ئۈچىنچى باب: خۇدا ئالەمنى ياراتقانمۇ

مەن خۇدانىڭ بۇ ئالەمنى قانداق ياراتقانلىقىنى بىلىپ باقسام دەيمەن.

                                                    ــــ ئېينىشتېين

ماڭا بۇنداق قىياسنىڭ لازىمى يوق

             ــــ پىئېر لاپلاس (فرانسىيىلىك ئاسترونوم، ماتېماتىكا ئالىمى)

ئىنجىلدا خۇدا «تۇنجى كۈنى» ئالەمنى ياراتتى دېيىلگەن، ئەمما ئەينى چاغدىكى كونكرېت ئىشنىڭ قانداق بولغانلىقى ئېنىق ئېيتىلمىغان. ھازىر ئەمەلىيەتتە خۇدانىڭ ئالەمنى ياراتقانلىقى توغرىسىدا ئىككى خىل قاراش بار، لېكىن ئىككى خىل قاراشنىڭ ھەر ئىككىلىسىدە تۇرغۇن يۇلتۇز، پلانېتا، يەرشارى ھەمدە ئادەمنىڭ تېنىنى ياساشتا ئىشلىتىلگەن ماددىلارنىڭ ئالەم يارىتىلىشتىن ئىلگىرى مەۋجۇت ئىكەنلىكى ئېنىق ئېيتىلمىغان. دۇنيادىكى دىنلارنىڭ ئەقىدىلىرى ئارىسىدا خۇدانىڭ ئالەمدىكى ماددىلارنى يوقلۇقتىن ياراتقانلىقىغا ئىشىنىش كېرەك دېگەن تارىخى ئۇزۇن بىر ماددا بار، دېمىسىمۇ، خۇدا ھەممىگە قادىر دەپ قارالغان ئىكەن، بۇ نۇقتىغا ئىشىنىشكە توغرا كېلىدۇ. بۇ شۇنىڭ ئۈچۈنكى، خۇدا ماددىلارنى ياراتمىغان دەپ قىياس قىلىنسا، بۇ، خۇدانىڭ ئالەمدىكى نەرسىلەرنى يارىتىشتا خام ماتىرىيالنىڭ خۇسۇسىيىتىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىغانلىقىدىن بېشارەت بېرىدۇ.

20-ئەسىردىن بۇرۇن، ئالىملار ۋە ئىلاھىيەتشۇناسلار ماددىلارنى تەبىئىي ئۇسۇل بىلەن ئىجاد قىلغىلى ياكى يوقاتقىلى) بولمايدۇ دەپ قارايتتى. ئەلۋەتتە، ماددىلارنىڭ شەكلىدە ئۆزگۈرۈش بولىدۇ، مەسىلەن، خىمىيىلىك رېئاكسىيە جەريانىدا ماددىلارنىڭ شەكلىدە ئۆزگىرىش يۈز بەرسىمۇ، لېكىن ماددىلارنىڭ ئومۇمىي مىقدارى ھەمىشە تۇراقلىق بولىدۇ، دەپ قارىلىدۇ. ئالىملار ماددىلارنىڭ كېلىپ چىقىش مەنبەسىدىن ئىبارەت بۇ قىيىن مەسىلىگە دۇچ كەلگەندە، ئالەمنىڭ يېشى چىكسىز دېگەن قاراشقا ئىشىنىشكە مايىل بولىدۇ، بۇنىڭ بىلەن ماددىلارنىڭ پەيدا بولۇش مەسىلىسىدىن ئۆزىنى قاچۇرالايدۇ.

ماددىلارنى تەبىئىي ئۇسۇلدا ئىجاد قىلغىلى بولمايدۇ دەيدىغان قاراش 20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدا كومېدىيە خاراكتېرلىك ھالدا يىمىرىلىپ كەتتى. چۈنكى ئەينى ۋاقىتتا تۇنجى قېتىم تەجرىبىخانىدا ماددا ئىجاد قىلىنغانىدى. بۇ بىر بايقاش ھازىرقى زامان فىزىكىسىنىڭ راسا گۈللىنىش دەۋرىدە تۇرۇۋاتقانلىقىنىڭ ئەۇ ياخشى مىسالى ئىدى.

بۇ بايقاشقا ئېينىشتېين 1905-يىلى ئاساس سېلىپ بەرگەن. ئۇنىڭ دېگەن داڭلىق تەڭلىمىسى «ماسسا ئېنېرگىيە بىلەن تەڭ» دېگەن بايانىنىڭ ماتېماتىكىلىق ئىپادىلىنىشىدۇر. ماسسىنىڭ ئېنىرگىيىسى بولىدۇ، ئېنىرگىيىنىڭ ماسسىسى بولىدۇ. ماسسا ماددىنىڭ مىقدارىدىن ئىبارەت، مەلۇم بىر جىسىمنىڭ ماسسىسى قانچىلىك دېگەنلىك، ئۇنىڭدا قانچىلىك ماددا بار دېگەنلىك بولىدۇ. جىسىمنىڭ ماسسىسىنىڭ چوڭ بولۇشى ئۇنىڭ ئېغىر، يۆتكەش قىيىن ئىكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ؛ جىسىمنىڭ ماسسىسىنىڭ كىچىك بولۇشى ئۇنىڭ يېنىك، يۆتكەش ئاسان ئىكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ. ماسسا ئېنېرگىيە بىلەن تەڭ ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت بۇ نۇقتا، مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا، جىسىمنىڭ «قامىلىپ تۇرغان» ئېنېرگىيە ئىكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ. ئەگەر ئۇنى قويۇپ بېرىدىغان بىرەر چارە تېپىپ چىقىلسا، جىسىم ئېنېرگىيىنىڭ پارتلىشى ئىچىدە يوقىلىدۇ، ئەكسىچە، ئەگەر ئامال قىلىپ ئېنېرگىيە مەركەزلەشتۈرۈلسە، ماددا پەيدا بولىدۇ.

ئېينىشتېيىننىڭ تەڭلىمىسى ئۇنىڭ نىسبىيلىك نەزەرىيىسىنىڭ بىر قوشۇمچە مەھسۇلاتىدىن ئىبارەت، ئي باشتا مۇلاھىزە يۈرگۈزگەب چاغدا، مەزكۇر تەڭلىمىنىڭ چېتىلىدىغىنى يورۇقلۇق تېزلىكىگە يېقىنلاشقان ئادەتتىن تاشقىرى يۇقىرى تېزلىكتە ھەرىكەت قىلغان جىسىمنىڭ خۇسۇسىيىتىدىن ئىبارەت بولغان. نىسبىيلىك نەزەرىيىسىگە ئاساسلانغاندا، مەلۇم جىسىم ھەرىكەت قىلغاندا سەرپ قىلغان ئېنېرگىيە مەزكۇر جىسىمنى ئېغىرلاشتۇرىدۇ (ماسسىسى ئاشىدۇ). جىسىم ئادەتتىكى سۈرئەتتە ھەرىكەت قىلغاندا، ماسسىسىنىڭ ئېشىشى ئىنتايىن كىچىك بولىدۇ، چۈنكى ئازغىنە ماسسا ناھايىتى زور ئېنېرگىيىگە باراۋەر كېلىدۇ. مىسالغا ئېلىپ چۈشەندۈرسەك، بىر گرام ماسسا نۆۋەتتىكى باھا بويىچە بىر مىليارد ئامېرىكا دوللىرى خەجلەپ سېتىۋالغىلى بولىدىغان ئېنېرگىيىگە باراۋەر دېگەنلىك بولىدۇ. ۋاھالەنكى، زامانىۋى ئىككىلەمچى ئاتوم زەررىچىلىك تېزلەتكۈچ ئېلېكترون ۋە پروتوننىڭ تېزلىكىنى يورۇقلۇق تېزلىكىگە ئىنتايىن يېقىنلىشىدىغان ھالەتكىچە تېزلىتەلەيدۇ، مۇشۇنداق تېزلىككە ئېرىشكەندىن كېيىن، كىشىلەر ئېلېكترون ۋە پروتوننىڭ ماسسىسىنىڭ نەچچە ئون ھەسسە ئاشقانلىقىنى كۆزىتەلەيدۇ.

ئەلۋەتتە، ماسسىنىڭ تېزلىكىنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ ئېشىشى تېخى ماددىنىڭ پەيدا بولغانلىقى ئەمەس، ئۇ پەقەت مەۋجۇت ماددىنىڭ ئېغىرلىقىنىڭ ئاشقانلىقى، خالاس. پاۋل دىراك (ئەنگىلىيىلىك فىزىكا ئالىمى) 1930-يىلىنىڭ ئالدى-كەينىدە چىقارغان دەۋر بۆلگۈچ ماتېماتىكىلىق يەكۈن، ئېنىرگىيىنى توپلاش ئارقىلىق تامامەن يېڭى ماددا زەررىچىسىنى ياساپ چىقىش ئىمكانىيىتىنى بارلىققا كەلتۈردى. دىراك ئەينى چاغدا ئېينىشتېيىننىڭ نىسبىيلىك نەزەرىيىسىنى ۋە نى 20-ئەسىردىكى فىزىكىدىكى يەنە بىر چوڭ ئىنقىلاب ـــ كۋانت نەزەرىيىسى بىلەن ماسلاشتۇرۇش كويىدا بولغانىدى. كۋانت نەزەرىيىسىنىڭ چېتىلىدىغىنى ئاتوم ۋە ئىككىلەمچى ئاتوم ھالىتىدىكى ماددىلارنىڭ ھەرىكىتىدىن ئىبارەت. يورۇقلۇق تېزلىكىگە يېقىن تېزلىكتە ھەرىكەت قىلغان ئىككىلەمچى ئاتوم زەررىچىسىنى تەسۋىرلەشتە، بىرلىككە كەلگەن نىسبىيلىك نەزەرىيىسى ــــ كۋانت نەزەرىيىسى بولۇشى لازىم. ئېنېرگىيىنىڭ رادىئاتسىيە  ھالىتىدە تارقىلىشى يورۇقلۇق تېزلىكىگە يېقىنلاشقان تېزلىكتە ھەرىكەت قىلىدىغان ئىككىلەمچى ئاتومنى پەيدا قىلىدۇ.

دىراك ماتېماتىكىلىق ئانالىز ئېلىپ بارغاندىن كېيىن، يېڭى بىر تەڭلىمىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ يۇقىرى سۈرئەتتە ھەرىكەت قىلغان ئاتوم ھالىتىدىكى ماددىلارنى سۈرەتلەپ بەردى. مەزكۇر تەڭلىمە شۇئان مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشىپ، ئەينى چاغلاردا كىشىلەرنى ئىزچىل ھالدا ئېسەنكىرىتىپ كەلگەن ئېلېكتروننىڭ خۇسۇسىيىتىنى، يەنى ئېلېكتروننىڭ ھەمىشە ئادەتتىكى ساۋات ۋە ئاساسىي گېئومېتىرىيىگە تامامەن خىلاپ شەكىلدە ئايلىنىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بەردى. دىراكنىڭ تەڭلىمىسى يەنە بىر ياخشى مىسال بولۇپ، ئاساسىي فىزىكىدىكى ئابستراكت دۇنيا ئۈستىدە ئىزدىنىشتە، ماتېماتىنىڭ ئادەمنىڭ بىۋاستە سېزىمىنىڭ ئورنىنى ئېلىشى لازىملىقىنى چۈشەندۈرۈپ بەردى.

ئەمما دىراكنىڭ تەڭلىمىسىنىڭ يەنە ئادەم چۈشىنەلمەيدىغان تەرىپى بار. تەڭلىمىنىڭ ھەربىر جاۋابى ئادەتتىكى ئېلېكتروننىڭ ھەرىكىتىنى توغرا تەسۋىرلەپ بەرسىمۇ، ئەمما ھەربىر جاۋابنىڭ باشقا بىر ھەمراھ جاۋابى بار، بۇ خىل ھەمراھ جاۋابنىڭ بىز بىلىپ يەتكەن ئالەمدە ھېچقانداق ماس نەرسىسى يوق دېيىشكە بولىدۇ. تەسەۋۋۇر قىلىش ئىقتىدارىمىزنى سەللە جارى قىلدۇرىدىغان بولساق، بۇ نامەلۇم زەررىچىنىڭ قانداق نەرسە ئىكەنلىكىنى ئويلاپ يېتەلىشىمىز مۇمكىن. ئۇلارنىڭ ماسسىسى ۋە ئايلىنىش شەكلى ئادەتتىكى ئېلېكتروننىڭكىگە ئوخشاش، پەقەت بارلىق ئېلېكترونلار مەنپىي زەرەتلىك، ئەمما بۇ سىرلىق زەررىچە بولسا مۇسبەت زەرەتلىك بولۇشى كېرەك. ئۇلارنىڭ باشقا خۇسۇسىيەتلىرى، مەسىلەن، ئۇلارنىڭ ئايلىنىشىمۇ ئېلېكتروننىڭكىگە قارىمۇ قارشى بولۇشى كېرەك، بۇنداق بولغاندا بۇ خىل يېڭى زەررىچە ئېلېكتروننىڭ بىرخىل ئەينەكتىكى تەسۋىردىن ئىبارەت بولىدۇ.

تېخىمۇ قىزىقارلىقى دىراكنىڭ ھۆكۈمىدىن ئىبارەت. دىراك ھۆكۈم قىلىپ، ئەگەر يېتەرلىك ئېنېرگىيە توپلاشقا مۇمكىن بولسا، ئىلگىرى بۇخىل زەررىچە يوق جايدا شۇنداق بىر «ئانتى ئېلېكترون» بارلىققا كېلىدۇ، دېگەنىدى. زەرەتلەرنىڭ ساقلىنىپ تۇرۇشى ئۈچۈن، مۇشۇنداق بىر «ئانتى ئېلېكترون» بارلىققا كېلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، جەزمەن يەنە بىر ئېلېكترونمۇ بارلىققا كېلىشى لازىم. مۇشۇنداق بولغاندا، ئېنېرگىيە ئېلېكترون-ئانتى ئېلېكترون شەكلىدە بىۋاستە ھالدا ماددىلارنىڭ ئىجاد قىلىنىشىغا ئىشلىتىلىدۇ.

(قىسقارتىلدى)

بۇ پاكىتلار ئارقا تېرەك بولغاندىن كېيىن، كىشىلەر بارلىق ماددىلارنىڭ ئەسلىي مەنبەسى ھەققىدە بىر تەبىئىي چۈشەنچىنى ئوتتۇرىغا قويالايدىغان بولدى دېيىشكە بولىدۇ. چوڭ پارتلاش يۈز بەرگەندە، زور مىقداردا ئېنېرگىيە بار بولۇپ، ماددا ۋە ئانتى ماددىلارنى ئۈزلۈكسىز ھالدا زور مىقداردا پەيدا قىلغان. ئەڭ ئاخىردا، پارتلاش ئىسسىقلىقى سوۋۇپ، بۇ ماددىلار توپلىنىپ تۇرغۇن يۇلتۇز ۋە پلانېتلارنى شەكىللەندۈرگەن. ئەپسۇسكى، بۇ ئىخچام چۈشەنچىدە بىر چوڭ يوچۇق بار: چۈنكى ماددا ئانتى ماددا بىلەن ئۇچراشقاندا، ئىككىسى بىر-بىرىنى يوقىتىپ تاشلايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا شىددەت بىلەن ئېنېرگىيە قويۇپ بېرىدۇ، ھالبۇكى، بۇ دەل ماددا پەيدا بولۇش جەريانىنىڭ ئەكسىچە، بولىدۇ (1.3-رەسىمگە قاراڭ).

1.3-رەسىم. تەجرىبىخانىدا ئېنېرگىيىدىن پايدىلىنىپ ماددا پەيدا قىلىشقا بولىدۇ، لېكىن ماددا ھەمىشە تەڭ مىقداردىكى ئانتى ماددا بىلەن بىللە بارلىققا كېلىدۇ. ماددا بىلەن ئانتى ماددا ئۆزئارا ئۇچراشقاندا پارتلاش يۈز بېرىپ، ئىككىسى بىر-بىرىنى يوقىتىپ تاشلايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ماددا ئىچىگە قامىلىپ تۇرغان ئېنېرگىيىنى قويۇپ بېرىدۇ. كىشىلەر، ئالەمدىكى بارلىق ماددىلارنىڭ قانداق پەيدا بولغانلىقىنى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇلارنى پارتلىتىپ يوقىتىۋېتىدىغان ئانتى ماددىلارنىڭ ئارىلىشىپ قالمىغانلىقىنى بىلمەيدۇ.

شۇ سەۋەبتىن، ماددا ۋە ئانتى ماددىلارنىڭ ئارىلاشمىسىدىن تەشكىل تاپقان ئالەم ئىنتايىن تۇراقسىز بولىدۇ. بىز ياشاۋاتقان بۇ يۇلتۇزلار سىستېمىسىغا ئانتى ماددىلارنىڭ ئارىلىشىشى ئۈچۈن ئىنتايىن قاتتىق شارائىت چەكلىمىسى بولۇشى لازىم. شۇنىڭ ئۈچۈن، ئانتى ماددىلارنىڭ مىقدارى ئىنتايىن ئاز بولغان.

ئۇنداقتا، مەۋجۇت بولۇشقا تېگىلىك بولسىمۇ مەۋجۇت بولمىغان ئۇ ئانتى ماددىلار قەيەرگە كەتكەندۇ؟ تەجرىبىخانىدا بىر دانە زەررىچە ھاسىل قىلىنسا، جەزمەن بىر دانە ئانتى زەررىچە بىللە ھاسىل بولىدۇ. لېكىن كۆپ قېتىم كۆزىتىش نەتىجىسى بۇ قائىدە بويىچە ئېيتقاندا شۇنداق ب ولۇشقا تېگىشلىك ئىشنى يوققا چىقاردى. بەزى ئاسترو-فىزىكا ئالىملىرى بىرخىل قىياسنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ماددا بىلەن ئانتى ماددا نېمە سەۋەبتىندۇر بىر-بىرىدىن ئايرىلىپ، يىراق جايلارغا كەتكەن دەپ قارىماقتا. بۇ ئاستروفىزىكا ئالىملىرى بۇخىل قىياستىن پايدىلىنىپ ئانتى ماددىلارنىڭ ئىز-دېرەكسىز يوقىلىش سىرىنى چۈشەندۈرمەكچى بولدى. ئېھتىمال، بەزى يۇلتۇزلار سىستېمىسى ماددىلاردىن تەشكىل تاپقان بولۇشى مۇمكىن. لېكىن تا بۈگۈنكى كۈنگە قەدەر تېخى ھېچكىم كىشىنى قايىل قىلالىغۇدەك ماددا بىلەن ئانتى ماددىنىڭ ئايرىلىپ كېتىش مېخانىزمىنى ئوتتۇرىغا قويالمىدى. شۇ سەۋەبتىن، سىممېترىك ئالەم نەزەرىيىسى كىشىلەرنىڭ نەزەرىدىن چۈشۈپ قالدى.