ماتېماتىكا بلوگى

بۇ ماقالىدە كومپيۇتېر تىلشۇناسلىقىنىڭ ئېنىقلىمىسى، تەتقىقات مەزمۇنلىرى ۋە ئەنئەنىۋى تىلشۇناسلىق بىلەن بولغان پەرقى سۆزلەنگەن، ئاندىن مۇشۇ ئاساستا كومپيۇتېر تىلشۇناسلىقىنىڭ ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدا قوللىنىلىش ئەھۋالى ۋە ساقلانغان مەسىلىلەر خۇلاسىلانغان ھەم كومپيۇتېر تىلشۇناسلىقى نەزەرىيىسى ۋە ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىپ ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدا ھەل قىلىشقا تېگىشلىك مەسىلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلغان.
ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: كومپيۇتېر تىلشۇناسلىقى؛ ئۇيغۇر تىلى؛ تەتقىقات ئەھۋالى.

20-ئەسىرنىڭ 40-يىلىرىنىڭ باشلىرىدا ، ئامىرىكا تەۋەلىكىدىكى ئوكرائىنلىق كومپىزىتور شىللىنگېر ( 1895-1948) مۇزىكا نەزەرىيىسىدە بىر يۇرۇش يېڭى ئىجادىيەت پىرىنسىپىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇنىڭ قارىشىچە ، شەكىل باغلاپ تەسەۋۇر قىلىش يوشۇرۇن قابىلىيەتكە ئىگە،، ئۇنىڭدىن ئىستېتېك سەزگۈ بەرپا قىلغىلى بولىدۇ . ھەر قانداق سەنئەتتىن ئۇنىڭ فىزىكىلىق مەۋجۇدىيەت شەكلىنى ئايرىپ چىققىلى بولىدۇ، شەكىلنى سان  بىلەن ئۆلچىەىلى بولىدۇ . بۇ نوقتىئى نەزەر بويىنچە ، مۇزىكا شەكلى ماتېماتىكا بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ ، ئۇنىڭدىن ماتېماتىكىلىق قانۇنىيەتنى كەلتۇرۇپ چىقارغاندىن كېيىن ، ئىقادىيەتنى ساپ ماتېماتىكىلىق ئۇسۇل بىلەن تاماملاش مومكىن. ينەنى، ھەر خىل ماتېماتىكىلىق بەلەە ، تەڭلىمە ، ياكى گىرافا ، جەدىۋەللەر بىلەن ئىجاد قىلغىلى ، ئاۋاز ئېگىزلىكى ، ۋاقتى، سالمىقى ، تېزلىكى ، تېمبىرى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسىنى ماتېماتىكىلىق ھېسابلاش سېستىمىسىغا كىرگۈزگىلى بولىدۇ. شىللىنگېرنىڭ قارىشىچە، مۇزىكا ئىشلەشتە مۇزىكىنىڭ ھەر قانداق ئامىلىنى چىقىش قىلىپ ، ئاۋۋال مەلۇم بىر ئامىلنىڭ لايىھەسىنى مۇئايەنلەشتۇرۇپ ( بۇ ئاساسىي تەركىب دېيىلىدۇ) ، ئاندىنكېيىن باشقا ئامىللارنى ( بۇ ئىككىلەمچى تەركىب دېيىلىدۇ ) بىرلەشتۇرۇپ ، ئاساسىي تېمىغا ئايلاندۇرۇشقا بولىدۇ. مۇنداق مۇزىكا سېستىمىسى ئومومىي تەرتىپلىك مۇزىكا ياكى تەرتىپلىك مۇزىكا ، ياكى ئۇدۇللا قىلىپ ماتېماتىكىلىق مۇزىكا ئىشلەش سېستىمىسى - دەپ ئاتىلىدۇ. 20- ئەسىرنىڭ 50- يىللىرىنىڭ باشلىرىدا، بۇ ئىقىمدىكى مۇزىكا غەرپ مۇزىكا دۇنياسىدا تارقىلىشقا باشلىدى، ۋەكىللىك كومپىزوتىرلاردىن  فرانسىيىلىك بروتىس، مىسسىئان، گىرمانىيىلىك سىتوكخاۋىسن ، ئىتالىيىلىك نونو قاترلىقلار بار. غەرپنى بىر مەزگىل زىلزىلىگە سالغان بۇ مۇزىكا سېستىمىسى گەرچە تېزلا ئۇنتۇلغان بولسىمۇ ، لېكىن ، كومپىيوتېر تېخنىكىسى تەرەققىي قىلغاندىن كېيىن ، ئۇ يېڭىدىن گۇللەنگەن كومپىيوتېر مۇزىكىسىغا  يەنە روشەن تەسىر كۆرسەتتى.

ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ تارىى ئىلمى ساھەسىدە قوللىنىلىشى ئۆلچەم تارىخشۇناسلىقىنى بارلىققا كەلتۇردى. ھازىر ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ قوللىنىلىشى تارىخشىناسلارنىڭ مەسىلىلەرنى كۈزۈتۈش تۇيغۇسى ، مەسىلىلەر ئۇستىدە پىكىر يۇرگۇزۇش شەكلى ، ھۆجقەت ، ماتېرىياللاردىن پايدىلىنىش ئۇسۇلىغا ھەم ئىپتىدائى ماتېرىياللارنى توپلاش، رەتلەش ، تەھلىل قىلىش يۆنىلىشى، مەزمۇنى ۋە مۇھىم نوقتىسىغا زور تەسىر كۆرسەتتى. شۇنۇڭ ئۈچۈن ، ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ قوللىنىلىشى تىرىخ تىتقىقاتى ئۈچۈن كىشىلەر بۇرۇن دىققەت قىلمىغان ياكى ئانچە پايدىلانمىغان تىرىخىي ماتىرىياللارنىڭ يېڭى ساھەسىنى ئېچىپ بەردى. ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ قوللىنىلىشى تارىى تەتقىقاتىنى بارغانسېىرى توغرىلىق ۋە ئېنىقلىققا ئىگە قىلدى، ئۇ تەتقىقكات تېمىسى، ئاساسىي مۇھاكىمە نوقتىسى ، يەكۇنلەش جەريانى ۋە تەتقىىقات نەتىجىسىنى تېخىمۇ رۇشەن ۋە توغرا بايان قىلىشتىلا ئەمەس ، بەلكى تەتقىقات نەتىجىسىنى تەكشۇرۇشتىمۇ  مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە . ھالبۇكى، ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ ئەڭ مۇھىم ئەھمىيىتى شۇكى، ئۇ ئادەتلەنگەن  ئەنئەنىۋى تارىى تەتقىقات ئۇسۇلى  بىلەن ھەل قىلغىلى بولمايدىغان بەزى قىيىن مەسىلىلەرنى ھەل قىلالىشىدا بولدى. ماتېماتىكىلىق ئۇسۇلنىڭ قوللىنىشى تارىخ تەتقىقات ئوبېيىكتىنى شەخىسنى مەركەز قىلغان ئەنئەنىۋى سىياسىي تارىختىن ئاۋام ۋە جەرياننى يورۇتۇشنى ئاساس قىلغان بىر پۈتۈن ياكى ئۇنۋېرسال تارىخقا يۆتكەشنى ئىمكانىيەتكە ئىگە قىلىپ ، تارىخشۇناسلىق تەتقىقاتىدا يېڭى بىر ساھە ئاچتى .

ھازىرقى زامان باشقۇرۇش ئىلمىدە ماتېماتىكىلىق ئۇسۇللار بارغانچە ككپ قوللىنىلماقتا، ئوپېراتسىيە ئىلمى ئەنە شۇلارنىڭ ئىچىدىكى قوللىنىشى ئەڭ گەۋدىلىكلىرىنىڭ بىرى. ئوپېراتسىيە ئىلمى 2- دۇنيا ئۇرۇشىدا جەڭ قىلىشنى تەتقىق قىلىش مەقسىتىدە بارلىققا كەلگەن بىر ئەمەلىي پەن؛ ئۇنىڭ نەزەرىيە ۋە ئۇسۇللىرى ئۇرۇشتىن كېيىن ىەلققە كېرەكلىك ساھەلەردە كەڭ تەدبىق قىلىنىپ ، ئاساسەن ماتېماتىكا ۋە كومپيوتېردىن پايدىلىنىپ تەدبىر ئەلالاشتۇرۇشنى نەزەرىيە ۋە ئۇسۇل بىلەن تەمىنلىيدىغان بىر پەنگە ئايلاندى.

مەخپىي نومۇر تىلغا ئېلىنسا ، كۆپچىلىك تەبىئىي ھالدا سىياسىي ، ھەربىي پائالىيەتلەرنى ۋە مەخپىي خىزمەتلەرنى ئويلايدۇ . ئەمەلىيىتتە ھازىر مەخپىي نومۇر بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىز بىلەن زىچ باغلىنىشلىق . مەسلەن ، سىز بانكىغا پۇل قويغاندا ئامانەت كىنىشكىسىدا مەخپىي نومۇر بولىدۇ ، بەزى ئورۇنلار مۇھىم ھۆججەتلىرىنى ساقلاش ئۈچۈنمۇ مەخپىي نومۇرلۇق چامادان ئىشلىتىدۇ ، بانكىدىكى كومپيۇتېر تورى تېخىمۇ مۇكەممەل بولغان مەخپىي نومۇر سىستېمىسى ئارقىلىق سانلىق مەلۇماتلارنى قوغدايدۇ .
كومپيۇتېرنىڭ قوللىنىلىشى كۈنسايىن كومپيۇتېر بىلەن تور ئامبار بىر گەۋدىلەشكەن نىشانغا قاراپ تەرەققىي قىلۋاتقان بۈگۈنكى دۇنيادا كىشىلەرنىڭ سانلىق مەلۇماتلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە بولغان تەلىپ ئاللىقاچان ئەنئەنىۋى مەخپىيەتلىك ساقلاش ئۇقۇملىرىدىن خېلىلا يىراقلاپ كېتىپ ، مەخپىي ھېسابلاش ئۇسۇلى ۋە مەخپىي ئاچقۇچنى باشقۇرۇش تۈزۈلمىسى بىرلەشكەن زامانىۋى يېڭى بىر پەن--- مەخپىي نومۇر شۇناسلىق شەكىللەندى . ھازىرقى مەخپىي نومۇرشۇناسلىقنىڭ ئەنئەنىۋى مەخپىي نومۇرشۇناسلىقتىن پەرىقلىنىدىغان ئالاھىدىكىلى ، ئەڭ تۆۋەن چىقىم بىلەن ئەڭ يۇقىرى ئۈنۈمگە ئېرىشىش ھەمدە ئەڭ بىخەتەر ئۇسۇل ئارقىلىق ئېلېكتىرونلۇق سانلىق مەلۇماتلارنى بىر تەرەپ قىلىش (EDP) سىستېمىسى توپلىغان ۋە ئالاقىلىشىدىغان زور كۆلەمدىكى سىپىرلاشقان ئۇچۇرلارنى قوغداش .
مەخپىي نومۇرشۇناسلىقتىكى تۈپكى مەسىلە << چۈشىنىشلىك سانلىق مەلۇماتلار ئارقىمۇ ئارقىلىقى (ئاشكارا بولىدۇ) نى قارىماققا تاسادىپىي سانلىق مەلۇماتلار ئارقىمۇ ئارقىلىقى (مەخپىي بولىدۇ) غا ئايلاندۇرۇش ئۇسۇلىنى لايىھىلەپ ، ئۇنى ناھايىتى كۈچلۈك بولغان مەخپىي نومۇرنى تەھلىل قىلىشقا بەرداشلىق بېرەلەيدىغان قىلىش ، كېيىنكىسى بولسا مەخپىيلەشتۈرۈلگەن ئالاقىلىشىشقا تاجاۋۇز قىلىپ كىرىشكە تاقابىل تۇرۇش ھەمدە ئەسلىدە بار بولغان ئۇچۇرلار تېخنىكىسىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ . بۇنداق ئالماشتۇرۇشلارنىڭ ئورۇنلاش ئۇسۇلى كودلاشتۇرۇش

ماتېماتىكا بىلەن پەلسەپە زىچ مۇناسىۋەتكە ئىگە. قەدىمكى يۇنان پەيلاسۇپ پلاتون ئىشىكىنىڭ ئالدىغا:«گىئومىتىريە بىلمىگەن كىرەلمەيدۇ.» دېگەن خەتنى ئويدۇرۇلغان ئىكەن. غەربتىكى نۇرغۇنلىغان پەيلاسوپلار ئەسلىدە ماتىماتىكچى. مەسلەن: پلاتون، ئارخىمىد، دىكارت قاتارلىقلار. نيۇتۇننىڭ ئالەملىك تارتىش كۈچى قانۇنىنى ئاڭلاتقان كىتابقا«تەبىئەت پەلسەپىسىنىڭ ماتېماتكىلىق پرىنسىپلىرى» دەپ نام قويغان.

پلاتوننىڭ قارشىچە سانلاردا بىر خىل ئوبيېكتىپلىق مەۋجۇت دەپ قارىغان، مۇشۇنىڭدىن پايدىلىنىپ «پلوتىنىزم»(柏拉图主义) ئىدىيىسى مەيدانغا كەلگەن. 20-ئەسىرگە كەلگەندە ماتېماتىكىنىڭ تەتقىقات ئىلمىدىكى ئۈچ ئېقىمنىڭ بىرى بولۇپ قالدى.

ئىككى مىڭ يىلدىن بىرى، ماتېماتىكا ۋە پەلسەپە ئۆزئارا تەسىر قىلىپ كەلدى، بىرسى يەنە بىرسىنىڭ تەرەققى قىلىشىنى ئىلگىرى سۈردى، شۇڭلاشقا بۇ ئىككىسىنىڭ ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەتقىق قىلىش ئوتتۇرىغا چىقتى. مەسلەن: ماتېماتكنىڭ ھەقىقەت ئىكەنلىكى قانداق چۈشىنىمىز؟ سان دېگەن نېمە؟ چەكسىزلىكنى قانداق چۈشىنىمىز؟... دېگەنگە ئوخشاش. بۇ خىل مەسىلىلەر ماتماتكىنى پەلسەپە ئارقىلىق ئانالىز قىلىشقا يېتەكلەيدۇ.

«قۇتادغۇ بىلىك» تىكى تەبئىي پەنگە ئائىت مەسىلىلەرنى چۈشەندۈرگەن بىر كىتابنى ئوقۇغان، ئەمما ھازىر يېنىمدا ئۇ كىتاپ يوق، بولمىسا ئۇ كىتابتىن مىسال ئېلىش ئارقىلىق بەزى نەرسىلەرنى چۇشەندۇرەتتىم. بۇ كىتابتىكى بىر مىسال ئېسىمدە قاپتۇ. يۈسۈپ خاس ھاجىپ كىتابتا پادىشاھنىڭ تەختىنىڭ ئۈچ پۇتلۇق ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ ئۈچ پۇتلۇق بولسا پۇختا مۇكەممەل بىلىدىغانلىقىنى ئېيتقان. بۇ بىزگە ماتېماتىكىدىكى بىر تۈز سىزىق ئۇستىدە بولمىغان ئۈچ نوقتا بىر تەكشىلىكنى بەلگىلەيدۇ دېگەن قائىدىنى ئەسلىتىدۇ. خاس ھاجىپ ئارقىدىن بىر ئەمىلى مىسال كەلتۈرگەن.

ماتېماتىكا ئۇگىنىش ئارقىلىق كاللىنى چېنىقتۇرغىلى بۇلىدۇ. ياش ئۆسمۇرلەرگە ماتىېماتكىنى ياخشى ئۇگتىش كىرەك.  توغرا ئەملى تۇرمۇشتا تۆت

_ماتېماتىكا تىلشۇناسلىق _ ماتېماتىكا بىلەن تىلشۇناسلىقتىن پەيدا بولغان يېڭى ئارىلىق پەن . ئۇ ئاساسلىقى ماتېماتىكىلىق ئۇسۇل ئارقىلىق تىل ھادىسلىرىنى تەتقىق قىلىدۇ . گەرچە ماتېماتىكا بىلەن تىلشۇناسلىق بارلىق پەنلەر ئىچىدىكى ئەڭ قەدىمى بولغان پەن تارماقلىرى بولسىمۇ ، بۇ ئىككى پەن تارمىقىنىڭ قوشۇلۇشىندىن ھاسىل بولغان ماتېماتىكا تىلشۇناسلىقى تىخى ياش پەن . شۇنداق بولسىمۇ ئۇ ئۆزىنىڭ بارلىققا كىلىش ۋە تەرەققىيات جەريانىدا ھازىرقى زامان ماتېماتىكىسى ، كۇمپىيوتىېر ئىلمى ، تىزگىنلەش نەزەرىيىسى ۋە سۇنئى ئەقىلشۇناسلىق قاتارلىق ئىلىم ساھەلىرىنى بىرلەشتۇرۇپ ، ئىنسانلار جەمئىيىتىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىدا كەم بولسا بولمايدىغان مۇھىم بىر پەن بولۇپ قالدى .