ئالىم بىز بلوگى

        ئۇيغۇرلا ئىلىغا چىڭ سۇلالىسى مەزگىلىدە كەلگەنمۇ؟ ئۇندىن بۇرۇن ئىلىدا ئۇيغۇرلار يوقمىدى؟ مانا بۇ سۇئال دائىم بېشىمنى قاتۇراتتى. ئۇندىن باشقا ئۇيغۇرلا شىنجاڭغا مىلادى 840- يىلى كەلگەن، ئۇندىن بۇرۇن شىنجاڭدا ئۇيغۇرلار يوقتى دىيىشلىرىچۇ؟ گەرچە بۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇماتلار بولسىمۇ، يەنىلا شۇ كالتا تارىخنى دەستەك قىلىۋالىدۇ بەزى‹يولداش›لار. بۇنداق ۋاقىتتا شۇ تارىخى بايانى كىتاپلارنى ئېلىپ، كۈزىگە تىققۇم كىلىپ [ تەپسىلاتى... ]

              مەن «دېڭىز ئۇنچىلىرى» دىگەن كىتاپنى كۈرۈۋېتىپ، قۇغۇرسۇر ئالتۇن نامىدىكى «تۇرا قوشىقى» دىگەن مەزمۇننى ئۇچۇرتۇپ قالدىم. كىتاپتا مۇنداق دىيىلگەن:              قۇغۇرسۇر ئالتۇن مىلادىنىڭ 478_567 – يىللىرى ئارلىقىدا ياشاپ ئۆتكەن ئۇيغۇر شائىرى. ئۇ ھۈكۈمىران تەبىقىگە مەنسۇپ بىر ئائىلىدە دۇنياغا كەلگەن بۇلۇپ، سىيانپى ۋە باشقا تۈركى قەبىلىلەر بىرلىشىپ قۇرغان شىمالى چى خانلىقىدا (550-577 يىللار) مەشھۇر دۆلەت ئەربابى [ تەپسىلاتى... ]

مۇڭغۇل خاقانى چىڭگىزخان غەرىپكە يۈرۈش قىلغاندىن باشلاپ تاكى يۇەن سۇلالىسى ھالاك بولغانغا قەدەر ئۇيغۇرلار بۇ تارىختا ناھىيىتى مۇھىم رول ئوينىغان ۋە زور تۆھپىلەرنى قوشقان. 1.مۇڭغۇل قۇشۇنلىرى بىلەن بىللە تەرەپ-تەرەپكە يۈرۈش قىلىپ باتۇرلارچا جەڭ قىلغان.  2. مۇڭغۇل – يۇەن سۇلالىسىنىڭ ھۈكۈمرانلىرىغا ئىلىم- مەرىپەت ئۈگەتكەن.  3. يۇەن سۇلالىسىنىڭ ئوردىسىدا مۇھىم ئەمەلدارلىق ۋەزىپىللىرىنى ئۈتىگەن. 4. يۇەن سۇلالىسىنىڭ ئەلچىسى [ تەپسىلاتى... ]

           ھۇنلارنىڭ ئاھالىسى توغرىسىدا تارىخىي ئەسەرلەردە ئېنىق مەلۇمات يوق. لېكىن پارچە- پۇرات ماتېرىياللاردىن يەنىلا تەخمىنەن مۆلچەرلەپ چىققىلى بولىدۇ.               «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» دە، باتۇر تەڭرىقۇت دەۋرىدە ھۇن چەۋەندازلىرىنىڭ سانى 300 مىڭدن ئارتۇق ئىدى. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 200- يىلىدىكى پىڭچېڭ قورشاۋىدا خەن گاۋدى ليۇباڭنى 400 مىڭ كىشلىق ئاتلىق قوشۇن بىلەن مۇھاسىرىگە ئالغان. ھۇنلارنىڭ «بالىلىرى ئوقيا [ تەپسىلاتى... ]

             كۆپ ساندىكى جۇڭگولۇق ‹‹شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى›› بىزدىن ناھايىتى يىراق جايدىكى ھەربىي تەشكىلات، دەپ قاراۋاتقاندا، بۇ تەشكىلات ئۇرۇش تەييارلىقى سۈپىتىدە ياساۋاتقان تاشيول ئېلىمىز چېگرىسىغا ئۈن – تىنسىز يېقىنلاشماقتا! مۇخبىر يېقىندا ئافغانىستاننىڭ بەدەخشان ئۆلكىسىدە زىيارەتتە بولۇش داۋامىدا بۇ ئەھۋالنى بايقاپ ھەيران قالدى. بەدەخشان ئافغانىستاننىڭ ئېلىمىز بىلەن چېگرىلىنىدىغان بىردىنبىر ئۆلكىسى، دۇنياغا مەشھۇر ۋاخان كارىدورى دەل مۇشۇ [ تەپسىلاتى... ]

          ئامېرىكا مەركىزىي قوماندانلىق ئىشتابىنىڭ قوماندانى پېتېرئۇس يېقىندا (2010- يىلى) قازاقىستاندا: ئامېرىكا ئۆزبېكىستاندا ھەربىي بازا قۇرمايدۇ، شۇنداقلا قازاقىستاندا ھەربىي بازا قۇرۇش پىلانىمۇ يوق، دېدى. ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك گېنېرالىنىڭ بۇنداق دېيىشتىكى مەقسىتى نېمە؟ رۇسىيە ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىغا بارغانسېرى ئەھمىيەت بېرىشىگە قانداق ئىنكاس قايتۇرىدۇ؟ ھەربىي مۇتەخەسسىس، دۆلەت مۇداپىئە ئونىۋېرسىتېتى ئىستراتېگىيە تەتقىقاتخانىسىنىڭ پىروفېسسورى ۋاڭ باۋفۇ [ تەپسىلاتى... ]

         1895- يىلى 3- ئاينىڭ 25- كۈنى لى خوڭجاڭ ۋە ئۇنىڭ ئوغلى لى جىڭفاڭ ئامېرىكىلىق مەسلىھەتچى كېستا قاتار4لىقلار بىلەن ياپونىيە باش ۋەزىرى يىتېڭ بوۋېن، تاشقى ئىشلار ۋەزىرى لوئوۋ  زوڭگۇاڭ ھەمدە ئامېرىكىلىق مەسلىھەتچى فوستېر قاتارلىقلار بىلەن ياپونىيىنىڭ سمونوسېكى شەھرىدە (ھازىرقى شياگۇەن) سۆھبەت ئۆتكۈزدى. ياپونىيە تەرەپ ۋەكىللىرى پوپۇزا قىلىپ ئوتتۇرغا قويغان ماددىلارنىڭ بىر جۈملىسىنىمۇ ئۆزگەرتىشكە بولمايدىغانلىقىنى ئوتتۇرغا [ تەپسىلاتى... ]

1. شاڭ سۇلالىسى (م.ب 18- ئەسىردىن م.ب 12- ئەسىرگىچە) دەۋرىدە: ئىلىمىزنىڭ شىمالىدىكى رايۇنلاردا ئورخۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ كىلىپ چىقىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان گۇيفاڭ(鬼方) دەپ ئاتالغان بىر قەبىلە تارىخ سەھنىسىدە پەيدا بولغان. 2. شاڭ(م.ب18—12-ئەسىر)، جۇ(م.ب12—9-ئەسىر) سۇلالىرى دەۋرىدە: ئىلىمىزنىڭ تارىخى ماتىرىياللىرىدا گۇيفاڭلار يەنە دى(翟) ياكى دى(狄) دەپ ئاتالدى. بۇ تۈرۈك دىگەن نامنىڭ خەنزۇچە قىسقارتىپ تەلەپپۇز قىلىنىشى ئىدى. 3. م.ب [ تەپسىلاتى... ]

 ئەلى غوپۇر   مۇقەددىمە               قەشقەر يىپەك يولىدىكى قەدىمىي شەھەر بولۇش سۈپىتى بىلەن قەدىمدىن بۇيان يىراق يېقىندىكى ئەللەر ۋە ساياھەتچىلەرنىڭ زور دىققەت ئېتىبارىنى قوزغاپ كەلگەن. شۇ مۇناسىۋەت بىلەن مەزكۇر تۇپراقتا ياشىغان ئەجدادلىرىمىز ۋە بۇ زېمىننىڭ ئاجايىپ- غارايىپلىرىغا مەستانە بولغان كىشىلەر تەرىپىدىن مۇشۇ يۇرتقا بېغىشلانغان نۇرغۇن قىسسە، داستان، شېئىر – قوشاق ۋە تارىخىي ئەسەرلەر مەيدانغا [ تەپسىلاتى... ]

                ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﻪﻟﻘﯩﻨﯩﯔ 11 – ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﯨﻜﻰ ﺑﯜﻳﯜﻙ، ﻣﯘﺗﻪﭘﭙﻪﻛﻜﯜﺭ ﺷﺎﺋﯩﺮﻯ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺷﻪﮬﯩﺮﯨﺪﯨﻜﻰ ﺋﻪﺳﻜﯩﮭﯩﺴﺎﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﻐﺎ ﺟﺎﻳﻼﺷﻘﺎﻥ «ﭘﺎﻳﻨﺎﭖ» ﻳﯧﺰﺍﺗﻪﯞﻩﺳﯩﺪﯨﻜﻰ «ﺋﺎﻟﺘﯘﻧﺒﯧﻠﯩﻖ» ﺗﺎ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺨﺘﯩﻦ ﺑﯘﻳﺎﻥ ﮬﻪﻣﻤﯩﮕﻪ ﺋﺎﻳﺎﻥ. ﺑﯘ ﻗﯩﻞﺳﯩﻐﻤﺎﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻲ ﭘﺎﻛﯩﺖ. ﺋﻪﻣﻤﺎ، ﻳﯧﻘﯩﻨﻘﻰ ﻳﯩﻠﻼﺭﺩﯨﻦ ﺑﯘﻳﺎﻥ ﺑﻪﺯﻯ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭ: «ﺑﯘ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﺋﻪﻣﻪﺱ، ﻳﯜﺳﯜﭖ ﻗﺎﺩﯨﺮﺧﺎﻥ ﻏﺎﺯﻯ ﭘﺎﺩﯨﺸﺎﮬﯩﻤﻨﯩﯔ ﺋﯩﺪﻯ»، «ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱﮬﺎﺟﯩﭗ ﺑﯩﻼﺩ ﺳﺎﻏﯘﻧﻠﯘﻕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ، ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﯩﻤﯘ [ تەپسىلاتى... ]