تۆتىنچى باب: نېمە ئۈچۈن ئالەم مەۋجۇت بولىدۇ

نېمە ئۈچۈن مەلۇم بىر شەيئى مەۋجۇت ئەمەس بولماستىن، بەلكى مەۋجۇت بولىدۇ؟ بۇنىڭ تەبىئەتتە بىرەر سەۋەبى بولىدۇ.

                                                ــــ لېيبنىز

ئالەم قانچىكى چۈشىنىشلىك بولغانسېرى، ئۇ شۇنچىكى ئەھمىيەتسىز بولىدۇ.

                                 ـــ ستېۋېن ۋېينىبېرگ

ياراتقۇچى خۇدا ئۆز ئىرادىسى بويىچە ئالەمنى ياراتقان، دېگەن بۇ خىل قاراش خىرىستىئان ــ يەھۇدىي دىنى مەدەنىيىتىدە پۇختا ئاساسقا ئىگە. لېكىن بىز شۇنى كۆرمەكتىمىزكى، بۇ خىل قىياس كەلتۈرۈپ چىقارغان مەسىلىلەر ھەل قىلغان مەسىلىلەردىن كۆپ، ئۇنىڭ ئۈستىگە بىر قانچە ئەسىردىن بۇيان ئۇ ئىلاھىيەتشۇناسلارنىڭ قاتتىق گۇمانلىنىشىغا ئۇچراپ كەلدى. مەسىلە ۋاقىتنىڭ خاراكتېرى جەھەتتە كېلىپ چىقتى. بۈگۈنكى كۈندە، بىز ۋاقىت بىلەن بوشلۇقنىڭ ئايرىلماس ئىكەنلىكىنى بىلىمىز. ماددىغا ئوخشاشلا، ۋاقىت ــ بوشلۇقمۇ تەبىئىي ئالەمنىڭ بىر قىسمى. توققۇزىنچى بانتا ۋاقىتنىڭ ئۆزىگە خاس ئۆزگىرىش ۋە ھەرىكەت قانۇنىيىتى بولىدىغانلىقى، ئۇنىڭ ئېنىق ھالدا فىزىكىغا تەۋە بولىدىغانلىقىنى كۆرۈپ ئۆتىمىز. ئەگەر ۋاقىت تەبىئىي ئالەمگە تەۋە بولسا، بەلكى فىزىكىلىق قانۇنىيەتلەرنىڭ ئىدارە قىلىشىغا ئۇچرايدىغان بولسا، ئۇنداقتا، ۋاقىت خۇدا تەرىپىدىن يارىتىلغان دەپ تونۇلۇۋاتقان ئالەمنىڭ ئىچىدە بولۇشى مۇقەررەر. بىزنىڭ ئادەتتىكى سەۋەب-نەتىجە مۇناسىۋېتىگە بولغان چۈشەنچىمىز بويىچە، سەۋەب ۋاقىت جەھەتتە جەزمەن نەتىجىدىن بۇرۇن بولىدۇ. ئۇنداقتا، خۇدا ۋاقىتنىڭ مەۋجۇت بولۇشىدىكى سەۋەب دېگەننىڭ مەنىسى نېمە؟ سەۋەب-نەتىجە مۇناسىۋىتى بىرخىل ۋاقىت خاراكتېرلىك ھەرىكەتتۇر. ھەرقانداق شەيئىي مەلۇم خىل سەۋەبنىڭ نەتىجىسى بولۇشتىن ئىلگىرى جەزمەن ئالدى بىلەن ۋاقىت بولۇشى كېرەك. ئەگەر ۋاقىت مەۋجۇت بولمىسا، ئەگەر «تىن بۇرۇن» يوق بولسا، خۇدا ئالەم پەيدا بولۇشتىن ئىلگىرىلا مەۋجۇت بولغان دەيدىغان بۇخىل گۆدەكلەرچە قاراش روشەن ھالدا بىمەنە بولىدۇ.

ۋاقىتتىن تاشقىرى خۇدا «ھەرقانداق ئالەمنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئىگىلەپ تۇرۇش»تەك بۇخىل تېخخمۇ كۈچلۈك ئۇسۇلدا ئالەمنى «ياراتقان» دەپ قارىلىدۇ. ۋاقىتتىن تاشقىرى خۇدا ئالەمنى ئاددىي ھالدىلا ھەرىكەتكە كەلتۈرگەن بولماستىن، بەلكى ئىزچىل ھەرىكەتلىنىدىغان قىلغان. شۇنىڭ بىلەن، چەكسىز ئالەمنىڭ ياراتقۇچىسى مۇشۇ جايدا مۇشۇ ۋاقىتنىڭ ئۆزىدە پائالىيەت قىلىۋاتىدۇ دەيدىغان بىرخىل تېخىمۇ كۈچلۈك بىۋاستىلىك تۇيغۇسى بېرىدىغان قىلىنغان. بۇنداق بولغاندا، ئۇنىڭ ئوبرازى سەل غۇۋالىشىدۇ، چۈنكى ۋاقىتتىن تاشقىرى خۇدا دېگەن بۇ ئۇقۇمنى چۈشىنىش تەس.

بىر خىل خۇدا ۋاقىتنىڭ ئىچىدىكى خۇدا بولۇپ، ئۇ ئالەمنى ياراتقان، ئۇ ئالەمنىڭ پەيدا بولۇشىدىكى سەۋەب. يەنە بىر خىل خۇدا ۋاقىتتىن تاشقىرى خۇدا بولۇپ، ئۇ ئالەم (جۈملىدىن ۋاقىت)نىڭ مەۋجۇت بولۇشىنى قولىدا تۇتۇپ تۇرىدۇ. بۇ ئىككى خىل خۇدانى بەزىدە كىشىلەر تۆۋەندىكى سخېما ئارقىلىق تەسۋىرلەيدۇ. بىر قاتار ئىشلار بار، ھەربىر ئىش ئالدىنقى بىر ئىشقا تايىنىپ مەۋجۇت بولىدۇ دەپ پەرەز قىلايلى.

بۇنىڭدىكى L»» فىزىكىلىق قانۇن Lنىڭ رولى ئارقىلىق، بىرخىل ئىشنىڭ ئۆزىدىن كېيىنكى بىرخىل ئىشنى كەلتۈرۈپ چىقارغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ.

خۇدا ئالەمنىڭ ياراتقۇچىسى دېگەن بۇ ئۇقۇمنى خۇدا (ئۇنىڭغا Gنى ۋەكىل قىلىمىز)نى بۇ سەۋەب-نەتىجە قاتارىنىڭ بىرىنچى ئەزاسى قىلىپ ئىپادىلىسەك، تۆۋەندىكىدىك بولىدۇ:

يەنە بىر جەھەتتىن ئەگەر خۇدا ۋاقىتتىن تاشقىرى، ئۇ ھالدا ئۇنىڭ بۇ خىل سەۋەب-نەتىجە زەنجىرىگە تەۋە بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. ئۇ سەۋەب-نەتىجە زەنجىرىدىن تاشقىرى بولۇپ، زەنجىرنىڭ ھەربىر تۇتاشقان يېرىدە بۇ سەۋەب-نەتىجە زەنجىرىنى ئىدارە قىلىپ تۇرىدۇ:

سەۋەب-نەتىجە زەنجىرىنىڭ بىرىنچى ھالقىسى (مەسىلەن: ۋاقىتنىڭ باشلىنىشى) بار ياكى بىرىنچى ھالقىسى (مەسىلەن: يېشى چەكسىز ئالەمدە) يوق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، يۇقىرىدىكى سخېمىدا ھامان مەسىلە يوق. يۇقىرىدىكى سخېما بولغانلىقتىن، بىز، خۇدا ئالەمنىڭ سەۋەبى دېگەندىن كۆرە، خۇدا ئالەمنىڭ چۈشەندۈرۈشى دېگەن تۈزۈك دېيەلمەيمىز.

يۇقىرىدىكى ئۇقۇمىنى ئاسان چۈشەنگىلى بولمايدۇ. يۈزەكى ئېيتقاندا، فىزىكىلىق قانۇنلار شەيئىلەرنىڭ پەيدا بولۇشىنىڭ قانۇنىيەتلىكلىكى بويىچە كۆز ئالدىمىزدا نامايان بولىدۇ. پلانېتلارنىڭ ئۆز ئوربىتىسىدا توغرا ئايلىنىشى، ئېلېمېنتلار سپېكترىنىڭ تەرتىپلىك سىزىقلىرى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسىنىڭ قانۇنىيىتى بولىدۇ. ئەگەر مېڭىۋاتقان ئاپتوموبىل تورمۇز قىلىنسا، ئۇنىڭ سۈرئىتى ئاستىلايدۇ. ئەگەر پارتلاتقۇچ دورىغا ئوت يېىلسا، ئۇ شۇئان پارتلايدۇ. قىزىق ئوت مۇزنى ئېرىتىدۇ، لوڭقا قاتتىق يەرگە چۈشسە چېقىلىپ كېتىدۇ. بۇ ئالەم تەرتىپسىز، قانۇنىيەتسىز ئەمەس، بەلكى ھېچبولمىغاندا ئۇنى مەلۇم دەرىجىدە مۆلچەرلەشكە بولىدۇ، ئۇنىڭ تەرتىپى بار.

بىز چەكلىك ۋاقىت-بوشلۇق قارىشىنى ئاساس قىلىپ، ئۇنىڭ قانۇنىيەتلىكلىكىنى سەۋەب ۋە نەتىجىدىن پايدىلىنىپ چۈشەندۈرەلەيمىز. مەسىلەن: قۇياشنىڭ تارتىش كۈچى يەر شارى ئوربىتىسىدا ئېگىلىش پەيدا قىلىدىغان سەۋەب دېگەندەك. لېكىن باشقا بىرخىل ئېھتىماللىقمۇ بار بولۇشى ـــ خۇدا ئەمەلىيەتتە بارلىق ئىشلارنىڭ سەۋەبى بولۇپ، ئۇ بىر تۇرۇۋاتقان ئالەمنىڭ سىرتىدا تۇرۇپ ئۇنىڭغا تەسىر كۆرسىتىۋاتقان، ئىشلارنى كۆڭۈل قويۇپ ئورۇنلاشتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ قانۇنىيەتلىكلىكىنى كۆرسىتىۋاتقان بولۇشى مۇمكىن.

تۆۋەندىكىسى مەسىلىنى چۈشەۈدۈرۈشكە ياردەم بېرىدىغان بىر ئوخشىتىشتىن ئىبارەت. بىر پىلىموتچىنىڭ ئالدىغا بىر نىشان قويۇلغان، مزكۇر پىلىموتچى مۇقىم تېزلىكتە بۇ نىشاننى ئوققا تۇتتى. نەتىجىدە، نىشاندا ئارىلىقلىرى تەڭ ئوق تۆشۈكلىرىدىن تەشكىل تاپقان نەقىش پەيدا بولدى دەپ پەرەز قىلايلى. بۇ چاغدا، مەزكۇر نىشان تەكشىلىكىدە مەڭگۈ ياشىشى زۆرۈر بولغان مەلۇم خىلدىكى ئىككى ئۆلچەملىك جانلىق بۇ بىر قاتار ئىشلارنى ئۆزۈم تۇرۇۋاتقان دۇنيادا يۈز بەردى، ئوق تۆشۈكلىرىنى ئىنچىكىلىك بىلەن كۆزەتكەندىن كېيىن، تۆشۈكلەرنىڭ پەيدا بولۇشى خالىغانچە ئەمەس، بەلكى دەۋرىيلىككە ئىگە. ئۇنىڭ ئۈستىگە، تۆشۈكلەرنىڭ جايلىشىشىمۇ گېئومېتىرىيىلىك ئاددىيلىققا ئىگە، ئۇلارنىڭ ئارىلىقلىرىمۇ تەڭ دەپ خۇلاسە چىقىرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن، بۇ ئىككى ئۆلچەملىك جانلىق ئۆزىگە ئىشەنگەن ھالدا تەكشىلىك فىزىكىسىنىڭ بىر يېڭى قانۇنى ـــ تۆشۈكنىڭ پەيدا بولۇش قانۇنىنى جاكارلايدۇ. يەنى ھەربىر تۆشۈكنىڭ پەيدا بولۇشى بىرخىل قانۇنىيەتلىك شەكىلدە ئوخشاش قۇردىكى كېيىنكى بىر تۆشۈكنىڭ پەيدا بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بىر ئاددىي قاتاردا، بىر تۆشۈك قانداقلا بولمىسۇن ھەمىشە باشقا بىر تۆشۈككە ئەگىشىپ پەيدا بولىدۇ. بۇ ئىككى ئۆلچەملىك جانلىق مەسىلىگە ئۆزى چەكلىنىپ تۇرغان ئىككى ئۆلچەملىك دۇنيادىكى نۇقتىئىنەزەرنى ئاساس قىلىپ قارىغانلىقتىن، ھەقىقىي پاكىتنى تامامەن كۆرەلمەيدۇ: بارلىق تۆشۈكلەر ئەمەلىيەتتە پۈتۈنلەي بىر-بىرى بىلەن مۇناسىۋەتسىز، ئۇلارنىڭ جايلىشىشىنىڭ قانۇنىيەتلىكلىكىنىمۇ تامامەن ھېلىقى پىلىموتچىنىڭ ھەرىكىتى كەلتۈرۈپ چىقارغان. ئوخشاشلا، ئالەمنىڭ تەرتىپلىك ھەرىكىتىنىمۇ مۇشۇنداق چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇ: خۇدا مەلۇم خىلدىكى تېخىمۇ كەڭ ئارقا كۆرۈنۈشتىن بىرخىل تەكشىلىك شەكلىدە ھەربىر ئىشنى ياراتقان. تېخىمۇ كەڭ ئارقا كۆرۈنۈش تېخىمۇ يۇقىرى ئۆلچەملىك بوشلۇقمۇ؟ بوشلۇقنىڭ فىزىكىلىق تۈزۈلۈشىمۇ-ئەمەسمۇ؟ بىرخىل پۈتۈنلەي غەيرىي فىزىكىلىق تۈزۈلۈش (بۇنىڭ مەنىسى نېمە) مۇ؟

بۇ خىل قاراشنىڭ ئاساسى بارلىقىنى قانداق ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ؟ ئەتراپىڭىزغا نەزەر سېلىپ بېقىڭ. ئالەمنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ۋە نەپىس تۈزۈلۈشىگە نەزەر سېلىپ بېقىڭ. كاللىڭىزنى ئىشقا سېلىپ، فىزىكىلىق قانۇنلارنىڭ ماتېماتىكىلىق فورمۇلىلىرى ھەققىدە ئويلىنىپ كۆرۈڭ. ماددىلارنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشىغا، ئايلىنىۋاتقان يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىدىن قىزىشىپ كەتكەن ئاتوملارنىڭ ھەرىكىتىگىچە نەزەر سېلىپ كۆرۈڭ، بارلىق ماددىلار رەتلىك ئورۇنلاشتۇرۇلغان، ماددىلارنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشىدىن گاڭگىراپ قېلىڭ. بۇ نەرسىلەرنىڭ نېمە ئۈچۈن مۇشۇنداق بولىدىغانلىقىنى سوراپ كۆرۈڭ. نېمە ئۈچۈن مۇشۇنداق ئالەم، مۇشۇنداق بىر يۈرۈش قانۇنلار، ماددا ۋە ئېنېرگىيىنىڭ مۇشۇنداق ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى بولىدۇ؟ بىر ئېغىز گەپ، نېمە ئۈچۈن شەيئىلەر مەۋجۇت بولىدۇ.

(قىسقارتىلدى)