7 . باپ

ئىدىقۇت بىلەن ئۇيغۇر ئىلىنىڭ كېلىپ چىقىشى

- ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ قاراشىلىرى

(Boyle.pp54-61 , 何 62-67页, Mürsel 102-107 Sayfa)

بىز ئۇلارنىڭ تارىخىنى يېزىپ بولغاندىن كىيىن، يەنە ئۇلارنىڭ تارىخ كىتابلارغا يېزىلغان ئۇلارنىڭ دىنى ئىتىقادىغا دائىر ئىشلارنى خاتىرلەيمىز. بۇلار غارايىپ رىۋايەت، ھەقىقىي تارىخ قىلىپ ئىشىنىشكە بۇلمايدۇ.

ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنى دەسلەپتە ئۇرقۇن دەرياسى ۋادىسىغا كۆپەيگەن، دەپ ھىسابلايدۇ. بۇ دەريا ئۇلار قارا قوروم دەپ ئاتايدىغان تاغدىن باشلىنىدۇ. قاغان يېقىندا بىنا قىلغان شەھەرنىڭ نامى شۇنىڭدىن كەلگەن.30 ئېقىن شۇ قارا قوروم تېغىدىن باشلىنىدۇ. ھەر بىر دەريانىڭ قىرغىقىغا بىردىن ئۇرۇق ئولتۇراقلاشقان. ئۇيغۇرلار ئورقۇن دەرياسىنىڭ قىرغىقىدا شەكىللەنگەن ئىككى شاخ بۇلۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار ئاھالىسى كۆپەيگەندە باشقا قەبىلىلەرنى دوراپ، قەۋملىرى ئىچىدە بىركىشىنى ئاتامان سايلاپ، ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىدىغانىلىقىنى بىلدۈرەتتى. ئۇلار 500 يىلنى شۇ تەرىقىدە ئۆتكۈزگەندىن كىيىن، بوقۇ خان ئوتتۇرىغا چىققان. ھازىر بەزى كىشىلەر بوقۇ خان ئافراسىيابدور، دەيدۇ. قارا قۇم تېغىغا يېقىن بىر جايدا بىر كونا قۇدۇق ۋە يوغان بىر تاش بار ئىكەن. بۇ قۇدۇق پىچان قۇدۇقىمىش

ئۇرقۇن دەرياسى ۋادىسىدا بىر شەھەر بىلەن ئوردىنىڭ خارابىسى بار. شەھەر ئىسمى‹‹ ئوردۇ بالىغ››. ئۇ بۈگۈنكى كۈندە ‹‹ماۋۇ بالىغ›› دەپ ئاتىلىدۇ. ئوردا خارابىسىدىن باشقا شەھەر دەرۋازىسىنىڭ ئۇدۇلىدا خەت ئۇيالغان مەڭگۈ تاش بار. بىز كۆزىمىز بىلەن كۆرگەن . قاغان دەۋرىدە، بۇ تاشنى يۆتكەپ قارىسا، ئاستىدا بىر قۇدۇق بار ئىكەن. قۇدۇق ئىچىدە بىر خەت چىكىلگەن ئابىدە بار ئىكەن. پەرمان بىلەن ھەر تەرەپكە كىشى ئەۋەتىپ كۆرسە، ھېچ كىشى ئوقۇيالمىغانىكەن. شۇنىڭ بىلەن خىتايدىن شامان ئاتلىق كىشىلەرنى چاقىرتىپ كەپتۇ. ئەسلى تاشقا ئويۇلغىنى ئۇلارنىڭ يېزىقى ئىكەن.

ئەينى زاماندا قارا قۇمدا ئىككى دەريا بار ئىكەن. ئۇ دەريالارنىڭ بىرى ‹‹تۇغلا دەرياسى›› دەپ ئاتىلىدىكەن. يەنە بىرى‹‹ سېلېنگا دەرياسى›› دەپ ئاتىلىدىكەن. ئىككى دەريا ‹‹قاملامچۇ›› دىگەن يەردە بىر-بىرىگە قوشۇلىدىكەن. ئىككى دەريانىڭ ئارلىقىدا بىر- بىرىگە ياندىشىپ ئىككى تۈپ دەرەخ ئۆسكەنىكەن. ئۇلار ئۇنىڭ بىرسىنى «قۇسۇق» دەپ ئاتايدىكەن. ئۇنىڭ شەكىلى قارىغايغا ئوخشاش بۇلۇپ يۇپۇرمىقى قىش ۋاقتىدا قېيىننىڭكىگە ئوخشىشىپ قالىدىكەن. مېۋىسىنىڭ شەكلى ۋە تەمىمۇ چىلخوزىغا ئوخشايدىكەن.يەنە بىرىنى «تور» دەپ ئاتايدىكەن. بۇ ئىككى تۈپ دەرەخنىڭ ئوتتۇرسىدا چوقچىيىپ تۇرغان بىر دۆڭ بار ئىكەن. قۇياش نورىدا بۇ دۆڭ بارغانسىرى ئىگىزلەپتۇ. ئۇيغۇر قەبىلىلىرى بۇ مۆجىزىنى كۆرۇپ، ھەيرانۇ-ھەس بۇلۇشۇپتۇ. ئۇلار بۇ دۆڭگە ئەيمىنپىرەڭ تازىم قىلىپ يېقىنلىشىپتۇ. بۇ چاغدا، ئۇلارغا ناخشىغا ئوخشاش بىر خىل يېقىملىق ئاۋاز ئاڭلىنىپتۇ. ھەر كۈنى كەچتە بىر پارچە نۇر شۇ دۆڭنىڭ 30 قەدەم چۆرىسىگە چۈشۈپ تۇرىدىكەن. دۆڭنىڭ ئىچىدە ئەمدىلا تۇغۇلغان بۇۋاقنىڭ ئاۋازى ئاڭلىنىپتۇ-دە، دۆڭلىكتىن بىر ئىشىك ئېچىلىپتۇ. قارىسا، دۆڭنىڭ ئىچىدە چېدىردەك بەش ھوجرا، بۇ ھوجرىلارنىڭ ئىچىدە ھەر بىرىدە بىردىن ئوغۇل ئولتۇرغۇدەك، بۇ بالىلارنىڭ ئاغىزىدا بىردىن ئىمىزگە بار ئىكەن. ھەر بىر ھوجرىنىڭ ئۈستىدە بىر كۈمۈش تور يېپىقلىق تۇرغۇدەك. قەبىلە ئاقساقاللىرى بۇ غەلىتە ئىشنى كۆرۇپ ھەيرانۇ-ھەس قېلىشىپ، باش ئۇرۇشۇپ تەزىم قىلىشىپ كېتىپتۇ. بىردىنلا غۇر-غۇر شامال چىققاندەك بۇلۇپتۇ-دە، ھېلىقى بالىلار ئورنىدىن تۇرۇپ مېڭىشقا باشلاپتۇ. ئۇلار مېڭىپ تاش ئۆيدىن چىقىپتۇ. كىشىلەر بۇ بالىلارغا قاراشقا مەخسۇس بىر ئىنكىئانا تەيىنلەپتۇ. كىشىلەر ئۇلارنىڭ نامىغا تۈرلۈك مۇراسىملارنى ئۆتكۈزۈپتۇ. بالىلار ئەمچەكتىن ئايرىلىش بىلەنلا تىلى چىقىپ، گەپ قىلالايدىغان بۇلۇپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار كىشىلەردىن ئۆزلىرىنىڭ ئاتا- ئانىسىنىڭ كىملىكىنى سوراپتۇ. كىشىلەر ئۇلارغا بۇ ئىككى تۈپ دەرەخنى كۆرسىتىپ قويۇپتۇ. ئۇلار دەرەخكە گويا ئاتا- ئانىسىغا مۇئامىلە قىلغاندەك تىزلىنىپ تەزىم قىلىپتۇ. بۇ ئىككى تۈپ دەرەخ ئۆسكەن يەرگىمۇ تەزىم قىلىپ ھۆرمەت بىلدۈرۈپتۇ. شۇ ئەسنادا بۇ ئىككى تۈپ دەرەختىن ئۇشتۇمتۇتلا:« ئەي بالىلار! سىلەر بۇ يەرگە دائىم كېلىپ، بىزنى يوقلاپ تۇرۇڭلار. بىز سىلەرگە ئوزاق ئۆمۈر، مەڭگۈ شان- شەرەپ تىلەيمىز!» دېگەن سادا كېلىپتۇ. شۇ يەردە ياشايدىغان قەبىلىلەرنىڭ كىشىلىرى كەينى- كەينىدىن كېلىپ، بۇ بەش بالىلارنى خۇددى شاھزادىلەردەك ئىززەتلەپتۇ. ئۇلار قايتىش ۋاقتىدا، بۇ بالىلارنىڭ چوڭىنىڭ ئىسمىنى«سونقۇر تېگىن»، ئىككىنچىسىنىڭ ئىسمىنى «قۇتۇر تېگىن»، ئۈچىنچىسىنىڭ ئىسمىنى «تۈكەل تېگىن»، تۆتىنچىسىنىڭ ئىسمىنى « ئور تېگىن»، بەشىنچىسىنىڭ ئىسمىنى «بۇقۇ تېگىن» دەپ ئاتاپتۇ.

بۇ مۆجىزىلەرنى كۆرگەن كۆپچىلىك بۇ بەش ئوغۇلنىڭ ئىچىدە بىرىنى ئۆزلىرىگە ئاتامانلىققا ۋە قاغانلىققا تاللاشقا بىرىدەك قوشۇلىپتۇ. ئۇلار بۇ بەش شاھزادە ئۇلۇغ تەڭرى تەرپىدىن ئاتا قىلىنغان، دەپ قارايدىكەن. ئۇلار بۇقۇ خاننىڭ پەزىلەت ۋە پاراسەت جەھەتتە باشقا بالىلاردىن ئېشىپ چۈشىدىغانلىقىنى يەنى كېلىپ ھەر قايسى قەبىلىلەرنىڭ تىل- يېزىقىنى بىلىدىغانىلىقىنى بايقاپتۇ. شۇڭا، ئۇنى قاغانىلىققا كۆرسىتىپتۇ ۋە كاتتا مۇراسىم ئۆتكۈزۈپ ، تەختكە چىقىرىپتۇ. شۇنىڭدىن كىيىن ئۇ ئادىللىق گىلىمىنى ئېچىپ، زوراۋانلىق بورىسىنى يېغىۋىتىپتۇ.ھەم ئۇنىڭ نۇرغۇن مۇلازىم، خىزمەتكار ۋە چاكارلىرى بار ئىكەن. قادىر ئاللاھ ئۇنىڭغا جىمى ئەلنىڭ تىلىنى بىلىدىغان ئۈچ زات ئاتا قىلىپتۇ. ئۇ قەيەردە ئىش بىجىرمەك بۇلىدىكەن، زاتلار شۇ ياققا بىرىپ، ئەھۋال ئىگەللەپ، خەۋەر ئېلىپ كېلىدىكەن.

ئۇزۇن ئۆتمەي، بىر ئاخشىمى قارار گاھىدا ئۇخلاۋاتسا، بىر قىزنىڭ سايىسى تۇڭلىكتىن چۈشۈپ ئۇنى ئويغۇتۇپتۇ. ئەمما، ئۇ قورققىنىدىن ئۇخلىغاندەك بۇلۇپ يېتىۋاپتۇ. ئىككىنچى كۈنى قىز يەنە كېلىپتۇ. ئۈچىنچى كۈنى ۋەزىرنىڭ نەسىھەتى بويىچە، تۇرۇپ قىزغا ئەگىشىپ ئاق تاغ دەپ ئاتىلىدىغان تاغدا، ئىككەيلەن تاڭ ئاتقىچە سۆھبەتلىشىپتۇ. ئۇ ھەر كۈنى تاغ تەرەپكە بېرىپ يەتتە يىل ئالتە ئاي 22 كۈن قىز بىلەن سۆھبەتتە بۇلۇپتۇ. ئەڭ ئاخىرقى كىچىسى قىز ئۇنىڭ بىلەن خوشلىشار چاغدا: « مەشرىقتىن مەغرىپكىچە زىمىن سىنىڭ ئىلكىڭگە ئۆتىدۇ. تىرىشىپ بۇ ئىشنى ۋۇجۇتقا چىقارغىن. پۇقرالارغا ئۇۋال قىلما» دەپتۇ.

شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇ لەشكەرنى جەملەپ، سۇنقۇر تېگىننى 30 تۈمەن ياراملىق ئەسكەر باشلاپ، مۇڭغۇل بىلەن قىزغىزلارنى بويسۇندۇرۇشقا ئەۋەتىپتۇ. قۇتۇر تېگىننى 10 تۈمەن ئەسكەر بىلەن تاڭغۇتلارنى بويسۇندۇرۇشقا، تۈكەل تېگىننى 10 تۈمەن ئەسكەر بىلەن تىبەتىنى بويسۇندۇرۇشقا ئەۋەتىپتۇ. ئۆزى 30 تۈمەن ئەسكەر بىلەن خىتايلار ئىلىگە ئاتىلىنىپتۇ. بىر ئاكىسىنى ئۆز زىمىنىگە قاراشقا قويۇپتۇ. ھەر قايسىلىرى جازا يۈرۈشتە زەپەر مارىشىنى ياڭرىتىپ، سان – ساناقسىز ئولجىلار بىلەن قايتىشىپتۇ. ئۇلار ئەسىر ئالغان كىشىلەرنى ئورقۇن دەرياسى ۋادىسىغا يېغىپ، ئوردۇ بالغنى سالدۇرۇپتۇ. شۇنىڭدىن باشلاپ پۈتكۈل مەشرىق ئۇلارنىڭ ھۆكۈمىرانلىقىغا ئۆتۈپتۇ.

بۇ چاغدا، خان ئاق كىيىم كىيگەن، ئاق ھاسا تايانغان بىر بوۋاينى چۈشىدە كۇرۇپتۇ. بوۋاي ئۇنىڭغا قارىغاينىڭ ئۇرۇقىدەك چوڭلۇقتىكى قاشتېشىنى بىرىپ :«ئەگەر سەن مۇشۇ قاشتېشىنى ساقلاپ قالالىساڭ پۈتكۈل ئالەم سىنىڭ ئىلكىڭنىڭ ئاستىدا بۇلىدۇ» دېدى. ئۇنىڭ ۋەزىرىمۇ شۇنداق چۈش كۆرۇپتۇ.ئەتىسى لەشكەرلىرىنى رەتلەپ مەغرىپكە يۈرۈش قىلىپتۇ. تۈركىستان چىگىرسىغا بارغاندا، سۈيى مول، ئوتى ياخشى گۈزەل تۈزلەڭلىككە ئۇچىراپ، ئۆزى شۇ يەردە قېلىپ بالا ساغۇن شەھرىنى ساپتۇ. ھازىر ئۇ شەھەر ‹‹قۇز بالىغ›› دەپ ئاتىلىدۇ. ھەم ئەسكەرلىرىنى تۆت تەرەپكە ئەۋەتىپ 12 يىل ئىچىدە جىمى زېمىنى بويسۇندۇرۇپتۇ. بىرەر قارشىلاشقۇچى ياكى قايىل بولمىغۇچىنى قويماي يوق قىلىپتۇ. ئۇلار ئاخىرى شۇنداق بىر يەرگە بىرىپتۇكى، قارىسا ھايۋان گەۋدىلىك ئادەملەر ئىكەن. ئۇلار يەنە داۋاملىق ماڭسا ئادىمىزات ئۇچرىمايدىغانىلىقىنى بىلىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ھەر قايسى ئەلنىڭ شاھلىرىنى ئېلىپ قايتىپ بۇقۇ خانغا تەقدىم قىلىشىپتۇ. بۇقۇ خان ھەر قايسىلىرىنىڭ سالاھىيتىگە قاراپ ناھايتى ھۆرمەت بىلدۈرۈپتۇ. پەقەت ھىندىستان شاھى بەكلا كۈرۈمسىز بولغاچ، بۇقۇ خان كۈرۈشىشكە ئىجازەت بەرمەپتۇ. ئۇلارنى ئۆز يۇرتىغا قايتۇرۇپ، ئۇلاردىن ئولپان ئاپتۇ. سەپىرىدە توسالغۇ قالمىغاچ قۇس بالىغدىن ئۆز يۈرتىغا قايتىشنى قارار قىلىپتۇ.

ئۇيغۇرلار بۇتقا چوقىنىدۇ. چۇنكى ئۇلار ئۇ چاغلاردا پىرخونلۇقنى بىلەتتى، پىرخونلۇقنى بىلىدىغان كىشىنى « قام» دەپ ئاتايدۇ. بۈگۈنكى كۈندە، موڭغۇللار بىلەن ئوبنالار ئىشىنىدۇ. ئۇلار يوقىلاڭ سۆزلەپ ئۆزىنى ھەممىدىن خەۋەر بەرگۈچى شەرىق ئەرۋاھىنىڭ يىقىنى دەپ ئاتىشىدۇ. بىز بەزىلەردىن قامنىڭ ئەھۋالىنى ئۇقۇشۇپ باققان.ئۇلار : ئاڭلىشىمىزچە ، ئەرۋاھ تۈڭلىكتىن كىرىپ ئۇلار بىلەن سۆھبەتلىشەرمىش، ئېھتىمال ئالۋاستى ئۇلار بىلەن يېقىندۇر. ھەم ئۇلار بىلەن بىرىش- كېلىش قىلىشىدىكەن. ئۇلار بىر خىل جادۇگەرلىك بىلەن ئۇلارنىڭ نەپسىنى قاندۇرغاندا، سېھىر كۈچى ئەڭ يۇقىرى چەككە يىتىدىكەن دىيىشىدۇ. ئىشقىلىپ بىز ئېيتقان شامان ئاتالغانلار، مۇڭغۇللار ھېچنىمىنى بىلمەيدىغان قالاق چاغلىرىدا، مۇشۇ قاملارنىڭ گەپلىرىگە ئىشىنىپ كەلگەنكەن. ھازىرمۇ موڭغۇل خانلىرى ئۇلارنىڭ تىلاۋەت ۋە چەكلەشلىرىگە بوي سۇنىدۇ. ئەگەر بىرەر ئىش قىلماقچى بولسا، بۇ پىرخونلار قوشۇلمىسا بولمايدۇ. بولمىسا ھېچ ئىش قىلالمايدۇ. قاملار يەنە ئوخشاش ئۇسۇللار بىلەن كىسەل داۋالىيالايدۇ.

ئۇ دەۋىردە خىتايلارمۇ پودپەرەسىت ئېدى. بۇقۇ خان ئەلچى ئەۋەتىپ تويىن تەكلىپ قىپتۇ. ئۇلار كەلگەندىن كىيىن بۇقۇ خان ئۇلارنى قاملار بىلەن مۇباھىسە قىلدۇرۇپتۇ. قايسى تەرەپ يەڭسە، شۇ تەرەپنىڭ دىنىغا ئىتائەت قىلماق بوپتۇ. توينىلار«نوم» نى قىرائەت قىلىپتۇ. «نوم» ئۇلارنىڭ ئىلاھىيەت نەزىرىيىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىكەن. ئۇنىڭ ئىچىدە يەنە قاملاشمىغان پاراڭ ۋە رىۋايەتلەر بار ئىكەن. ئەممە بۇنىڭدىن پەيغەمبەرلەرنىڭ ئەمىر-نىزام،تەرغىباتلىرىغا ماس كىلىدىغان ئىلغار تەربىيەلەرنىمۇ تاپقىلى بۇلارمىش، مەسىلەن، كىشىلەرنى ئەسكى ئىش قىلماسلىققا، ياخشىلىققا يامانلىق قىلماسلىققا، ياۋايى ھايۋانلارغا زىيان- زەخمەت يەتكۈزمەسلىككە دەۋەت قىلىدىغان مەزمۇنلار بار ئىكەن. ئۇلارنىڭ ئەمىر- نىزامى ناھايتى كۆپكەن . ئەڭ تىپىك بولغىنى نۆۋەتلىك قايتىلىنش نەزىرىيىسى ئىكەن. ئۇلار، بۈگۈنكى ئىنسانلار نەچچە مىڭ يىللار ئىلگىرىمۇ بار ئېدى. خەيرى-ساخاۋەت قىلغان سادىق مورىتلارنىڭ روھى قىلغىنىغا قاراپ دەرىجىگە بۆلىنىدۇ. يا شاھ، يا بەگ، يا دىھقان، يا گاداي بۇلىدۇ. ھارامخور، زىناخور ، قاتىل ، غەيۋەتخور، زىيانكەشلىك قىلغۇچىلارنىڭ روھى قۇرۇت- قوڭغۇز، ياۋايى ھايۋانلارغا ئۆزگىرىدۇ. ئۇلار يامانلىقى ئۈچۈن يامانلىق كۆرىدۇ. بىراق، ئۇ ۋاقىتتا ئالەمنى نادانلىق قاپلاپ كەتكەن بۇلىدۇ. دەپ سۆزلەيدىكەن.« ئۇلارنىڭ ئېيتقانلىرى ئۇلار قىلالمايدىغان ئىشلاردۇر».

تويىن « نوم» دىن بىر نەچچە پارە ئوقۇغاندىن كىيىن، قامنىڭ زۇۋانى تۇتۇلۇپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلار بۇددا دىنىنى ئۆزلىرىنىڭ دىنى قىلىشىپتۇ. باشقا قەبىلىلەرمۇ ئۇلارنى دوراپ، تولىسى ئۈلگە قىلىشىپتۇ. دۇنيادا مەشرىق بۇدپەرەستلىرىدەك ھوشىنى تاپالمايدىغان، ئىسلامنى ئۆچ كۆرىدىغان بودپەرەست يوق.

بۇقۇ خانمۇ بەخىتلىك ياشاپ ئاخىرەتكە يول ئاپتۇ. بىز خاتىرلىگەن خۇراپى ئىشلار پەقەت نۇرغۇنلىغان رىۋايەتلەرنىڭ بىر نەچچىسىلا، يۈزدىن بىرىنى بايان قىلدۇق دىگىلى بۇلىدۇ. بىز بۇلارنى سۆزلەشتىكى مەقسەت ئۇيغۇرلارنىڭ نادانلىقىنى ئېچىپ بىرىشتۇر.

بىر دوستۇم، بىر كىتاپ ئوقۇغان ئىدىم، مۇنداق يېزىپتۇ دەيدۇ: بىر ئادەم ئىككى تۈپ دەرەخ ئوتتۇرسىغا ئورا كولاپ، ئۆزىنىڭ بالىسىنى كىرگۈزۈپتۇ-دە، ئاندىن ئىچىگە شام يېقىپ قويىپتۇ. ئاندىن، كىشىلەرنى بۇ غەلىتە ئىشنى كۆرۈشكە باشلاپ كەپتۇ.ئورىغا قاراپ تازىم قىلىپ، كىشىلەرنىمۇ شۇنداق قىلىشقا ئۈگىتىپتۇ. مۇشۇنداق كىشىلەرنى ئالداپ كېتىپتۇ. ئاندىن يەرنى ئېچىپ بالىسىنى ئېلىپ چىقىپتۇ.

بۇقا ۋاپاتىدىن كىيىن چوڭ ئوغلى ئۇنىڭ تەختىدە ئولتۇرۇپتۇ.

بىر زامانغا كەلگەندە،ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ۋە قەۋملىرى ئاتلارنىڭ كىشنىگەن، ئىتلارنىڭ ھاۋشىغان، كالىلارنىڭ مۆرىگەن، تۆگىسىنىڭ بۇزلىغان، ياۋايى ھايۋانلارنىڭ ھۇۋلىغان، قويلارنىڭ مەرىگەن، قۇشلارنىڭ ۋىچىرلاشقان، بۇۋاقلارنىڭ يىغلىغان ئاۋازلىرىدىن « كۆچ،كۆچ» دىگەن ئاۋازنى ئاڭلاشقا باشلاپتۇ. شۇڭا، ئۇلار ئولتۇراق يەردىن كۆچۈپتۇ. ئۇلار قانداق يەردە توختىمىسۇن « كۆچ،كۆچ» دىگەن ئاۋاز ئاڭلىنىۋىرىپتۇ. ئەڭ ئاخىرى، ئۇلار كېيىن ياسىغان بەشىبالىغ تۈزلەڭلىكىگە كەلگەندە ئاۋاز ئاندىن بېسىقىپتۇ. ئۇلار ئۇ يەردە ئولتۇراقلىشىپ بەش بازار قۇرۇپ بەشبالىغ دەپ ئاتاپتۇ. بۇ بەش بازار ئاستا –ئاستا تەرەققى قىلى