خوش، ئەدەبىيات دېگەن نېمە؟

ئەگەر بىر تەرەپتىن، ئەدەبىياتنىڭ دەۋرى ئاخىرلىشىدىغان بولدى (خۇددى مەن باشتا ئېيتقاندەك)، بۇنىڭ بىشارەتلىرىمۇ مەيدانغا چىقتى دېيىلسە، يەنە بىر تەرەپتىن، ئەدەبىيات ياكى «ئەدەبىياتچانلىق» ئومۇميۈزلۈك، مەڭگۈلۈكتۇر (خۇددى مەن باشتا ئېيتقاندەك). ئۇ تىل ياكى باشقا بەلگىلەرگە قارىتىلغان بىر خىل ئالاھىدە ئىشلىتىش ئۇسۇلى بولۇپ، ھەرقانداق بىر دەۋردىكى ھەرقانداق بىر خىل ئىنسانىيەت كۇلتۇرىدا تۈرلۈك شەكىللەردە مەۋجۇت بولىدۇ. بىرىنچى مەنىدىكى ئەدەبىيات (بىر خىل غەرب كۇلتۇرى مىخانىزمى سۈپىتىدە) ئىككىنچى مەنىدىكى ئەدەبىياتنىڭ بىر خىل تارىخى تەقەززالىقنى قوبۇل قىلىشتىكى كونكرېت شەكلىدۇر. ئىككىنچى مەنىدىكى ئەدەبىيات بىر خىل ئومۇميۈزلۈك بولغان، جانلىق ئەدەبىياتنىڭ تىل ياكى باشقا بەلگىلەرنى قوللىنىش ئىقتىدارىدىن ئىبارەت. مەن كېيىن، تۆتىنچى بابتا ئەدەبىياتنىڭ سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي رولى، مەنىسى، ئۈنۈمىنى يازىمەن. ھازىر مېنىڭ نىشانىم ئەدەبىياتنىڭ قانداق نەرسە ئىكەنلىكىنى پەرقلەندۈرۈشتۇر.
خوش، ئەدەبىيات دېگەن نېمە؟ بىز ئاتاۋاتقان «ئەدەبىيات» نىڭ «تىل ياكى باشقا بەلگىلەرنى ئىشلىتىشتىكى مەلۇم بىر خىل ئۇسۇلى» نېمە؟ بىر تېكستنى «ئەدەبىيات» دەپ قاراشنىڭ مەنىسى نېمە؟ كىشىلەر دائىم مانا مۇشۇنداق سوئاللارنى سورىشىدۇ. ئۇلار ئىنتايىن ئاددى مەسىلىدەك كۆرۈنىدۇ. ھەممە ئادەم ئەدەبىياتنىڭ نېمىلىكىنى بىلىدۇ. ئۇ كۇتۇپخانا، مىدىيە، ئۇنىۋېرسىتېت نەشرىياتلىرى، مەكتەپ ۋە ئۇنىۋېرسىتېتىتىكى مۇئەلىلملەر ۋە ئالىملار تەرىپىدىن ئەدەبىيات دەپ قارىلىدىغان بارلىق پىروزا، شېئىر، دراممىدۇر. بىراق، بۇنداق دېيىشنىڭ ھېچنېمىگە پايدىسى يوق. ئۇ ئەدەبىيات ئەدەبيات بەلگىسى بېرىلگەن بارلىق نەرسىدۇر، دېمەكچى. بۇنىڭمۇ بىر ئاز ئاساسى بار. ئەدەبىيات كىتابخانىلاردا «ئەدەبىيات» ياكى ئۇنىڭغا مەنسۇپ بولغان تۈرلەر ئىشكابىغا قويۇلغان نەرسىلەر − «كلاسسىك ئەدەبىيات»، «شېئىر»، «پېروزا»، «خۇلاسە پېروزىسى» قاتارلىقلاردۇر.
لېكىن، شەكىل جەھەتتىكى بەزى ئالاھىدىلىكلەر غەرب كۇلتۇرىدا تۇرۇۋاتقان ھەرقانداق بىر ئادەمگە «بۇ رومان»، «بۇ شېئىر» ياكى «بۇ درامما» دېگەن ھۆكۈمنى چىقارغۇزىدۇ. تىتول، باسما شەكىللىرىنىڭ بەزى ئالاھىدىلىكلىرى (مەسىلەن، شېئىرنى مىسرالارغا ئايرىپ بېسىش) ئەدەبىيات بىلەن باشقا مەتبەئە شەكىللىرىنى پەرقلەندۈرۈشكە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئىچكى تىلنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئوخشاشلا مۇھىم بولۇپ، پىشقان ئوقۇرمەنلەرگە قولىدا تۇتۇپ تۇرغىنىنىڭ بىر ئەدەبىي ئەسەر ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ بېرىدۇ. بۇ خىل ئالاھىدىلىكلەرنىڭ ھەممىسى ئورتاق مەۋجۇت بولۇپ، سۆزلەرنى بېسىشنىڭ بەزى رەت تەرتىپلىرىنى ئەدەبىيات دەپ قاراشقا ئۈندەيدۇ. بۇنداق يېزىق ئۇقۇمۇشلۇق كىشىلەر تەرىپىدىن ئەدەبىيات دەپ قارالسا بولىدۇ. «مەلۇم بىر تېكستنى ئەدەبىيات دەپ قاراش» نىڭ مەنىسى نېمە؟
پىروستنىڭ (34) ئەسەرلىرىنى ئوقۇغان ئادەم «سۇدەك ئۆتكەن يىللارنى ئەسلەش» نىڭ باشلانمىسىدا باش پىرسوناژ مارسىلنىڭ كىچىك ۋاقتىدا بىر سېھرلىك چىرىقى بارلىقى تىلغا ئېلىنغانلىقىنى ئەسلىيەلەيدۇ. ئۇ ئۇنىڭ تېمىدا، ھەتتا ئىشىكىنىڭ تۇتقۇچىدا تۇرۇپ، ياۋۇز گىلو ۋە بەختسىز گىرنىۋىۋنىڭ ئوبرازىنى نامايەن قىلىدۇ، ئۇلار مورۇۋېن پادىشاھلىقىنىڭ ئۆتمۈشىدىن ئۇنىڭ ھۇجرىسىغا ئېلىپ كېلىنگەنىدى. مەندىمۇ مۇشۇنىڭغا ئوخشاش ئويۇنچۇق بار ئىدى، ئۇ بىر قۇتا سىترولۇق پىرويىكسىيە رەسىمى بولۇپ، بىرادى تارتقان ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىنىڭ كۆرۈنۈشلىرى بولسا كېرەك. كىچىك ۋاقتىمدا، ۋىرگىنىيەدىكى بوۋامنىڭ دېھقانچىلىق مەيدانىدا بۇ رەسىملەرنى كۆرۈشكە ئىجازەت ئالغانىدىم. بوۋام جەنۇب قوشۇنىدىكى بىر ئەسكەر ئىدى. ئۇلار ماڭا ئىككى قېتىم ھەربىي مەجبۇرىيەت ئۆتەپ قۇربان بولغان تاغام ران بۇلنىڭ بارلىقىنى ئېيتقان بولسىمۇ، مەن ئەينى چاغدا بۇ نۇقتىنى تېخى بىلمەيىتتىم. مەن ئاشۇ قورقۇنچلىق رەسىملەرنىڭ ئارىسىدىكى جەڭگاھتا قۇربان بولغان ئەسكەرلەرنىلا ئەمەس، ئۆلۈپ كەتكەن ئاتلارنىمۇ ئەسلىيەلەيمەن. ئەمما، ماڭا نىسبەتەن ئېيتقاندا، تېخىمۇ مۇھىم سېھىرلىك چىراق ئانام ماڭا ئوقۇپ بەرگەن كىتابلار ھەم مېنىڭ كېيىن ئۆزلۈكىمدىن كىتاب ئوقۇشنى ئۆگىنىشىم ئىدى.
كىچىك ۋاقتىمدا «شىۋىتسارىيەلىك روبىنسونلار ئائىلىسى» نىڭ ئاپتورى بارلىقىنى بىلىشنى خالىمايىتتىم. ماڭا نىسبەتەن ئۇ ئاسماندىن قولۇمغا چۈۈشۈپ قالغان بىر گۇرۇپپا تىل ئىدى. ئۇلار مېنى سىرلىق ھالدا بىر دۇنياغا ئېلىپ كىرەتتى، ئۇنىڭدىكى كىشىلەر ۋە ئۇلارنىڭ تەۋەككۈلچىلىكلىرى بۇرۇندىنلا مەۋجۇت ئىدى. ئۇ كىتابنىڭ كۈچى سىمون دۇرىڭ ئۆزىنىڭ «ھازىرقى زامان سېھرىگەرلىكى» ناملىق كىتابىنىڭ تىتولىدا ئېيتقاندەك: «دىندىن خالى سېھرىگەرلىكنىڭ كۇلتۇر كۈچى» ئىدى. بىراق، ھېس قىلىشىمچە، دىندىن خالى سېھرىگەرلىك بىلەن مۇقەددەس سېھرىگەرلىك ئۇنچىۋالا ئېنىق پەرقلەنمەيتتى. مېنىڭچە، مەن «شىۋىتسارىيەلىك روبىنسۇنلار ئائىلىسى» نى ئوقۇپ يەتكەن دۇنيا، گەرچە تىل ماڭا بۇ مەۋھۇم دۇنيانىڭ بىردىنبىر دېرىزىسىنى كۆرسىتىپ قويغان بولسىمۇ، كىتابتىكى تىلغا تايانماي مەۋجۇت بولىدىغاندەك قىلاتتى. مەن ھازىر ئاشۇ دېرىزە تۈرلۈك ئىستىلىستىكىلىق ماھارەتلەر ئارقىلىق شۈبھىسىز ھالدا بۇ دۇنيانى ياراتتى، دېيەلەيمەن. ئۇ دېرىزە ھەرگىزمۇ رەڭسىز، قاراڭغۇ ئەمەس. مەن ئەينى چاغدا بۇ نۇقتىنى ئاڭقىرىمىغىنىمدىن چەكسىز ئىپتىخارلىنىمەن. گەرچە مەن ئاشۇ تىللارنى ئوقۇش ئارقىلىق ئۇ يەرگە يېتىپ بارغان بولساممۇ، تىلنى ئوقۇش ئارقىلىق تىلنىڭ كەينىدىكى تىلغا تايانماي مەۋجۇت بولىدىغان نەرسىلەرنى كۆرگەندەك بولاتتىم. مەن بىراۋنىڭ ماڭا تىتولنىڭ ئۈستىدىكى ئىسىمنىڭ «ئاپتور» نىڭ ئىسمى ئىكەنلىكى، بۇلارنىڭ ھەممىسىنى ئۇنىڭ توقۇپ چىققانلىقىنى دېيىشىنى خالىمايىتتىم.
نۇرغۇن كىشىلەرنىڭمۇ مۇشۇنداق كەچۈرمىشلىرى بار- يوقلۇقىنى بىلمەيمەن، ئەمما بىلگۈم بارلىقىنى ئىتىراپ قىلىمەن. راست گەپنى قىلسام، مەزكۇر كىتابتىكى بارلىق يازمىلار مۇشۇ كەچۈرمىشنى چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن يېزىلدى. ئەجىبا بالىلىقتىكى ساددىلىق بىلەنلا مەن يەنە (ساددىلىق شەكلىدە) ئەدەبىياتنىڭ بەزى ئاساسى ئالاھىدىلىكلىرىگە ئىنكاس قايتۇرۇۋاتامدىم؟ ھازىر يېشىم چوڭىيىپ قالدى، خېلى ئەقىللىق بولۇپ قالدىم. «شىۋىتسارىيەلىك روبىنسۇنلار ئائىلىسى» نى يوھان داۋد ۋىيس (1743 − 1818) ئىسىملىك شىۋىتسارىيەلىك يازغۇچىنىڭ گېرمانىيەدە يازغانلىقى، مېنىڭ ئوقۇغىنىمنىڭ ئىنگلىزچە تەرجىمە نۇسقىسى ئىكەنلىكىنى بىلىمەن. لېكىن، بالىلىق كەچۈرمىشلىرىمنىڭ چىنلىقىغا ئىشىنىمەن. ئۇ «ئەدەبىيات نېمە» دېگەن بۇ سوئالنى يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىيەلەيدۇ.

داۋامى بار