ماتېماتىكا بلوگى

مۇشۇ كۈنلەردە شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ «كۆڭۈلدىكى سۆز» پروگراممىسىدا شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى ياش ماتېماتىكا ئالىمى ئابدۇرېشىت ئابدۇۋېلى بىلەن بولغان سۆھبەت بېرىلدى. بۇ پروگرامما 2-ئاينىڭ 14-كۈنى سۈرەتكە ئېلىنغان بولۇپ، پروگرامما سۈرەتكە ئېلىنىپ بولغاندىن كېيىن، كۆپ ئۆتمەي، سۈرەتكە ئېلىش سورۇنىغا قاتناشقان بىر پېشقەدەم ئوقۇتقۇچى يۈرەك سۆزلىرىنى خەت ئارقىلىق رىياسەتچىگە يوللىغان، بۇ خەت مەلۇم يوللار بىلەن قولىمىزغا چۈشكەن ئىدى، بۇ يەردە شۇ خەتنى ئەينەن بەردۇق:

تارىخىي پاكىتلارغا ئاساسلانغاندا ، ئۇيغۇرلاردا 5- ئەسىردىن بۇرۇنلا مۇرەككەپ سان ئۇقۇمى شەكىللەنگەن . خاسىيەتلىك سانلار ئۇقۇمى ئوموملاشقان ۋە تەقۋىم قوللىنىش ئادىتى شەكىللەنگەن . 5- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە ، مەدەنىيەتنىڭ گۈلۈنىشىگە ئەگىشىپ ، ئەجداتلىرىمىز سان توپلاملىرىنى بايقىغان ۋە تەبىئى سانلارغا نام بىرىش ، ئۇلارنى ھېسابلاش مەسىلىسى ئۇستىدە ئىزدىنىپ < قۇمۇلاق ھېساباتى > نى ئىجات قىلغان .
       

دوكتور رەھىم ئايىتبايېۋ ، ئۇيغۇر مىللىتىدىن بولۇپ، قازاقىستان ئۇيغۇر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 90 - يىللىرى ئامېرىكىغا ئوقۇشقا چىقىپ ئوقۇشتىن كېيىن شۇ جايدا تۇرۇپ قالغان، ھازىر ئامېرىكا يېڭى مېكسىكا شتاتى مىتاللورگىيە ۋە تېخنىكا ئۇنىۋېرسىتىدا ماتېماتىكا تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانماقتا.ئۇيغۇر تىلى ، ئېنگىلىز تىلى ۋە روس تىللىرىغا پىششىق.
خىزمەت تارىخى:  
2001 -يىلى 8- ئايدىن بېرى -- ئامېرىكا يېڭى مېكسىكا مىتاللورگىيە تېخنىكىسى ئۇنىۋېرسىتى ماتېماتىكا فاكۇلتېتى، مۇئاۋىن فىراپپىسور . }
2000- يىلى 5 - ئايدىن 2001- يىلى 5 ئايغىچە، ئامېرىكا < Colorado > مەكتىپى ماتېماتىكا ۋە كومپىيوتېر تېخنىكىسى بويىچە دوكتور ئاشتى تەتقىقاتچىسى .  
1999- يىلى 8- ئايدىن 2000 -يىلى 5 ئايغىچە ئامېرىكا فلورىدا ئۇنىۋېرسىتى ماتېماتىكا فاكۇلتېتىنىڭ تەكلىپلىك مۇئاۋىن فىراپپىسور
1998- يىلدىن 1999-يىلغىچە فىلورىدا مېتالورگىيە ئۇنىۋېرسىتىدا ماتېماتىكا ۋە كومپىيوتېر ئوقۇتۇشى بىلەن شۇغۇللانغان
1994- يىلدىن 1997- يىلغىچە كېنتاكى ئۇنىۋېرسىتىدا ياردەمچى تەتقىقاتچى بولۇپ ئىشلىگەن.
1992- يىلدىن 1994- يىلغىچە ئامېرىكا كېنتاكى ئۇنىۋېرسىتى ماتېماتىكا فاكۇلتىدا ئوقۇتۇش ياردەمچىسى بولۇپ ئىشلىگەن.
1988- يىلدىن 1989- يىلغىچە قازاقىستان دۆلەتلىك ئۇنىۋېرسىتىدا مېخانىكا فاكۇلتىدا ياردەمچى لېكتور ۋە قوللىنىش ئىلمى تەتقىقاتچىسى بولۇپ ئىشلىگەن.

ئالدى بىلەن سۆزۇمنى يېڭى ئوقۇتقۇچى بولغانلارغا ۋە بولماقچى بولغانلارغا ئىيتىۋالاي .......
مەن 20 يىلدىن ئارتۇق ئوقۇتقۇچى بولدۇم . مۇشۇ جەرياندىكى خىزمەت تەجىربەمگە ئاساسەن شۇنى سەمىڭلارغا سالاي : سىز چوقۇم ئوقۇتقۇچىلىقتەك بۇيۇك كەسىپنى ، « ئىنسانلار روھىنىڭ ئىنجىنىرى » بولۇشنى تاللىغان چىغىڭىزدا كەلگۇسى قىلماقچى بولغان ، يەتمەكچى بولغان ئارمان - ئىستەكلىرىڭىزدىن پەخىرلىنىش تۇيغۇسىغا چومىسىز . ئەمەلىيەتتە ھەقىقى يۇسۇندا بۇ كەسىپكە قەدەم قويغىنىڭىزدا ياكى ئۇمۇد - ئىستەكلىرىڭىزنى ئورۇنلاشقا باشلىغان چىغىڭىزدا نۇرغۇن ئىشلارنىڭ سىزنىڭ ئارزۇيىڭىزدىكىدەك بولمايدىغانلىقىنى ياكى بولمىسا بۇ كەسىپنىڭمۇ «ژىرىڭلىق » يەرلىرى بارلىقىنى چوقۇم ھېس قىلىسىز . ئوقۇتقۇچىلىقنىڭمۇ دۇنيادىكى باشقا كەسىپلەردىن پەرىقلەنمەيدىغان « جان بىقىش يولى » ، « تىكچىلىك يولى » ئىكەنلىكىنى ، ئۆزىڭىزنىڭ « ئىنسانلار روھىنىڭ ئىنجىنىرى » ئەمەس ، بەلكى تۆۋەن قاتلامدىكى ئەڭ « ئىزىلىشكە ئۇچرايدىغان » ھەممە كەسىپتىكىلەرنىڭ چېشى پاتىدىغان تەبىقىگە مەنسۇپ بولغىنىڭىزدىن ئىبارەت رىئاللىقنى شەرتسىز قوبۇل قىلىشقا تەييارلىق كۆرۇپ قويۇڭ .

يىقىندا ئالىي مەكتەپتە بىرگە ئوقۇپ كۆرۇشمىگىلى ئۇزاق بولغان بىر نەچچە ساۋاقداشلىرىم بىلەن جەم بولۇپ سۆھبەتتە بولۇپ قالدىم ، ئارىلىقتا بىر ساۋاقدىشىم ھازىر ماتىماتىكىدا كۆپ قوللىنىلدىغان ئىككى مۇھىم ماتىماتىكىلىق بەلگە < ∵ > ( مەنىسى: چۇنكى ) بىلەن < ∴ > (مەنىسى : شۇنۇڭ ئۈچۈن ) لەرنى بىز ئۇيغۇرلار ئىجات قىلغان، دېگەن پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويدى . سەۋەبى بۇ ئىككى بەلگە دەل < چۇنكى ۋە شۇنۇڭ ئۇچۇن > دىكى چ بىلەن ش نىڭ ئاستى ۋە ئۇستىدە بار بولغان ئۇچ چېكىت ئىدى . كىيىن جۇڭگۇ ۋە چەتئەلنىڭ نوپوزلۇق كىتاپلىرىنى كۆرۇپ چىققان بولساممۇ باشقا ماتىماتىكىلىق بەلگىلەرنىڭ كىلىپ چىقىش تارىخى بار بولسىمۇ ، بۇ ئىككى بەلگە ھەققىدە ھېچقانداق تارىخي يازمىلارنى تاپالمىدىم ، ئەگەر دوستۇمنىڭ دېگىنى يالغان بولسا تىپىلىشى كىرەك ئىدى ، شۇڭا ئويلاپ قالدىم :
بۇ ماتىماتىكىلىق بەلگىنى ئۇيغۇرلار ئىجات قىلغانمۇ ؟

مەكتەپ مۇدىرلىرىمىزغا نىمە بولدى ؟                            

بىزنىڭ مەكتەپ مۇدىرلىرىمىز ، مىللى مائارىپى ئىشلىرىمىزنى راۋاجلاندۇرۇشتا مۇھىم مەسئۇلىيەتنى ئۇستىگە ئالغان . مەكتەپ مۇدىرى دىمەك - ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئوقۇتقۇچىسى دىمەكلىكتۇر . < مەلۇم مەنىدىن ئىيىتقاندا ، بىر ياخشى مەكتەپ مۇدىرى بىر ياخشى مەكتەپتىن ئىبارەتتۇر > ، مىللى مائارىپىمىز نۇرغۇن مۇشكىلاتلارغا ۋە خىرىسلارغا دۇچ كىلىۋاتقان مۇشۇنداق پەيىتتە ، بىز سىياسى سەزگۇرلىكى يۇقۇرى ، قابىلىيەتلىك ۋە ئەخلاقلىق ، بارلىقىنى مىللى مائارىپ ئىشلىرى ئۈچۈن بىغىشلىيالايدىغان ساپالىق مەكتەپ مۇدىرلىرىغا مۇقتاجمىز .
ئەپسۇس ، يىقىندا تەتىل مۇناسىۋىتى بىلەن ئۇرۇمچىدىن جەنۇبىي شىنجاڭغا تۇققان يوقلاش بىلەن بىرىپ ، بىر نەچچە ناھىيە - شەھەردە بىر ئايچە تۇرۇپ قالدىم ، ئىلگىرىكى ئوقۇتقۇچىلىق كەسپى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئون نەچچە ساۋاقدىشىم ۋە دوستلىرىم ئوتتۇرا - باشلانغۇچ دىگەندەك ئوخشىمىغان تۇزۇلمىدىكى مەكتەپلەرنىڭ مۇدىرلىرى بولغان ئىدى ، بۇنىڭدىن تولىمۇ پەخىرلەندىم ۋە سۆيۇندۇم ،دائىم ۋاقىت چىقىرىپ ئۇلار بىلەن ھەم سۆھبەتتە بولدۇم ، شۇنۇڭ بىلەن بىرگە مىللى مەكتەپلىرىمىزنىڭ مەكتەپ باشقۇرۇش ئەھۋالى توغۇرلۇق دەسلەپكى چۇشەنچىگە ئىگە بولدۇم . ۋاقىتنىڭ ئۆتۇشى بىلەن ھىس قىلدىمكى بىزنىڭ مىللى مائارىپىمىزدا مەسىلە ئىغىر ئىدى ، توغرىسىنى ئىيىتقاندا بىزنىڭ مەكتەپ مۇدىرلىرىمىزدا مەسىلە ئىغىر ئىدى .

قەدىمدىن - ھازىرغىچە ، جۇڭگۇدىن چەتئەلگىچە ئوقۇتقۇچىلىق كەسپىي ھۆرمەتكە سازاۋەر بۈيۇك كەسىپ ھىسابلىنىپ كەلدى ، ئوقۇتقۇچىلارمۇ شۇنىڭغا مۇناسىپ ئەل ئىچىدە ئەڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر كىشىلەر ، دەپ قارىلىپ كەلدى ، بۇ مۇنازىرە تەلەپ قىلىنمايدىغان ھەقىقەت . مەن ئۆزەممۇ ئوقۇتقۇچى ، شۇ سەۋەبلىك شۇغۇللىنىۋاتقان كەسپىمدىن ، قىلىۋاتقان ئىشلىرىمدىن پەخىرلىق تۇيغۇسى ھېس قىلىمەن ! ئەپسۇس ، يىقىندا تەتىل مۇناسىۋىتى بىلەن ئۇرۇمچىدىن جەنۇبىي شىنجاڭغا تۇققان يوقلاش بىلەن بىرىپ ، بىر نەچچە ناھىيە - شەھەردە بىر ئايچە تۇرۇپ قالدىم ، ئوقۇتقۇچىلىق كەسپى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ساۋاقداش ، دوست - بۇرادەرلىرىم كۆپرەك بولغاچقا ئۇلار بىلەن ئۇچرۇشۇش پۇرسىتى كۆپ بولدى ، ئۇلارنىڭ خىزمەت ئەھۋالى ، ئۇلارنىڭ دائىملىق تۇرمۇش ئادەتلىرىنى چۇشۇنۇشىم چۇڭقۇرراق بولدى . بىلدىمكى بىزنىڭ مائارىپىمىزدا مەسىلىلەر ھەقىقەتەن ئىغىركەن .توغرىسىنى ئىيىتقاندا بىزنىڭ ئوقۇتقۇچىلىرىمىزدا مەسىلە ئىغىركەن !

<قۇتادقۇ بىلىك >تىكى گېئومېتىرىيىگە دائىر بايانلار


769     بۇ ئايتولدى ئولتۇردى تىپ – تىنىچ ، كېلىپ ،
            يورۇپ كوڭلى ، كوزنى يەرگە تىكىپ .

770     ئېلىككە يۇگۇرتتى يوشۇرۇنچە كوز ،
          تۇرۇلگەن قاش – قاپاق ، پۇرۇشتۇرمە يۇز .

771       كۇمۇش كۇرسى ئۇستىدە جىم ئولتۇرۇر ،
            بۇ كۇرسىنىڭ پۇتى ئۇچ ، چېتىقسىز تۇرۇر .
   
801       مۇنۇ مەن ئولتۇرغان بۇ كۇرسىغا باق،
            ئەي كوڭلۇم توقى ، بار ئۇندا ئۈچ ئاياق .

802       پۇتۇن ئۇچ ئاياقلىق قىڭغايماس بولۇر ،
            تۇرۇر ئۇچ پۇتى تۇز ھەم قايماس بولۇر .

803       قىڭغايسا بىرى ئۈچ ئاياغنىڭ ئەگەر ،
            قايار ئىككىسى ، ئولتۇرۇچى چۇشەر .

 ماتېماتىكىنىڭ گۈزەل سەنئەتتە قوللىنىشى نەزەرىيە جەھەتتىن ناھايىتى ئۇزاق تارىخقا  ئىگە. بىز  قەدىمكى ئىنسانلار  قالدۇرۇپ كەتكەن مەدەنىيەت  يالدامىلىرىغا  چۈشۈرۈلگەن بېزەكلەر ۋە ھەر خىل شەكىل بەلگىلەردىن ئىپتىدائىي ماتېماتىكىنىڭ ئىزلىرىنى كۆرەلەيمىز. گەرچە قەدىمكى دەۋرلەردىكى سەنئەتكارلار نۇسخا  لاھىيىلىگەندە ھەر خىل شەكىللەرنى ماتېماتىكىلىق ھېساپلاش  قائىدىلىرى بويىچە بىرمۇ بىر  ھېساپلاپ سىزىپ چىقمىغان بولسىمۇ، ئامما كۆڭۈلدىكىدەك بەدىئىي ئۈنۈمگە ئېرىشىش ئۈچۈن شەكىل قۇرۇلمىلىرىنى مەلۇم نىسبەت بويىچە ئورۇنلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت  لاھىيىلەش پرىنسىپىنى ھېس قىلغان ھەمدە  شۇ ئاساستا ھەر  خىل بېزەك، شەكىللەرنى ئىجاد قىلغان .
      مەلۇمكى، نەققاشلىق بىر  خىل گۈزەل سەنئەت ئىجادىيىتى بولۇپلا  قالماستىن، يەنە ناھايىتى ئىنچىكە ماتېماتىكىلىق ھېساپلاش جەريانىدۇر. ئۇنىڭدىكى سىممېترىك بولۇش، چەكسىز  داۋاملىشىش، ئەركىن كېسىشىش، مەلۇم بىر  نۇقتىنى مەركەز  قىلىش......  دېگەنلەرنىڭ ھەممىسى ھازىرقى زامان ماتېماتىكىسىدا دائىم ئۇچراپ تۇتىدىغان، ھېساپلاش قائىدىلىرى بويىچە بىر  تەرەپ قىلىنىدىغان جەريانلاردۇر. تەڭپۇڭ بولۇش، نىسبەتلىك بولۇش دېگەنلەرمۇ دەل مۇشۇ جەريانلارنىڭ مۇۋاپىق، توغرا  بولۇشى ئارقىلىق بارلىققا كېلىدىغان گۈزەل سەنئەت  ئىجادىيەت پرىنسىپلىرىدۇر. بىر نەچچە خىل شەكىلدىكى بۇلۇڭ گرادۇسلىرىنىڭ ئۆزگەرمەي دەۋر قىلىشى، پاراللېل سىزىقلارنىڭ تەكشى داۋاملىشىشى ياكى قۇرۇما  سىزىقلىرىنىڭ بىر  خىل بولۇشى دېگەنلەرمۇ  بىر  مۇكەممەل نەقىش نۇسخىسىدا بولۇشقا  تېگىشلىك لاھىيىلەش پرىنسىپلىرىدۇر. بۇلارنىڭ ھەممىسى ماتېماتىكىلىق ھېساپلاش جەريانى ئارقىلىقلا ۋۇجۇتقا  كېلىدۇ.

 مۇھەممەت مۇسا خارازىمى 780 - يىلى خارازىمنىڭ خىۋە شەھرىدە دۇنياغا كەلگەن.بۇ شەھەر كىيىنچە  شەرقىي قارىخانىلار سۇلالىسىنىڭ تەۋەلىكىدە بولغان.
ئۇ ياش ۋاقتىدا خاقانىيە تىلى (ئۇيغۇر تىلى ) دىن باشقا ئەرەپ ، يۇنان ، پارىس ، ھىندى تىللىرىنىمۇ پىششىق ئۆگەنگەن . ھەمدە ماتېماتىكا ، ئاستۇرنومىيە ، جۇغراپىيە ، مىدىتسىنا  ۋە تارىخ پەنلىرىنى ئالاھىدە بىرىلىپ تەتقىق قىلغان . كىيىن مەشھۇر ماتىماتىك بولۇپ يىتىلگەندىن كىيىن ئەينى چاغدىكى شەرىق مەدەنىيىتىنىڭ مەركىزى باغداتقا  تەكلىپ قىلىنىپ  ئابباسىلار خاندانلىقىنىڭ 5- خەلىپىسى بولغان ھارۇن رەشىدنىڭ ئوغلى  خەلىپە مەئىمۇن رەشىدنىڭ   سارىيىدا < ھىكمەت ئۆي > دەپ ئاتالغان كۇتۇپخانىدا كۇتۇپخانا رەئىسى بولۇپ ئىشلىگەن

شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ماتېماتىكا ئىلمىي جەمئىيىتى1982-يىلى ھازىرقى زامان يېڭى ئۇيغۇر يىزىقىدا  تۇنجى ماتېماتىكىلىق كەسپىي زورنال « ماتېماتىكا » نى نەشىر قىلىپ ، شۇ يىلى ئىككى سان نەشىر قىلغان ئىدى. كىيىن قانداق سەۋەپ بولىشىدىن قەتئى نەزەر بۇ زورنال نەشىردىن توختىدى .باشقا ئالىي مەكتەپ ۋە تەتقىقاد يۇرۇتلىرىنىڭ زورناللىرىدا ماتېماتىكا پىنىگە ئاتاپ مەخسۇس سەھىپە ئاجرىتىلغان بولسىمۇ ، بۇ زورنال ھىقىقى ئۇيغۇر يېزىقىدا مەخسۇس مۇشۇ پەن ساھەسىگە ئاتاپ نەشىر قىلىنغان ئەڭ دەسلەپكى ، شۇنداقلا ئەڭ ئاخىرقى ( مەن مۇشۇ ماقالىنى يىزىۋاتقانغىچە ،ئۇيغۇر يىزىقىدىكى مەخسۇس كەسپىي زورنالنى كۆرمىدىم -- بەلكىم پىكىرىم خاتادۇر )كەسپىي زورنال بولۇش سۇپىتى بىلەن؛ ئۇيغۇر ماتېماتىكا تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ