مەتبەئە دەۋرىنىڭ ئاخىرلىشىشى

ئەدەبىياتنى مۇمكىنچىلىككە ئايلاندۇرىدىغان بۇ ئالاھىدىلىكلەرنىڭ كۆپ قىسمى بۈگۈنكى كۈندە تىز سۈرئەتلىك بۇرۇلۇشنى باشتىن كەچۈردى ياكى گۇمانلىنىشقا ئۇچرىدى. كىشىلەر ھازىر ئۆزلۈكنىڭ بىردەكلىكىلىكى ۋە ئۇزۇنغا سوزۇلۇشچانلىقىنى ئانچە ئىنىق جەزملەشتۈرۈپ كەتمەيدىغان، يازغۇچىنىڭ نوپوزى ئارقىلىق ئەسەرلەرنى شەرھلىگىلى بولىدىغانلىقىنىمۇ ئانچە مۇئەييەنلەشتۈرۈپ كەتمەيدىغان بولۇپ قالدى. فوكۇنىڭ «ئاپتور دېگەن نېمە؟» سى ھەم رولانىد بارتىسنىڭ «ئاپتور ئۆلدى» (25) سى ئەدەبىي ئەسەرلەر بىلەن ئۇنىڭ ئاپتورى ئوتتۇرىسىدىكى ئەزەلدىن مەۋجۇت بولۇپ كېلىۋاتقان رىشتىنىڭ ئاخىرلاشقانلىقىنىڭ بەلگىسى بولۇپ قالدى (كونا كۆز قاراشلاردا ئاپتور بىرلىككە كەلگەن بىر ئۆزلۈك، يەنى ھەقىقى شېكىسپىر ۋە ۋولف (26) دەپ قارىلاتتى) ئەدەبىياتنىڭ ئۆزىمۇ «ئۆزلۈك» نىڭ پارچىلىنشىنى ئىلگىرى سۈردى.
ئىقتىساد، سىياسىي، تېخنىكىنىڭ يەر شارىلىشىش قۇدرىتى نۇرغۇن جەھەتلەردىن مىللىي دۆلەتلەرنىڭ بىر- بىرىدىن ئايرىلىشى، ئىچكى بىردەكلىكى ۋە مۇكەممەللىكىنى ئاجىزلاشتۇرۇۋاتىدۇ. بۈگۈنكى مۇتلەق كۆپ قىسىم دۆلەتلەر كۆپ تىللىق، كۆپ مىللەتلىك. ھازىرقى دۆلەتلەر ئىچكى جەھەتتە بۆلۈنگەن، چېگرىلىرىدىن ئۆتۈشمۇ ئاسان، دەپ قارىلىدۇ. بۈگۈنكى كۈندىكى ئامېرىكا ئەدەبىياتى ئىسپانچە، خەنزۇچە، ئامېرىكىدىكى يەرلىك ئىندىئانچە، ئىدىشچە، فىرانسۇزچە قاتارلىقلاردا يېزىلغان ئەسەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بۇ توپ يەنە ئىنگلىز تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەر، مەسىلەن ئامېرىكا نىگىر ئەدەبىياتىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. جۇڭگو 60 نەچچە خىل ئاز سانلىق مىللەتنىڭ تىل ۋە كۇلتۇرىنى ئېتىراپ قىلدى. ئىرقىي ئايرىمىچىلىق ئاخىرلاشقاندىن كېيىنكى جەنۇبى ئافرىقىدا 11 خىل ھۆكۈمەت تىلى بار، ئۇنىڭ ئىچىدىن ئىنگلىز تىلى بىلەن داچ (گوللانىد) تىلىنى چىقىرىۋەتكەندە، قالغان توققۇزى ئافرىقا تىلى. ئىچكى قىسىمدىكى بۆلۈنۈشنى ھېس قىلىش ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى مىللىي ئەدەبىياتقا ئاساسەن تۈزۈملەشتۈرۈش ئۇسۇلى (ھەربىر مىللەتنىڭ ئەدەبىياتى ئۆزىنىڭ ئەدەبىيات تارىخىغا ئىگە بولۇپ، ھەممىسى يىگانە بىرلا خىل تىلدا يېزىلغان دەپ قاراش) نى ئاخىرلاشتۇرماقتا. 20- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىكى قورقۇنچلىق ۋەقەلەر (ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ۋە يەھۇدىيلارغا قارىتىلغان قەتلىئام) بىزنىڭ مەدەنىيىتىمىز ھەم غەرب ئەدەبىياتىنى ئۆزگەرتىۋەتتى. بىلاڭشو (27) قاتارلىقلار ھەتتا يەھۇدىي قەتلىئامىدىن كېيىن ئەزەلدىن بار بولغان ئەدەبىياتنىڭ مەۋجۇت بولۇشىنىڭ مۇمكىن بولمايدىغان بولۇپ قالغانلىقىنى قايىل قىلارلىق كۆرسىتىپ بەردى.
ئۇنىڭدىن باشقا، تېخنىكا ئىنقىلابى ھەم ئۇنىڭغا ئەگىشىپ پەيدا بولغان يېڭى مىدىيەلەرنىڭ تەرەققىياتى ھازىرقى زامان مەنىسىدىكى ئەدەبىياتنى تەدرىجى ئۆلتۈردى. ھەممىمىز بۇ مىدىيەلەرنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى ئوبدان بىلىمىز، ئۇلار رادىئو، كىنو، تىلىۋىزۇر، سىنئالغۇ ھەم ئىنتىرنىت تورى، يەنە ناھايىتى تىز ئومۇملىشىدىغان سىمسىز سىنئالغۇمۇ بار.
مەن يېقىندا جۇڭگودىكى بىر مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتناشتىم، يىغىنغا ئامېرىكىنىڭ ئەدەبىياتشۇناسلىرى ۋە جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ۋەكىللىرى يىغىلغانىدى. شۇ قېتىمقى يىغىنغا بۈگۈنكى كۈندىكى ئەڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر، ئەڭ تەسىرى بار جۇڭگو يازغۇچىلىرىمۇ ئىشتىراك قىلغانىدى، رۇشەنكى، ئۇلار رومانلىرى ياكى ھېكايىلىرى تۈرلۈك تېلېۋىزىيە تىياتىرلىرىغا ئۆزگەرتىلگەن يازغۇچىلار ئىدى. ئۆتكەن 10 يىلدا، گەرچە 10 نەچچە خىل تەسىرى كۈچلۈك يېڭى شېئىرىيەت ژۇرنىلى مەيدانغا چىقىپ، قاتمال ۋەزىيەتنى مۇئەييەن دەرىجىدە ياخشىلاپ، كۆپ مەنبەلىشىشنىڭ ساغلام بەلگىسى بولۇپ قالغان بولسىمۇ، جۇڭگونىڭ ئاساسلىق شېئىر نەشر قىلىدىغان ژۇرنىلىنىڭ تىراژى 700 مىڭدىن «ئاران» 30 مىڭغا چۈشۈپ قاپتۇ. شۇنداقتىمۇ، يېڭى مىدىيەلەرگە كۆچۈشى شۈبھىسىز ئىكەن.
مەلۇم بىر مىللى دۆلەت  پۇقراسىنىڭ ياخشى پۇقراغا ئايلىنىش غايىسى، ئىدىئولوگىيە، ھەرىكەت شەكىللىرى، ھۆكۈم شەكىللىرىنى ئۆگىنىشىدە مەتبەئە ئەدەبىياتى مۇھىم بىر يول ئىدى. ھازىر، دۇنيادا ياخشى بولسۇن ياكى يامان بولسۇن، بۇنداق رولنى تېخىمۇ كۆپلەپ ئېلىۋاتقىنى رادىئو، كېنو، تېلىۋزور، سىنئالغۇ لىنتىسى، DVD، ئىنتىرنىت تورىغا ئۆزگەردى. مانا بۇ بۈگۈنكى كۈندە ئەدەبىيات فاكولتېتلىرىنىڭ ياردەمگە ئېرىشىشىنىڭ نېمە ئۈچۈن تەسلىشىپ كېتىۋاتقانلىقىنىڭ سەۋەبىدۇر. جەمئىيەت ئۇنىۋېرسىتېتلارنى پۇقرالارنى ئىتىكا بىلەن سۇغىرىدىغان ئاساسلىق ئورگان قىلمايدىغان بولدى. بۇ خىزمەتنى ئىلگىرى ئاكادىمىيەلەر، ئۇنىۋېرسىتېتلاردىكى گۇمانتار پەنلەر فاكولتېتلىرى (ئاساسلىقى ئەدەبىيات تەتقىقاتى ئارقىلىق) قىلاتتى. ھازىر ئۇ بارغانسىرى تىلىۋېزور، رادىئودىكى گەپ- سۆزلەر، كىنولار تەرىپىدىن قىلىنىدىغان بولدى. كىشىلەرنىڭ دىككىنىس (28)، ھىنرى جامېس (29) ۋە تونى مۇررىسۇننىڭ (30) ئەسەرلىرىنى ئوقۇغاچ، تىلىۋىزۇر ياكى سىنئالغۇ لىنتىلىرىدىكى كىنولارنى كۆرۈشى، گەرچە بەزىلەر بۇ ئىككىسىنى بىرلا ۋاقىتتا قىلالايمەن، دەپ جاكارلاشقان بولسىمۇ، مۇمكىن بولمايدۇ. بەزى پاكىتلار كىشىلەرنىڭ تېخىمۇ كۆپ ۋاقتىنى تىلىۋىزۇر كۆرۈش ۋە تورغا چىقىشقا سەرپ قىلىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى. يېقىندا ئوستىن (31)، دىككىنىس، تروللوپ (Trollope) (32)، جامىسلارنىڭ ئەسەرلىرىگە ئاساسەن ئۆزگەرتىپ ئىشلەنگەن كىنولارنى كۆرگەنلەر بۇ ئەسەرلەرنى ئوقۇغانلاردىن زور دەرىجىدە ئېشىپ كەتكەندەك تۇرىدۇ. بەزى ئەھۋالدا (مەن بۇنداق ئەھۋالنىڭ نۇرمال ياكى نۇرمال ئەمەسلىكىنى بىلمىسەممۇ) كىشىلەرنىڭ كىتاب كۆرۈشى ئۇلارنىڭ ئالدى بىلەن تىلىۋىزۇدا ئۆزگەرتىلگىنىنى كۆرگەنلىكى سەۋەبىدىن بولۇۋاتىدۇ. بېسىلغان كىتابلار خېلى ئۇزۇنغىچە ئۆزىنىڭ كۇلتۇر كۈچىنى ساقلاپ قالسىمۇ، ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان دەۋر كۆرۈنەرلىك ئاخىرلىشىۋاتىدۇ، يېڭى مىدىيەلەر كۈنسايىن ئۇنىڭ ئورنىنى ئالماقتا. بۇ دۇنيانىڭ مەھشەر كۈنى بولماستىن، يېڭى مىدىيەلەر ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان يېڭى دۇنيانىڭ باشلىنىشىدۇر.
ئەدەبىيات ھەرىكىتىنىڭ يوقىلىشىدىكى ئەڭ رۇشەن بەلگىلەرنىڭ بىرى پۈتۇن دۇنيادىكى ئەدەبىيات فاكولتىتلىرىدىكى ياش ئوقۇتقۇچىلارنىڭ كەڭ كۆلەمدە ئەدەبىيات تەتقىقاتىدىن قول ئۈزۈپ، نەزەرىيە، كۇلتۇر تەتقىقاتى، كېيىنكى مۇستەملىكە تەتقىقاتى، مىدىيە تەتقىقاتى (كىنو، تىلىۋىزۇر قاتارلىقلار)، ئاممىۋى كۇلتۇر تەتقىقاتى، ئايال جىنس تەتقىقاتى، قارا تەنلىكلەر تەتقىقاتى قاتارلىقلارغا بۇرۇلۇشىدىن ئىبارەت. ئۇلارنىڭ يېزىقچىلىق، ئوقۇتۇش شەكىللىرى ئادەتتە ئىجتىمائى پەنلەرگە يېقىن بولۇپ، ئەنئەنىۋى مەنىدىكى گۇمانتار پەنلەرگە يېقىنلاشمايدۇ. ئۇلار يېزىقچىلىق ۋە ئوقۇتۇشتا ھەمىشە ئەدەبىياتنى چەتلەشتۈرۈپ قويىدۇ ياكى ئەدەبىياتنى كەمسىتىدۇ. ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى كونىچە ئەدەبىيات تارىخى بىلەن مەشىقلەندۈرۈلگەن ھەم كىلاسسىك تىكىسلەرنى ئىنچىكە ئوقۇش بىلەن مەشىقلەندۈرۈلگەن بولسىمۇ، ئەھۋال يەنىلا مۇشۇنداق بولۇۋاتىدۇ.
بۇ ياشلار ھەرگىزمۇ ئەخمەق ئەمەس، بىلىملىك ياۋايىلارمۇ ئەمەس. ئۇلار ھەرگىزمۇ ئەدەبىياتنى يوقىتىش قارارىغا كەلمىگەن، ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى يوقىتىپ قويغۇسىمۇ يوق. ئۇلار ئادەتتە شامالنىڭ يۆنىلىشىنى كۆزىتىشنى ئالدىنقىلاردىنمۇ بەكرەك بىلىدۇ. ئۇلار كىنو ياكى مودا كۇلتۇرلارغا نىسبەتەن ئىنتايىن چوڭقۇر، ماختاشقا ئەرزىگۈدەك قىزىقىشقا ئىگە بولۇپ، قىسمەنلىرى بۇ نەرسىلەر بىلەن زور دەرىجىدە ئۆزلىرىنى ياراتتى. ئۇلاردا ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات تەتقىقاتىنىڭ جەمئىيەت ۋە ئۇنىۋېرسىتېت دائىرىلىرى تەرىپىدىن ۋاقتى ئۆتتى، دەپ جاكارلىنىدىغانلىقىنى ئالدىن كۆرۈش سېزىمىمۇ بار. بۇنداق ۋەزىيەت يېزىق شەكلىدە كۆپلەپ مەيدانغا چىقالمايدىغان ئوخشايدۇ. ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ باشقۇرغۇچىلىرى ئۇنچىۋالا قىلىپ كەتمەيدۇ. ئۇ تېخىمۇ ئۈنۈملۈك شەكىللەرنى، يەنى «تېجەش تەدبىرلىرىنى قاتتىق يولغا قويۇش» ياكى «قىسقارتىش» نامىدا ياردەم توپلاشنى پەيدا قىلىدۇ. ئامېرىكا ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدىكى كلاسسىك تىل ۋە ئىنىگلىز تىلى فاكولتېتلىرىدىن باشقا ھازىرقى زامان تىلى فاكولتېتلىرى ئەڭ ئالدى بىلەن كۆرگۈلۈكىنى كۆرىدۇ. ئەمەلىيەتتە، نۇرغۇن ئۇنىۋېرسىتېتلاردا ئۇلار يوقىلىپ بولدى (ئەڭ دەسلەپكىسى قوشۇۋېتىش شەكلى بولدى). ئامىرىكىنىڭ ئىنگلىز تىلى فاكولتېتلىرى ئەگەر يەنىلا ئەخمەقلىق قىلىپ، داۋاملىق كلاسسىك ئەنگلىيە ئەدەبىياتىنى ئاساس قىلىپ دەرس ئۆتۈپ، ئۆزلىرى ئۆتىدىغان مەزكۇر دۆلەتتىكى ئاساسىي ئېقىم تىلىدىكى تېكستلەرگە خاتا قاراشتا بولسا، قىسقارتىشتىن ئامان قالسىمۇ، بۇنداق ئىنگلىز تىلى فاكولتېتلىرى ناھايىتى تىزلا باشقا فاكولتېتلارغا ئوخشاش كۈلپەتلىك تەقدىرگە دۇچار بولىدۇ.
ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ ئەنئەنىۋى فۇنكسىيەسى (ئۇنىۋېرسىتېت كۇتۇبخانىلىرى ئارقىلىق ساقلىنىدىغان ھەرقايسى دەۋر، ھەرقايسى تىللاردىكى ئەدەبىيات ھەم ئىككىنچى قول ماتېرىياللار) ھازىر رەقەملەشتۈرۈلگەن سانلىق مەلۇماتلار ئامبىرىغا تىز سۈرئەتتە ئورۇن بەرمەكتە. ھەرقانداق بىر ئادەم كومپىيۇتېرى، مودېمى بولسىلا مۇلازىمېتىر ئارقىلىق تورغا چىقىپ، بۇ كۆپلىگەن سانلىق مەلۇماتلار ئامبىرىدىن پايدىلىنالايدۇ. نۇرغۇن تور بىكەتلىرى ئارقىلىق تېخىمۇ كۆپ ئەدەبى ئەسەرلەرنى تورغا چىقىپ، ھەقسىز كۆرگىلى بولىدۇ. بۇنىڭ مىسالى «ئۇچار كېمە ئاۋازى» (the voic of the Shuttle) بولۇپ، چىكاگو ئۇنىۋېرسىتېتى سان باربارا مەكتەپ رايونىدىكى ئالان لىيۇ ھەم ئۇنىڭ خىزمەتداشلىرى تەرىپىدىن تەمىنلىنىلمەكتە (http://vos.ucbs.edu). جون خوپكىنىس ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ «مىيۇز قۇرۇلۇشى» (Project muse) كىشىلەرگە نۇرغۇن قەرەللىك ژۇرناللارنى ئوقۇتالايدۇ (http//muse.jhu.edu/jornals/index_text.html)
تەتقىقات خاراكتىرلىك كۇتۇبخانىلارنىڭ ۋاقتى ئۆتمەكتە. ئادەمنىڭ دىققىتىنى تارتىدىغىنى «ۋىللىئام بىلەيىك (33) ئارخىپلىرى تور بىكىتى» (william Blake Archiv website, http//blakearchiv.org/ ) دۇر. ئۇ ئېۋىس (morris eaves)، ئەسك (Robert Essick) ۋە ۋىسكوم (joseph Viscomi) تەرىپىدىن ئېچىلغان. ھەرقانداق ئادەم، ھەرقانداق جايدا تورغا چىقالىغۇدەك كومپيۇتېرى بولسىلا، بىلەيىكنىڭ «جەننەت بىلەن دوزاخنىڭ تويى» (The Marrige of Heaven and Hell) نىڭ ئاساسلىق نەشرلىرى ھەم ئۇنىڭ بىشارەتچىلىككە ئائىت باشقا كىتابلىرىنى كۆرۈپ، چۈشۈرۈپ، بېسىپ چىقىرالايدۇ (مەن ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىرىنى مىسالغا ئالسام، مېئانې شىتاتىنىڭ دېڭىز بويىدىكى بىر خىلۋەت كەپىدە، بىر يىلدىن كۆپرەك تۇرۇپ، مەزكۇر كىتابنى يېزىپ چىققانىدىم). بۇ «قىستۇرما رەسىملىك كىتاب» لارنىڭ ئەسلىي نۇسقىلىرى ئەنگلىيە، ئامېرىكىدىكى نۇرغۇن تەتقىقات خاراكتېرلىك كۇتۇپخانىلارغا تارقالغان بولۇپ، ئىلگىرى پەقەت بىلەيىك مۇتەخەسسىسلىرى، ھەرقايسى جايلارغا بېرىپ تەتقىقات ئېلىپ بارغىدەك پۇلى بار كىشىلەرلا كۆرەلەيتتى. تەتقىقات خاراكتېرلىك كۇتۇپخانىلار ھېلىھەم بۇ كىتابلار ۋە ئارگىناللارنىڭ ئەسلىي نۇسقىلىرىنى ياخشى ساقلاپ كېلىۋاتقان بولسىمۇ، ئۇلار بۇ ماتېرىياللارنى كۆرۈشتىكى ئاساسلىق يول بولماي قېلىۋاتىدۇ.
كومپيۇتېر ئىكرانىدىكى ئەدەبىيات بۇ خىل يېڭى مىدىيە تەرىپىدىن ناھايىتى ئازلا ئۆزگەرتىلدى. ئۇ باشقىچە بىر نەرسىگە ئايلىنىپ قالدى. يېڭى ئىزدەش ۋە كونترول قىلىش شەكلىنىڭ ھەر بىر ئەسەرنى توردىكى سان- ساناقسىز باشقا ئوبرازلار بىلەن بىر قاتاردا قويۇشى ئەدەبىياتنى ئۆزگەرتىۋەتتى. بۇ ئوبرازلار يىراق دېسە يىراق، يېقىن دېسە يېقىن بىر قاتلامدا بولۇپ، ئۇلار شۇ ھامان يېقىنلىتىلىدۇ ھەم ئۆز نۆۋىتىدە يات، ناتونۇش، تېخىمۇ يىراقتا تۇرغاندەك بىلىنىدۇ. توردىكى بارلىق تور بىكەتلىرىدىكى ئەدەبىي ئەسەرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى بىرلىكتە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغان غەيرى بوشلۇقتىكى بوشلۇقنى بىز تور بوشلۇقى (cyberspace) دەپ ئاتايمىز. كومپيۇتېر مەشغۇلاتى بىلەن قول ئارقىلىق كىتاب بەتلىرىنى بىر- بىرلەپ ئۆرۈش تامامەن ئوخشاشمايدىغان جىسمانىي پائالىيەتلەردۇر. مەن ئىكراندا ئەدەبىي ئەسەر ئوقۇشنى ئەستايىدىل سىناپ باقتىم، مەسىلەن، ھىنرى جامىسنىڭ «مۇقەددەس بۇلاق» ناملىق ئەسىرىنى ئوقۇپ باقتىم. مېنىڭ قولۇمدا دەل مۇشۇ ئەسەرنىڭ باسما نۇسقىسى يوق ئىدى، توردىن بىرنى تاپتىم. مەن بۇنداق ئوقۇشنىڭ ناھايىتى تەسلىكىنى بايقىدىم. بۇ شەك شۈبھىسىزكى، مېنىڭ جىسمانى ئادىتىمنىڭ باسما كىتابلار دەۋرى تەرىپىدىن مەڭگۈلۈك بەلگىلىنىپ كەتكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرەتتى.

 داۋامى بار