ئەدەبىياتنى نېمە مۇمكىنچىلىككە ئايلاندۇرىدۇ؟ 

غەربنىڭ ئەھۋالىدىن قارىغاندا، ئەدەبىيات چوقۇم ھەمراھ بولۇشى زۆرۈر بولغان كۇلتۇر ئالاھىدىلىكى نېمە؟ غەرب ئەدەبىياتى مەتبەئە كىتابلىرى ھەم باشقا مەتبەئە شەكىللىرى (مەسىلەن، گېزىت، ژۇرنال، تۈرلۈك مەتبۇئات) دەۋرىگە مەنسۇپ. غەرب پەيدىنپەي ھەممە ئادەم دېگۈدەك ساۋاتلىق بولغان ۋەزىيەتنى ئىشقا ئاشۇردى. ئەدەبىياتمۇ بۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك، كەڭ كۆلەمدىكى ساۋاتلىقلار بولمىسا ئەدەبىيات بولمايدۇ. ئەدەبىيات يەنە 17- ئەسىردىن كېيىن غەرب دېموكراتىك تۈزۈمىنىڭ پەيدىنپەي مەيدانغا كېلىشى بىلەنمۇ مۇناسىۋەتلىك. دېموكراتىيە تۈزۈمى سايلام ھوقوقى، قانۇنلۇق ھۆكۈمەت، مۇنتىزىم ئەدلىيە سىستېمىسى، ئاساسى ئىنسانىي ھوقۇق ۋە پۇقرالىق ئەركىنلىكى قاتارلىقلاردىن دېرەك بەردى. بۇ دېموكراتىك ئەللەر بىرقەدەر ئومۇميۈزلۈك بولغان مائارىپنى ئاستا- ئاستا تەرەققىي قىلدۇرۇپ، خەلقىنى نەشر بۇيۇملىرىغا ئېرىشىش ۋە يېڭى كىتابلارنى نەشر قىلدۇرۇش ھوقۇقىغا ئىگە قىلدى.
ئەلۋەتتە، بۇ ئەركىنلىك ئەزەلدىن ئۈزۈل- كېسىل بولۇپ باقمىدى. بۈگۈنكى كۈندىكى ئەڭ دېموكراتىك دۆلەتتىمۇ تۈرلۈك شەكىلدىكى تەكشۈرۈشلەر مەتبەئە ماشىنىلىرىنىڭ كۈچىنى چەكلىمەكتە. مەتبەئە ماشىنىسىغا ئوخشاش ھوقوقنىڭ سىنىپىي ئايرىمىسىنى بۇنداق بۇزۇپ تاشلىغان يەنە بىر تېخنىكا يوق. مەتبەئە ماشىنىسى فىرانسىيە بۈيۈك ئىنقىلابى، ئامېرىكا ئىنقىلابىدەك دېموكراتىك ئىنقىلابلارنى مومكىنچىلىككە ئايلاندۇردى. بۈگۈنكى كۈندە ئېنتېرنىت تورى موشۇ خىل فۇنكسىيەنى ئادا قىلىۋاتىدۇ. ئىلگىرىكى ئىنقىلابلارغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، مەخپىي گېزىت، تەشۋىقات، ھۆرلۈك خاراكتېرىگە ئىگە ئەدەبىي ئەسەرلەرنى بېسىپ تارقىتىش ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ، بۇ دەل ئېلخەت، ئىنتىرنىت تورى، يانفۇن، خاتىرە كومپيۇتېرنىڭ بۇنىڭدىن كېيىنكى بارلىق ئىنقىلابلىرىمىزدا ئىنتايىن مۇھىم بولىدىغانلىقىغا ئوخشايىتتى. ئەلۋەتتە، بۇ ئىككى خىل ئالاقە تۈزۈلمىسى ئۆز نۆۋىتىدە يەنە كۈچلۈك ئېكىسپىلاتتاتسىيە قورالىدۇر.
ھازىرقى زامان دېموكراتىيەسىنىڭ باش كۆتۈرۈشى ھازىرقى زامان مىللىي دۆلەتلىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشىدىن دېرەك بەردى. ھەرقايسى ئەل پۇقرالىرى ئىچىدە، ھازىرقى زامان مىللىي دۆلەتلىرىنىڭ ھەممىسى مىللەت، تىل جەھەتتىكى بىرلىككە ئىلھام بەردى. ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى ئاممىباب ئەدەبىياتتۇر. ئۇنىڭغا لاتىن تىلىنىڭ بىر خىل ئەمەلىي قوللىنىلىدىغان تىل بولۇشتىن پەيدىنپەي قېپقىلىشى ھەمراھ بولدى. مىللىي دۆلەتلەرگە ئەگىشىپ، مىللىي ئەدەبىيات ئۇقۇمى، يەنى مەلۇم بىر دۆلەتنىڭ تىلى ياكى ئاممىباب تىلدا يېزىلغان ئەدەبىيات پەيدا بولدى. بۇ خىل كۆز قاراش مەكتەپلەر ۋە ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ ئەدەبىيات تەتقىقاتىدا كۈچلۈك نامايەن بولۇپ، فىرانسوز تىلى فاكولتېتى، گېرمان تىلى فاكولتېتى، ئىنگلىز تىلى فاكولتېتى، سىلاۋىيان تىلى فاكولتېتى، ئىتالىيان تىلى فاكولتېتى، ئىسپان تىلى فاكولتېتى قاتارلىقلارنى تۈزۈملەشتۈرۈپ، بىر- بىرىدىن ئايرىپ چىقتى. بۇ فاكولتېتلار بىراقلا يوقالماي، يەنە قايتا تەشكىللىنىدۇ، ئەمما، نۆۋەتتە بۇنىڭغا نىسبەتەن غايەت زور توسالغۇ مەۋجۇت بولماقتا.
غەرب ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى نۇقتىئىينەزىرىنىڭ تىكلىنشى ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ھازىرقى زامان تەتقىقات خاراكتېرلىك ئۇنىۋېرسىتېتلىرىنىڭ پەيدا بولۇشى بىلەن بىللە بولدى. ئادەتتە، ئەڭ دەسلەپكى ھازىرقى زامان ئۇنىۋېرسىتېتى ۋىلھىلىم ۋون خۇمبولدىت (Wilhelm Von Humboldt) (6) تۈزگەن لايىھەنىڭ يېتەكچىلىكىدە قۇرۇلغان بېرلىن ئۇنىۋېرسىتېتى، دەپ قارىلىدۇ. ھازىرقى زامان تەتقىقات خاراكتېرلىك ئۇنىۋېرسىتېتلىرى ئىككى ياقىلىما بۇرچنى ئۈستىگە ئالدى، ئۇنىڭ بىرىنچىسى «بىلىم»، يەنى بارلىق ھەقىقەتلەر توغرىسىدىكى ئىزدىنىش، ئىككىنچىسى، «مائارىپ» نى بىر دۆلەتنىڭ ئېتىكىسىغا ئۇيغۇنلاشتۇرۇپ، مەزكۇر دۆلەتىنىڭ پۇقرالىرى (ئەڭ دەسلەپتە ئاساسەن ئەر پۇقرالار) نى تەربىيەلەش ئىدى. ھازىرقى زاماندىكى ئەدەبىيات قارىشى تەتقىقات خاراكتېرلىك ئۇنىۋېرسىتېتلار ھەم ئۇنىۋېرسىتېتلار ئۈچۈن تەييارلىق قىلىنىدىغان تۆۋەن دەرىجىلىك مەكتەپ مائارىپى تەرىپىدىن يارىتىلغان دېسەك بۇ مۇبالىغا بولۇپ قالىدىغان ئوخشايدۇ. نېمىلا بولسۇن، گېزىت، ژۇرنال ھەم يېڭىلىقپەرۋەر تەنقىدچىلەر ۋە ئوبزورچىلارمۇ كۈچ چىقارغانىدى، مەسىلەن، ئەنگلىيەلىك جونسون، كولىرىج Samuel Taylor Colerdge)) (7). ئۇنىۋېرسىتېتلار يېتىشتۈرگەن يازغۇچىلار بىزنىڭ ئەدەبىيات قارىشىمىزغا زور تەسىرلەرنى كۆرسەتتى. مەسىلەن، گېرمانىيەلىك ئاكا- ئۇكا شىلەيگىرلار ھەم گېرمانىيە رومانتېزىم ئېقىمىدىكى بارلىق تەنقىدچىلەر ۋە پەيلاسوپلار. ئەنگلىيەنى مىسالغا ئالساق، ئوكىسفورت ئۇنىۋېرسىتېتىنى پۈتتۈرگەن ۋودىسۋورز (Wordsworth) (8) نى كۆرسىتىشكە بولىدۇ، ئۇنىڭ «لېرىك شېئىرلارغا مۇقەددىمە» سى نەچچە ئەۋلاد كىشىلەرگە شېئىر ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش يوللىرىنى تەبىرلەپ بەردى. ۋىكتورىيە دەۋرىدە ئوكىسفورتتا تەربىيەلەنگەن ئارنولىد (Matthew Arnold) (9) ئەنگلىيە- ئامېرىكا ئىككى دۆلەت ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى تۈزۈملەشتۈرۈشكە ئۇل سالغۇچىدۇر. بۈگۈنكى كۈندىكى كونسېرۋاتىزم چەمبىرىكى ئىچىدە ھېلىھەم ئارنولىدنىڭ ئىدىيەسى ھۆكۈم سۈرمەكتە.
ئارنولىد گىرمانىيەلىكلەرنىڭ «ياردىمى» دە «مائارىپ» نىڭ مەسئۇلىيىتىنى پەلسەپەدىن ئەدەبىياتنىڭ زىممىسىگە يۈكلىدى. ئارنولىدنىڭ گېپى بويىچە ئېيتقاندا، ئەدەبىيات پۇقرالارغا «دۇنيادىكى بىلىنگەن ۋە مۇلاھىزىدىن ئۆتكۈزۈلگەن ئەڭ ياخشى نەرسىلەر» نى بىلدۈرۈپ، بۇنىڭ بىلەن پۇقرالارنى يارىتاتتى. ئارنولىدقا نىسبەتەن ئېيتقاندا، بۇ «ئەڭ ياخشى نەرسىلەر» ھومىر، «ئىنجىل» دىن تارتىپ گىيوتى، ۋودىسۋورزغىچە بولغان كىلاسسىك غەرب ئەسەرلىرىدە ئىدى. مۇتلەق كۆپ ساندىكى كىشىلەر ھېلىھەم ئۆزى تۇرغان مەكتەپتىكى مۇئەللىملەرنىڭ ئېغىزىدىن تۇنجى قېتىم ئەدەبىيات دېگەن بۇ نەرسىنىڭ بارلىقىنى ئاڭلايدۇ.
ئۇنىڭ ئۈستىگە، ئۇنىۋېرسىتېتلار ئىزچىل رەۋىشتە تەتقىقات خاراكتېرلىك كۇتۇبخانا ۋە نادىر نۇسقىلارنى يىغىپ ساقلاش، كىتاب، گېزىت- ژۇرنال، قوليازمىلارنى يىغىشقا تايىنىپ، ئەدەبىياتقا قارىتىلغان ساقلاش، كاتولوگ تۈزۈش، قوغداش، تەقرىز، شەرھىيلەشكە مەسئۇل بولىدۇ. ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ «بىلىم بۇرچى» («مائارىپ» بۇرچىدا ئەمەس) دا ئەدەبىياتنىڭ مۇناسىپ ئورنى بار. مەن 20- ئەسىرنىڭ 50-، 60- يىللىرى جون خوپكىنىس ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىۋاتقاندا، ئەدەبىيات فاكولتېتىدا بۇنداق ئىككى ياقىلىما بۇرچ بۇرۇنقىدەكلا ئىدى، بۈگۈنكى كۈندىمۇ يوقىلىپ كەتكىنى يوق.
ھازىرقى زامان دېموكراتىك تۈزۈمى ئاستىدا ئەدەبىياتنى مومكىنچىلىككە ئايلاندۇرىدىغان ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىك سۆز ئەركىنلىكى، جۈملىدىن سۆزلەش، يېزىش، نەشر قىلىشقا ئوخشاش بارلىق ئەركىنلىك بولسا كېرەك. سۆز ئەركىنلىكى ھەربىر ئادەمنىڭ ھەممە نەرسىنى تەنقىدلەش، ھەممە نەرسىدىن گۇمانلىنىشىغا رۇخسەت قىلدى. ئۇ ھەتتا ئادەمنى سۆز ئەركىنلىكى ھوقوقىنى تەنقىتلەشكىمۇ ھوقوقلۇق قىلدى. خۇددى جاك دىرىدا ئېنىق كۆرسەتكەندەك، غەرب مەنىسىدىكى ئەدەبىيات ھەممىنى سۆزلەش ھوقۇقىغا تايىنىپلا قالماي، ئۆزىنىڭ گەپ- سۆزىگە مەسئۇل بولماسلىق ھوقوقىغىمۇ تاياندى. بۇ قانداق گەپ؟ ئەدەبىيات تەسەۋۋۇر ساھەسىگە مەنسۇپ، ئەدەبى ئەسەرلەردىكى بارلىق نەرسىلەرنى ئوموملاشتۇرۇپ تەجرىبىچانلىق، قىياستىنلا ئىبارەت، ھېچقانداق بىر كۆرسىتىپ بېرىش ياكى ئورۇنلاش فونكىسىيەسى بولمايدۇ، دېيىشكە بولىدۇ. دوستويىۋىسكى قاتىللارنى قوللىغۇچى ئەمەس ئىدى، ئۇ «جىنايەت ۋە جازا» دا قاتىلغا مەدھىيە ئوقۇماقچىمۇ ئەمەس ئىدى. ئۇ بىر توقۇلما ئەسەر ئىجاد قىلىپ، ئۇنىڭدا پالتا ئارقىلىق ئادەم ئۆلتۈرگۈچىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى قىياس قىلدى. ھازىرقى زاماندىكى نۇرغۇن رازۋىدكا ھېكايىلىرىنىڭ بېشىدا «دۇنيادا بار ھەم دۇنيادا يوق ھەقىقىي شەخىسلەرگە ئوخشاپ كېتىدىغان جايلار تاسادىپىي توغرا كېلىپ قېلىشتۇر» دېگەن بىر كونا گەپ بار. بۇ بىلدۈرگۈ (ھەمىشە ساختا بولىدۇ) قانۇن تالاش- تارتىشىدىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈنلا ئەمەس، ئۇ يەنە كۆرسىتىلگەن مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالماسلىق ئەركىنلىكىنىمۇ نامايەن قىلىدۇ، مانا بۇ ھازىرقى زامان مەنىسىدىكى ئەدەبىياتنىڭ بىر ئاساسىي ئالاھىدىلىكىدۇر.
ھازىرقى زامان غەرب ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر ئالاھىدىلىكى سۆز ئەركىنلىكى بىلەن زىددىيەتلىشىپ قالىدىغاندەك تۇرىدۇ. دىموكراتىك تۈزۈمدىكى سۆز ئەركىنلىكى پرىنسىپ جەھەتتە بارلىق كىشىلەرنىڭ ھەممىنى دېيىشىگە رۇخسەت قىلسىمۇ، بۇ ئەركىنلىك ئىزچىل رەۋىشتە تۈرلۈك شەكىللەردىكى ئېغىر چەكلىمىلەرگە ئۇچراپ كەلدى. مەتبەئە ئەدەبىياتى دەۋرىدە، يازغۇچىلار ئەمەلىيەتتە ئەدەبىي ئەسەرلەردە ئىپادىلەنگەن ئىدىيەگە مەسئۇل بولۇشقا مەجبۇرلىنپلا قالماي، بۇ ئەسەرلەر پەيدا قىلىدىغان (ياكى باشقىلار تەرىپىدىن پەيدا قىلىدۇ دەپ قارىلىدىغان) سىياسىي ياكى ئىجتىمائىي تەسىرگىمۇ مەسئۇل بولاتتى. سىكوت (sir Walter scott) (10) نىڭ ھېكايىلىرى بىلەن سىتوۋ خانىمنىڭ «تام تاغىنىڭ كەپىسى» (11) ئوخشىمىغان شەكىللەر ئارقىلىق ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىنى پەيدا قىلدى، ئالدىنقىسى ئۆزىنى جەنۇب مۆتىۋەرلىرى ئىچىدىكى ھەددىدىن زىيادە ۋاقتى ئۆتۈپ كەتكەن مۆتىۋەرلىك ئىدىيەسى بىلەن سۇغارغان بولسا، كېيىنكىسى كىشىلەرنىڭ قۇللۇق تۈزۈمنى بىكار قىلىشتا چىڭ تۇرۇشىغا ئوچۇق- ئاشكارا ئىلھام بەردى، دەپ قارالغانىدى. بۇ كۆزقاراشلار تولىمۇ بىھۇدە. «تام تاغىنىڭ كەپىسى» نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسى ماۋ زېدوڭ ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان كىتابلارنىڭ بىرى ئىدى. بۈگۈنكى كۈندىمۇ بىرەر يازغۇچى مەلۇم بىر ئەسەردە دېيىلگەن گەپ  مېنىڭ ئەمەس، ئۇ تەسەۋۋۇر قىلىنغان بىر پىرسوناژنىڭ تەسەۋۋۇر قىلغان كۆز قاراشلىرىنى ئېيتىشىدۇر، دەپ، بۇ ئارقىلىق قانۇنىي جاۋابكارلىقتىن ئۆزىنى قاچۇرالمايدۇ.
ھازىرقى زامان غەرب ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىياتى جەريانىدا، مەتبەئە كۇلتۇرىنىڭ تەرەققىياتى ياكى ھازىرقى زامان دېموكراتىك تۈزۈمىنىڭ باش كۆتۈرۈشىگە ئوخشاش مۇھىم بولغىنى، ھازىرقى زامان مەنىسىدىكى «ئۆزلۈك» نىڭ ئىختىرا قىلىنىشى بولدى. ئادەتتە بۇ دىكارت (12) ياكى لوكقا (13) مەنسۇپ، دەپ قارىلىدۇ. دىكارتنىڭ «ئويلىنىۋاتىمەن، شۇڭا مەن مەۋجۇت» دېيىشىدىن تارتىپ، لوكنىڭ «ئىنسانلارنى چۈشىنىش ھەققىدە» سىنىڭ 2- جىلىد 27- بابىدىكى كىملىك، ئاڭ، ئۆزلۈككە ئائىت ئىختىرالار؛ فىشىتنىڭ (14) ھەممىدىن ئەلا «مەن» ى؛ گىگىلنىڭ (15) مۇتلەق روھى؛ نىتچېنىڭ (16) ئۆزلۈك ھوقۇق ئىرادىسىنىڭ سوبىكتىدىن ئىبارەت دېيىشى؛ فىرىئودنىڭ (17) ئۆز بىر بۆلۈك ئۆزلۈكتىن ئىبارەت دېيىشى؛ خوسرىلنىڭ (18) ھادىسىشۇناسلىق ئۆزلۈكى؛ ھېيدىگگىرنىڭ «بولۇقلۇق» (19) (此在، ئۇ دىكارتنىڭ ئۆزلۈكىگە قارىمۇ قارشى دېيىلسىمۇ، يەنىلا باشقا تۈسكە كىرىۋالغان بىر خىل سوبىكىتلىقتىن ئىبارەت) ى؛ ئاۋستىن (J. L. Austin) (20) قاتارلىقلارنىڭ تىل ھەرىكىتى نەزەرىيەسىدىكى ئورۇنلىغۇچى تىل (performative utterance، مەسىلەن، «مەن كاپالەت بېرىمەنكى»، «مەن باغلىشىمەنكى» دېگەندەك) نىڭ سوبيېكتى سۈپىتىدىكى مەن؛ چۇۋۇلمىچىلىق (21) (ياكى كېيىنكى قۇرۇلمىچىلىق − تەرجىماندىن. 解构主义) ئىدىيەسى ياكى پوستمودىرنېزم ئىدىيەسىدىكى سۇبيېكىت (چىقىرىپ تاشلىنىدىغان نەرسە بولماستىن، شۈبھىلىنىلىدىغان بىر مەسىلە) قىچە بولغان ئەدەبىياتنىڭ پۈتكۈل گۈللىنىش مەزگىلى، ياكى ئۇنداق ياكى مۇنداق ئۆزلۈك نۇقتىئىينەزىرىگە تايىنىپ، ئۆزلۈكنى ئۆزىنى بىلىش، مەسئۇل بولۇشنىڭ سوبيېكتى دەپ قارىدى. ھازىرقى زاماندىكى ئۆزلۈك ئۆزىنىڭ دەيدىغىنى، ئويلايدىغىنى، قىلىدىغىنىغا مەسئۇل بولالايدۇ، بۇ يەنە ئۇ ئەدەبىي ئەسەر ئىجاد قىلغان چاغدىكى ئىشلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
بىزنىڭ ئەنئەنىۋى مەنىدىكى ئەدەبىياتىمىز بىر خىل يېڭى ئاپتۇر قارىشى ۋە ئاپتۇرلۇق ھوقۇقى نۇقتىئىينەزىرىگىمۇ تايىنىدۇ. بۇ ھازىرقى زاماندىكى نەشر ھوقۇقى قانۇنلىرىدا قانۇنىيلىققا ئىگە قىلىندى. ئەدەبىياتتىكى بارلىق مۇھىم شەكىللەر ۋە ماھارەتلەرنىڭ ھەممىسى يېڭى ئۆزلۈك ئۇقۇمىدىن پايدىلاندى. ئەڭ دەسلەپكى بىرىنچى شەخس پىروزىسى، مەسىلەن «دېڭىز سەرگەردانى روبىنسۇن كىروزۇ» (22) 17- ئەسىردىكى پېروتىستانت دىنى تەۋبە ئەسەرلىرى تىپىدىكى قەلىبىنى بىۋاسىتە نامايەن قىلىش ئۇسۇلىنى قوللاندى. 18- ئەسىردىكى خەت- چەكچە پروزىچىلىق خەت- چەكلەر بىلەن سۇبيېكتلىقنى نامايەن قىلدى. رومانتىزملىق شېئىرىيەت بىر لېرىك «مەن» نى مۇئەييەنلەشتۈردى. 19- ئەسىر پېروزىسى مۇرەككەپ ئۈچىنچى شەخىس بايان شەكلىنى تەرەققىي قىلدۇردى. بۇ شەكىللەر ئىككى سۇبيېكتلىقنىڭ ۋاسىتىلىق دېيىلمىسى (23) (话语، بىرى بايانچىنىڭ، بىرى پىرسوناژنىڭ) ئارقىلىق بىرلا ۋاقىتتىكى ئىككى ياقىلىمىلىقنى نامايەن قىلدى. 20- ئەسىر پېروزىسى بىۋاسىتە سۆز ئىشلىتىش ئارقىلىق توقۇلما پىرسوناژنىڭ «ئاڭ ئېقىمى» نى نامايەن قىلدى. «ئۇلىسىس» (24) نىڭ ئاخىرىدىكى مىرى بۇرومنىڭ مونولوگى بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇر.

 داۋامى بار