئىرلىرى 2000- يىلى «ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر شېئىرلىرى»(Ⅰ) دېگەن نام بىلەن مىللىي مائارىپ مىنىستىرلىكى نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىندى. تۈركچىگە تەرجىمە قىلىنغان «ئىز» ناملىق رومانىمۇ نەشىردىن چىقىش ئالدىدا تۇرماقتا.
«ئىز» رومانى بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان ئەسەرلەردە كۆرسىتىلگىنىدەك، تارىخىي بىر رومان بولۇپ، ھەر بىر بۆلەكلىرىگە ئىچكىرلەپ كىرگىنىمىزدە ئۇنىڭدا «ھۆججەتلىك» ئىپادىلەش ئالاھىدىلىكىنىڭ بارلىقىنى كۆرىمىز. رومان بىرىنجى شەخسنىڭ تىلىدىن بايان قىلىش شەكلى ۋە ھەم زامان، ھەم ماكان، ھەم ۋەقەلەرگە سادىق بولۇش يولى بىلەن يېزىلغان. ئاپتور رومانغا تېما قىلغان ۋەقە ۋە شەخسلەرنى شۇ دەۋردىكى ئاشۇ ۋەقەلەرگە قاتناشقان ھەققىي كىشىلەر ئارقىلىق ياراتقان. ئاپتورنىڭ روماننىڭ كىرىش سۆزىنىڭ ئاخىرقى قىسمىدا بۇ ساھەدىكى ئىزدىنىش داۋامىدا ئۆزىگە ياردەم قىلغانلارغا رەھمەت ئېيتىشى ئۇنىڭ ئەسىرىنى يېزىۋاتقاندا ئارخىپ بىلىملىرىدىن، شۇ دەۋرنى بېشىدىن ئۆتكۈزگەنلەرنىڭ شاھىتلىق سۆزلىرىدىن پايدىلانغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. يەنە ئۇيغۇر تۈركلىرى ئارىسىدا ئېغىزدىن ئېغىزغا تارقىلىپ بۈگۈنكى كۈنگە ئۇلاشقان قوشاقلارنىڭ ئەسەرنىڭ ۋۇجۇدقا كىلىشىدە تەسىرىنىڭ بارلىقىنى كۆرىمىز.
ئىز رومانىنىڭ ئېلكىتابىنى چۈشۈرۋېلىڭ

ئىستىداتلىق يازغۇچىمىز ياسىنجان سادىق چوغلاننىڭ ‹جاللات خېنىم رومانى ›ئۇيغۇر تارىخى رومانچىلىقىدا مۇھىم ئورۇندا تۇرۇپ ،كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ ياقتۇرۇشىغا سۈيۈپ ئوقۇشىغا مۇيەسسەر بولغان رومانلارنىڭ بىرى.
كىتابنى چۈشۈرۈش
ئاۋازلىق نۇسخىسنىڭ چۈشۈرۈش ئادرېسلىرى:
1-باب
2-باب
3-باب

مەرھۇم يازغۇچىمىز زودۇن زابىرنىڭ خەلقىزمىزنىڭ ئەڭ ئالقىشىغا ئېرىشكەن شۇنداقلا ئۇيغۇر تارىخى رومانلىرىمىزنىڭ سەركىسى بولغان ئانا يۇرت رومانىنڭ ئېلكىتابىدىن كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ پايدىلىنىشىنى كۆزدە تۇتۇپ چۈشۈرۈش ئادرېسىنى يوللاپ قويدۇم .ئاخىردا بۇ كىتابنىڭ ئېلكىتابىنى تۈزگەن مېھنەتكىشىمىزگىمۇ رەھمىتىمىزنى بىلدۈرىمز.
1-قىسىم چۈشۈرۈش
2-قىسىم چۈشۈرۈش
3-قىسىم چۈشۈرۈش

ئەتە سېنىڭ تۇغۇلغان كۈنۈڭ ،شۇنداقلا بىزنىڭ يۈرگۈنىمىزگە دەلمۇ-دەل بىر يىل بولغان كۈن.دەم ئېلىش كۈنى بولغاچقامىكىن ۋاققىچىلىك ئورنۇمدىن تۇرمىدىم.خىيال قۇشلىرىم ئىككەيلەن بىرگە ئۆتكەن ئاشۇ گۈزەل دەقىقىلەرگە قايتقانىدى،نېمىشقا كىن سەن كۆز ئالدىمدىن كەتمەيۋاتاتتڭ،كەلگۈسىمىز ،مىللىتىمىزنىڭ ئەتىسى توغرىسىدا قىلىشقان بەس مۇنازىرىلىرىمىنى ئويلاپ كۆڭلۈم تەسۋىرلىگۈچىسىز شادلىققا تولدى.نېمىدىگەن ئەھمىيەتلىك ئۆتكەن كۈنلەر ھە!

مول ھوسۇللۇق يازغۇچىمىز جالالىدىن بەھرامنىڭ لېيىغان بۇلاق رومانى ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىدا ياخشى يېزىلغان رومانلارنىڭ بىرى تور ئارلاپ كېتىۋېتىپ بۇ كىتابنىڭ ئېلكىتابىنى ئۇچرىتىپ قالدىم .ئالدى بىلەن بۇ كىتابنىڭ ئاپتورى جالالىدىن بەھرام ئاكىنىڭ كىيىنكى ئىجادىيەتلىرىگە ئۇتۇق تېلەيمەن ،تېنى سالامەت تۇرغاي،ئاخىردا بۇ ئېلىكىتابنى روياپقا چىقارغۇچىغىمۇ رەھمىتىمنى بىلدۇرىمەن !كەڭ تورداشلارنىڭ ئورتاق بەھرىمان بولۇشى ئۈچۈن چۈشۈرۈش ئادرېسىنى يوللاپ قويدۇم.
قارچۇقتا قاتقان قان
يۈگەنسىز ئۆتمىگەن يىللار
ئاخىرقى دوقال

 ۋىسال دەقىقىلىرى

جالالىدىن بەھرام 1942-يىل 8-ئاينىڭ16-كۈنى تىككۈچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ ئاتىسى بەھرام ئەپەندى ئۇستا ھۇنەرۋەن بولۇپلا قالماي، بەلكى ئىلى ناخشىلىرىنى ھەقدادىغا يەتكۈزۈپ ئېيتىدىغان يازغۇچى ھەم رەسسام خەلق ناخشىچىسى ئىدى. ئۇ مەرىپەتپەرۋەر ئادەم بولۇپ ، خۇش-پېئىللىق ۋە چاقچاقچىلىق بىلەن ئالاھىدە كۆزگە تاشلىنىپ تۇراتتى.ئۇ زېرەك ھەم تېتىك چوڭ بولۇۋاتقان ئوغلىغا خەلق -چۆچەكلىرى ۋە داستانلىرىنى چوڭقۇر ھېسسىيات بىلەن سۆزلەپ بېرەتتى. شۇنداقلا ئۇنىڭغا ھەرخىل رەسىملەرنى كۆرسىتىپ، رەسساملىقنىڭ سېھرى-كۈچىنى تەرىپلەيتتى.شۇڭا ، جالالىدىن بەھرام : «مېنىڭ يۇمران قەلبىمگە ئەدەبىيات-سەننەت ئۇرۇقلىرىنى چېچىپ، رەسساملىق ۋە ئەدەبىيات بىخلىرىنى يېتىشتۇرگەن ئاتامنى ھەر دائىم مەمنۇنىيەت بىلەن ئەسلەيمەن…..» دەيدۇ.
جالالىدىن بەھرام 1950-يىلدىن 1954-يىلغىچە غۇلجا شەھىرىدىكى «روشەن» باشلانغۇچ مەكتىپىدە، 1954-يىلدىن 1957-يىلغىچە ئىلى ئوتتۇرا مەكتىپىدە ئوقۇيدۇ. «رەسىم كۇرژۇكى»، «ئەدەبىيات كۇرژۇكى» قاتارلىقلارغا قاتنىشىپ، مەكتەپنىڭ تەشۋىقات تاختىلىرىدا تۇنجى قېتىم بالىلىق ھېسسىياتى بىلەن يازغان شېئېرلىرىنى ئېلان قىلىدۇ. جالالىدىن بەھرام 1957-يىلى ئۈرۈمچىگە ئوقۇشقا كېلىپ،1958-يىلغىچە شىنجاڭ مىللەتلەر ئىنىستىتۇنىڭ رەسىم سىنىپىدا ئوقۇدى.1958 -يىلى سەنئەت ئىنىستىتۇتى قۇرۇلغاندىن كېيىن، ئۇ ، 1958-يىلدىن 1961-يىلغىچە شىنجاڭ سەنئەت ئىنىستىتۇتىنىڭ رەسىم كەسپى سىنىپىدا ئوقۇدى.
جالالىدىن بەھرام خىزمەتكە قاتنەشقاندىن كېيىن،1961-يىلدىن 1976-يىلغىچە خوتەن ناھىيىسىنىڭ سەيشەنبە بازار ئوتتۇرا مەكـتىپىدە ئوقۇتقۇچى بولۇپ ئىشلىدى.1976-يىلدىن 1981 -يىلغىچە خوتەن ناھىيىلىك مەدەنىيەت يۇرتىدا خىزمەت قىلدى.1981-يىلدىن باشلاپ شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىنىڭ گۈزەل-سەنئەت بۆلۇمىدە مۇدىر مۇھەررىرلىك خىزمىتىنى ئۆتەۋاتىدۇ…
جالالىدىن بەھرامنىڭ ئەدەبى ئىجادىيەت پا ئالىيىتى 1963-يىلدىن باشلانغان. ئۇ دەسلەپتە كىچىك تىپتىكى سەھنە ئەسەرلىرىنى يازغان . لېكىن،1966 -يىلى «مەدەنىيەت ئىنقىلابى» باشلىنىش بىلەنلا، ئۇنىڭ بۇ ئەسەرلەرى »، «ئۆمۈر خاتىرىلىرى» قاتارلىق پوۋېستلىرى ھەمدە ساقلاپ كەلگەن ئەتىۋارلىق كىتاپلىرى بۇلاپ كېتىلگەن ۋە ناھىيىنىڭ گۈلباغ رەستىسىدە كۆيدۈرۇلگەن. «مەدەنىيەت ئىنقىلاۋى» دەپ ئاتالغان ئاپەتلىك يىللارنىڭ بورانلىرىدا،ئۈششۇك تەگكەن » ۋە «قوشكۆل» لەردە ئىشلەشكە سۈرگۇن قىلىندى.

مەشھۇر ئېنىسكلوپېدىك ئالىم مەھمۇد قەشقىرى

مەشھۇر ئېنىسكلوپېدىك ئالىم مەھمۇد قەشقىرى مىلادىيە 1011-يىلى ئوپالدا تۇغۇلغان . دادىسى ھۈسەيىن بىننى مۇھەممەد قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولۇپ،بارسقان شەھىرىنىڭ ھاكىمى بولغان . ئەمما مىلادىيە 1058-يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن بىر قېتىملىق سىياسى مالىمانچىلىقتا دادىسى ئۆلتۈرۈلگەن .
ئالىم 11- ئەسىرنىڭ80- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ئاخىرقى ئۆمرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن . ئوپالدا مەدرىسە مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىسىنى بىنا قىلىپ ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلغان . 96-97 يېشىدا ئوپالدا ۋاپات بولغان . ئالىمنىڭ تۈركىي تىللار دىۋانى ناملىق ئەسىرى باغداتتا مىلادىيە 1072-يىلدىن 1074-يىلغىچە يېزىپ تاماملانغان . 1076-يىلى ئالىم ئۇنى قايتا تۈزىتىپ ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ 27- خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان

يۈسۈپ خاس ھاجىپ

قاراخانىيلار دەۋرىدىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ مەشھۇر نامايەندىسى بولغان تالانتلىق ئالىم ، مۇتەپەككۇر ، ئەدىب يۈسۈپ خاس ھاجىپ 1019-يىلى بالاساغۇندا تۇغۇلغان. ياش مەزگىللىرىدە قەشقەرگە كەلگەن ھەمدە كېيىنكى ئۆمرىنى قەشقەردە ئۆتكۈزگەن . ئەدىب ئۆزىنىڭ قۇتادغۇ بىلىك ناملىق بەدىئىي قامۇسىنى ھىجىرىيە 462- يىلى ( مىلادىيە 1069-يىلى ) قەشقەردە يېزىپ ، ئۇنى قاراخانىيلار خانى بۇغرا ئەلى ھەسەنگە تەقدىم قىلغان . قاراخانىيلار خانى بۇ ئەسەرگە يۈكسەك باھا بېرىپ مۇئەللىپكەخاس ھاجىپلىق ئۈنۋانى بېرىپ ، ئۆزىگە ئەڭ يېقىن مەسلىھەتچى ھاكىمىيەت تايانچىسى قىلغان . ئەدىب مىلادىيە 1085-يىلى قەشقەردە ۋاپات بولغان

ئەلىشىرنەۋائى

ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ پەخرى بولغان تالانتلىق ئەدىب ۋە پەيلاسوپ ئەلىشىر نەۋائى 1441-يىلى 9-فېۋرالدا ھېراتتا غىياسىدىن باخشى ئىسىملىك ئەمەلدار ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن . 12 يېشىدا دادىسىدىن يېتىم قالغان . 13 – 14 ياشلاردا ئوبۇلقاسىم بابۇر ئوردىسىدا خىزمەت قىلغان . 15 يېشىدىن باشلاپ شېئىرىيەتتە كۆزگە كۆرۈنگەن . 1469-يىلى ھۈسەيىن بايقارا تەختكە چىققاندىن كېيىن ئوردا ئەمەلدارى ، ۋەزىر قاتارلىق خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن . ئەمما يامان نىيەتلىك ئوردا ئەمەلدارلىرى ۋە ۋەزىرلەرنىڭ چەتكە قېقىشىغا ئۇچرىغان . 1501-يىلى 3-يانۋاردا ھېراتتا ۋاپات بولغان . ئەدىب ئۆز ھاياتىدا چاھار دىۋاندىۋانى فانى خەمسە ھەيرەتۇل فەرھاد – شېرىن سەددى ئىسكەندەر سىراجىل مۇسلىمىن لىسانۇتتەير ھەسبى ھالمەجالىسۇن نەفائىسمۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين مەھبۇبۇل قۇلۇپ نەسائىمۇل مۇھەببەت تارىخى ھۆكىما ۋە ئەنبىيا مۇنشەئات تارىخى مۈلكى ئەجەم ۋەففىيە مىزانۇل ئەۋزان مۇناجەتنامە تۆھفەتۇل ئەفكار ھالەتى سەئىد ھەسەن ئەردەشىر ھالەتى پەھلىۋان مۇھەممەد قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان .

فارابى

ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى، ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقىنىڭ مەشھۇر پەيلاسوپى ئەبۇ ناسىر مۇھەممەد ئىبىن ئۇزلۇق ئىبىن تارخان ئەل فارابى 870-يىلى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى فاراب شەھىرىگە قاراشلىق ۋاسىچ ھەربى قەلئەسىدە بىر ھەربى قوماندان ئائىلىسىدە تۇغۇلۇپ، 950-يىلى سۈرىيەنىڭ دەمەشىق شەھىرىدە ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئۆز ھاياتىدا پەلسەپە، لوگىكا، گېئومېتېرىيە، ئاستىرونومىيە، فىزىكا، خىمىيە، تەبىئەت، سىياسەت، ئىجتىمائىيەت، جەمئىيەتشۇناسلىق، قانۇنشۇناسلىق، فىلولوگىيە، ھەربى ئىشلار، دىن، تەسەۋۋۇپ، ئىلاھىيەتشۇناسلىق، كاتىباتلىق، نۇتۇق، تىل، تىلشۇناسلىق، شېئېرىيەت، مۇزىكا، ئەخلاق، مېتودىكا، پەنلەرنى تۈرلەرگە ئايرىش قاتارلىق تۈرلەر بويىچە 160پارچىدىن ئارتۇق ئەسەر يېزىپ، ئىنسانىيەت مەنىۋىي كامالىتى ئۈچۈن ئۇنتۇلغۇسىز تۆھپە قوشقان. فارابى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى بۈيۈك نامايەندە بولۇپلا قالماستىن، پۈتۈن دۇنيا مەدەنىيەت تارىخى ئۈچۈنمۇ بىر يورۇق يۇلتۇز. شۇڭا ئۇ پۈتۈن دۇنيا خەلقى تەرىپىدىن ھۆرمەتلىنىپ، ئارىستوتىلدىن كېيىنكى «ئىككىنچى ئۇستاز» دەپ تەرىپلەنگەنھەم ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ئېنگېلىز، نېمىس، فىرانسۇز، رۇس، لاتىن، تۈرك، ياپون قاتارلىق كۆپلىگەن تىللارغا تەرجىمە قىلىنغان. تەلىماتلىرى ئوتتورا ئەسىردە شەرق دۇنياسىنىڭ ئىلىم – پەن تەرەققىياتىدا مۇھىم رول ئويناپلا قالماي ، بەلكى غەرب دۇنياسىنىڭ ئىلىم – پەن تەرەققىياتىغىمۇ سالماق تەسىر كۆرسەتكەن. فارابى ئالەمدىن ئۆتكەندە ئۇنىڭ جىنازا نامىزىنى ئەينى چاغدىكى سۈرىيە ھۆكۈمرانى سەيفەددەۋلە ئۆزى بىۋاستە ئوقۇغان.

سۇلتان سەئىدخان

    سۇلتان سەئىدخان 1490-يىلى تۇرپاندا تۇغۇلغان. 12ياش ۋاقتىدا شەرقى چاغاتاي خانلىقىنىڭ خاقانى -ئاتىسى ئەھمەدخان بىلەن  ئۆزبېك شەيبانىخانغا قارشى جەڭگە قاتنىشىپ ئۇرۇشتا ئەسىرگە چۈشۈپ قالغان. بىر يىلدىن كېيىن شايبانىخان سەئىدخاننى قويۇپ بېرىپ بەزى ئۇرۇشلارغا قاتناشتۇرغان، كېيىن سەئىدخان  شايبانىخاننىڭ خارەزىمگە كەتكەن پۇرسىتىدىن پايدىلىنىپ تاغىسى مەھمۇدخاننىڭ يېنىغا قېچىپ بارغان ۋە ئۇ يەردە ئىككى يىل تۇرۇپ مەھمۇدخاننىڭ قېشىدا تۇرسا چوڭ ئىش تەۋرەتكىلى بولمايدىغانلىقىنى ھىس قىلىپ ئۆزىنىڭ يېقىنلىرىنى ئېلىپ كابۇلدىكى تاغىسى بابۇر شاھنىڭ يېنىغا كەتكەن. بابۇرخان سەئىدخاننى ئىززەت ئىكرام بىلەن كۈتىۋالغان ۋە زور قوشۇن بېرىپ ئۆزبېكلەر بىلەن بولغان ئۇرۇشقا ئەۋەتكەن. سەئىدخان بىر قانچە قېتىملىق ئۇرۇشتىن كېيىن بابۇرخاندىن رۇخسەت ئېلىپ 4مىڭ 700كىشىلىك قوشۇن بىلەن تورغات يولى ئارقىلىق ئاتۇشقا كېلىپ شۇ چاغدا تەكلىماكان ئەتراپىغا مۇستەبىت بولۇۋالغان مىرزا ئەبۇبەكرىگە جەڭ ئېلان قىلغان. سەئىدخان تۇغلۇق تۆمۈرخان ۋە خىزىرخان خوجىنىڭ ئەۋلادى بولغانلىقى شۇنداقلا ئەبۇبەكرى مىرزا خەلققە زۇلۇم سېلىپ ئاۋامنىڭ رايىدىن ئايرىلىپ قالغانلىقىن ئۈچۈن ئەسكەرلەر ئاساسەن ئۇرۇش قىلماي دىگۈدەك سەئىدخان تەرپكە ئۆتۈپ كەتكەن. يېڭىسار يەكەن، قەشقەردىكى مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ ئادەملىرى قوۋۇقنى ئېچىپ سەئىدخاننى قارشى ئالغان. مىرزا ئەبۇبەكرى ئىشنىڭ چاتاقلىغىنى سېزىپ لاداقنىڭ يولى بىلەن قاچقان، سەئىدخاننىڭ ئادەملىرى ئارقىدىن قوغلاپ كېلىپ مىرزا ئەبۇبەكرىنى لاداقتا قەتلى قىلغان.

1514-يىلى سۇلتان سەئىدخان يەكەندە ئاق كىگىزدە ئولتۇرۇپ خانلىق تەختىگە چىققانلىقىنى ئېلان قىلغان. سەئىدىيە خانلىقى رەسمى قۇرۇلغان.    سەئىدخان تەختكە چىققاندىن كېيىن مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ خەزىنسىنى دۆلەتكە ئالدۇرۇپ ئوردىنى قامدىغان، ئۇقتۇرۇش ئېلان قىلىپ خەلقتىن 10يىلغىچە ئالۋاڭ ياساقنى كۆتۈرىۋەتكەن. ئەتراپتىكى تارقاق بەگلىكلەرگە ھۇجۇم قىلىپ چېگرانى شەرقتە جايۈيگۇەنگىچە، غەرپتە بەدەخشانغىچە، شىمالدا يەتتە سۇ رايونىغىچە، جەنۇپتا قۇرۇم ۋە كۇئېنلۇن تاغلىرىغىچە كېڭەيتكەن ۋە بۈگۈنكى ئۇيغۇرلار ئولتۇراقلاشقان زىمىننى بىرلىككە كەلتۈرۈپ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مەدەنىيەتتە بىرلىككە كېلىشىنى ئىلگىرى سۈرگەن.  سۇلتان سەئىدخاننىڭ دانا سىياسىتى ۋە ئادىللىقى بىلەن يۇرت خاتىرجەم بولۇپ ئىگىلىك گۈللەنگەن.