ماتېماتىكا بلوگى

تەييارلانغان كۇۋادېرات شەكىلدىكى قەغەزنى مۇشۇ ئۇسۇل بىلەن قاتلىساق مۇنتىزىم ئۇچبۇلۇڭغا ئىرىشىمىز. سىز نېمە ئۈچۈنلىكىنى بىلەلىدىڭىزمۇ؟

بۇ سۇرەتتىكى ماتېماتىكىلىق فورمىلا ئەڭ كۆپ بولسا كىرەك، سۇرەتتىكى ھەۋەسكار ئۆي ئىچىنى مۇشۇنداق فورمىلا چۇشۇرۇلگەن تام قەغىزى بىلەن زىننەتلەپ ئۆزىنىڭ تەپەككۇرىنى قوزغىتىشنى مەقسەت قىلغانمىدۇ ؟ ....

شىۋېتسىيىلىك ئېكىسپىدىتسىيىچى سۋېن ھېدىن(1865-1952) 1899-يىلى ستوكھولمدىن ئىچكى ئاسىياغا قاراپ يولغا چىقىپ ئۈچ يىللىق سەپىرىنى باشلايدۇ .ئۇ بۇ قېتىملىق ئېكىسپىدىتسىيە سەپىرىدە روسىيەگە بېرىپ ئاندىن كاسپىي دېڭىزى ئارقىلىق سەمەرقەنت ۋە تاشكەنت، ئەندىجانغا بارىدۇ. ئاندىن 45 مىل يول يۈرۈپ ئۆزىنىڭ شەخسىي كارۋىنى بىلەن قەشقەرگە يېتىپ كېلىدۇ.ئۇ كېيىن قەشقەردىن تارىم دەرياسى بويىنى بويلاپ، لايلىق، كورلا،ئاقسۇ،لوپنۇرلاردا تەكشۈرۈشتە بولىدۇ.ئۇ سەپىرىنى يەنەھازىرقى تىبەت ئاپتونۇم رايونى، ھىندىستانلارغىچە داۋاملاشتۇرۇپ ئاندىن شىۋېتسىيەگە قايتىدۇ.ئۇ قايتىپ كەلگەندىن كېيىن ئۆزىنىڭ كۈندىلىك خاتىرىسىگە ئاساسەن1903-يىلى «ناتونۇش يوللاردىكى مىڭ مىل»دىگەن ئىككى توملۇق كىتابنى ۋە «لوپنۇرغا قاراپ»دىگەن كىتابىنى نەشر قىلىدۇ. بۇ كىتابلاردا 400 پارچىدىن ئارتۇق فوتو رەسىم ۋە تۆت خەرىتە بېرىلگەن بولۇپ، تۆۋەندە بۇ رەسىم ۋە خەرىتىلەرنىڭ بىر قىسمى ئۈلگە سۈپىتىدە بېرىلدى.بۇ كىتابلار ھازىر ستوكھولم شەھەرلىك كۈتۈبخانىدا ساقلانماقتا.

 مەن ماتېماتىكىغا ئۆچ دېگۇچىلەر ماتېماتىكىنى نوقۇل فورمىلالار دۆۋېسى -دەپ قارايدۇ، ئۇلار ئاشۇ فورمىلالارغا ئاجايىپ چىرايلىق كۆرۇنىشلەرنىڭ يوشۇرۇنغانلىقىنى كۆرۇپ يىتەلمەيدۇ. تۆۋەندىكى بىر فورمىلانى تېلىسكوپتا ئاسماننى كۇزەتكەندەك كۇزەتسەك قالتىس بىر شەكىلنىڭ كۆرىنىدىغانلىقىنى بىلىۋېلىشقا بولىدۇ.

نورۋىگىيە پەنلەر ئاكادىمىيىسى 2010-يىلى 3-ئاينىڭ 25-كۇنى بايانات ئىلان قىلىپ ، ئامىرىكىلىق ماتېماتىكا ئالىمى جۇن تايىتنىڭ  ماتېماتىكا نەزەرىيىسىدە قولغا كەلتۇرگەن نەتىجىلىرى ۋە ئەمەلىي تۆھپىسىگە ئاساسەن ئابېل مۇكاپاتى بەرگەنلىكىنى جاكارلىغان.
ئابېل مۇكاپاتى - نورۋىگىيە ھۆكۇمىتى 2002- يىلدىن باشلاپ يولغا قويغان ماتېماتىكا ساھەسىدىكى دۇنياۋى كاتتا مۇكاپات بولۇپ ، نورۋىەىيىلىك داڭلىق ماتېماتىك ئابېل تۇغۇلغانلىقىنىڭ 200 يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن تەسىس قىلىنغان. مۇكاپات سوممىسى ئالتە يۇز مىليۇن نورۋىگىيە كرانتى ( تەخمىنەن بىر مىليۇن ئامىرىكا دوللىرى) بولۇپ ، بۇ مۇكاپاتنىڭ يەنە "نوبىل ماتېماتىكا مۇكاپاتى" دېگەن نامىمۇ بار.

قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا شەھىرىدە ياشايدىغان ئاتاقلىق ئۇيغۇر يازغۇچىسى ۋە تارىخىي شاھىد مەسۇمجان زۇلپىقاروف ئۈزىنىڭ ياشىنىپ قالغانلىقىغا قارىماي، پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن ئىجادىيەت پائالىيەتلىرىنى داۋاملاشتۇرماقتا.

يېقىندا ئۇنىڭ " ئۇيغۇر ئۈرپ - ئادەتلىرى" ناملىق كىتابى نەشىر قىلىنغان بولۇپ، ئۇ كۈپلىگەن شېئىر توپلاملىرى، دراممىلار ھەم " يانار تاغلار " قاتارلىق رومان ۋە پوۋېستلارنىڭ ئاپتورىدۇر. مەسۇمجان زۇلپىقاروف 1944 - 1949 - يىلىدىكى مىللىي ئىنقىلاب قاتناشقۇچىسى ۋە مىللىي ئارمىيە كاپىتانى بولۇپ، كۈپلىگەن تارىخىي ۋەقەلەرنى باشتىن كەچۈرگەن. ئۇ ھازىر ئۈزىنىڭ ئەسلىمىسىنى يازماقتا شۇنىڭدەك يەنە 20 - ئەسىر تارىخىغا ئاىت تۈت توملۇق رومانىنىڭ ئاخىرقى قىسىملىرى ئۈستىدە ئىشلىمەكتە.

مىللىي ئارمىيە ئوفىتسېرى مەسۇمجان زۇلپىقاروف 1925 - يىلى غۇلجىدا تۇغۇلغان، 1955 - يىلىدىكى سوۋېت ئىتتىپاقىغا كۈچۈپ چىقىپ، ئالمۇتا شەھىرىدە ئۇنىۋېرسىتېت تۈگەتكەن ھەمدە بىر ئۈمۈر ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان.

ماتېماتىكىدىكى چەمبەر تۇراقلىقى  π  نىڭ دەسلەپكى ئۇچ خانىسىدىكى سانلار  3.14  بولغانلىقى ئۈچۈن،  ھەر يىلى 3-ئاينىڭ 14-كۇنى خەلىقئارا  "  π  بايرىمى " قىلىپ بىكىتىلگەن. ھەر يىلقى بايرامدا دۇنيادىكى بارلىق  π  ھەۋەسكارلىرى ئىختىيارى يىغىلىپ ، چەمبەر تۇراقلىقى (  π ) ھەققىدە ئەركىن پىكىرلىشىدۇ، پېيسا قاتلىمى يېيىشىدۇ ( پېيسا قاتلىمىنىڭ ئىنگلىزچە ئىسمىنىڭ ئالدىنقى ئوقۇلىشى pie  چەمبەر تۇراقلىقى π نىڭ ئوقۇلىشى بىلەن ئاھاڭداش ) ، π  نىڭ قىممىتىنى ئەڭ يۇقۇرى چەكتە يادىلاش مۇسابىقىسى ئۆتكۇزىدۇ. ئىشقىلىپ ، π غا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەرنىڭ ھەممىسى بۇ بايرامنىڭ باش تېمىسىدۇر. يۇقارقى رەسىم بۇ يىللىق " π بايرىمى " دا ئامىرىكا ئوتتۇرا مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى سىزغان π نىڭ بىر قانچە لايىھەسى .