تېشى پال-پال، ئىچى غال-غال
جىبران خەلىل جىبران
ھەزرىتى  ئەلى بارات تەرجىمىسى

1

سالمان ئەپەندى

ئۇ 56 ياشنىڭ قارىسىنى ئالغان ، ئالىپتە كىيىنىدىغان ، بوي - بەستى قاملاشقان ، پۇتىغا يىپ پايپاق كىيىپ ، ساقال - بۇرۇتلىرىنى چىرايلىق ياسىتىپ يۈرىدىغان ، قاچانلا قارىسا ئالىي دەرىجىلىك پاپىرۇس چېكىپ يۈرىدىغان كىشى ئىدى . پاختىدەك يۇمشاق قولىدىن چىرايلىق ھاسىسى چۈشمەيىتتى ، بارمىقىغا ئالماستىن كۆز قويۇلغان ئالتۇن ئۈزۈك سېلىۋالاتتى . ئۇ ھەمىشە كاتتا بايلار بارىدىغان ئالىي مېھمانخانىلاردا غىزالىناتتى . كۈنى كاتتا جايلارنى سەيلە - ساياھەت قىلىش ، ئويۇن - تاماشا بىلەن ئۆتەتتى . سىرىتقا چىقار بولسا ئىككى چىلان تۇرۇق ئات سۆرەيدىغان ھەشەمەتلىك پەيتۇنى تەييار ئىدى .

سالمان ئەپەندىگە دادىسىدىن ھېچقانچە پۇل - پۈچەك مىراس قالمىدى . دادىسى سودا - سېتىق بىلەنمۇ ھەپىلىشىپ باققان ، لېكىن چاپىنى تىزىدىن ئاشماي ئوغلىغا ھېچنېمە قالدۇرالمىغانىدى .

سالمان ئەپەندى ئۇچىغا چىققان يالقاۋ ، ئىش خوشياقمايدىغان يارىماس كىشى ئىدى ، ئۆزىنى بەك تۆۋەن چاغلايىتتى . بىر قېتىم بىز ئۇنىڭ : «تەن قۇۋۋىتىم ، مىجەز - خۇلقۇم ئىش قىلىشقا باب كەلمەيدۇ . ئەمگەكنىچۇ مىجەزى تۈرگۈن ، بوي - بەستى يوغان كىشىنىڭ قىلغىنى تۈزۈك» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدۇق .

ئەمىسە ، سالمان ئەپەندى زادى قانداق بولۇپ بۇنچە كۆپ مال - دۇنيالىق بولۇپ قالدى ؟ قولىدىكى ئۈنۈمسىز يەرلىرى قانداق بولۇپ ئالتۇن - كۈمۈشكە ئايلاندى ؟

كۈمۈش يالىتىلغان ئېشەك تېزىكى ئۆمىكىنىڭ مەخپىيەتلىرىنىڭ بىرسى مۇشۇ شۇ . ئەزرائىل بىزگە مۇنداق بىشارەت بەرگەن . بۇنى سىلەرگە سۆزلەپ بېرەيلى :

سالمان ئەپەندى بەش يىل مۇقەددەم باي ئايال چەشمە بىلەن توي قىلدى . چەشمەنىڭ ئۆلۈپ كەتكەن ئېرى بەيتۇلئەس نۇئمان ھايات چېغىدا مال - دۇنياسى جىق كاتتا زەردار كىشى ئىدى . چەشمە 45 ياشقا كىرگەن ئايال بولۇشىغا قارىماي ، ناز - خۇلقلىرى ، بىر نەرسىگە ئىنتىلىشلىرى 16 - 17 ياشلىق قىزلاردىن قېلىشمايىتتى . شۇ يېشىدىمۇ چاچلىرىنى بوياپ ، قاش - كۆزلىرىگە سۈرمە تارتىپ ، يۈزلىرىگە ئەرنلىك سۈرۈپ ياسىنىپ يۈرەتتى . ئۆزىنى شۇنچە ياساپ يۈرسىمۇ ئېرى سالمان تۈن تەڭ بولمىغۇچە ئۇنىڭغا قارىسىنى كۆرسەتمەيىتتى . ئۇ ئېرى بىلەن ئاندا - ساندا بىللە بولدى دېگەندىمۇ ، ئېرىنىڭ سوغۇق تەلەتى بىلەن قوپاللىقىدىن بۆلەك نەرسىگە ئېرىشەلمەيىتتى . چۈنكى سالمان كۈنبويى خوتۇنىنىڭ بۇرۇنقى ئېرىنىڭ قان - تەر تۆكۈپ تەستە تاپقان پۇللىرىنى سورۇش بىلەن مەشغۇل ئىدى .

2

ئەدىب ئەپەندى

ئۇ 27 ياشقا كىرگەن يىگىت . ئۇنىڭ خۇدايىم بەرگەن يوغان بۇرۇنى ئىككى كۆزىنىڭ ئارىسىدا چوقچىيىپ تۇرغىنى تۇرغان . قاچانلا قارىسىڭىز ئۇنى يۈز - كۆزى قاسماق ، قوللىرى توڭرا ، تىرناقلىرىنىڭ ئاستىنى قاپقارا كىر باسقان ، ئىگىنلىرى جۇلدۇر - كېپەن ، چاپىنىنىڭ پەشلىرى جۇۋازچىنىڭ تۇڭىدەك مايلىشىپ كەتكەن بىر ھالەتتە كۆرىسىز . ئاۋارە قىياپىتى ، تۆكۈلۈپ تۇرغان ئۈستىبېشى ئۇنىڭ كۆك نامرات ، ئاچ - زىرىن تۇرمۇشىدىن دالالەت بېرىپ تۇرىدۇ . ئۇ شۇ ھالىغا باقماي ، كۈنبويى روھىي دۇنيا ، يېشىلمىگەن مەسىلە ۋە ئىلاھىي تېمىلار ھەققىدە تەپەككۇر قىلىدۇ . . . . . بىز ئۇنىڭ ئەمىن جۈنەيىدنىڭ ① سۆزلىرىدىن نەقىل ئالغانلىقىنى ئاڭلىدۇق . ئۇ مۇنداق دەپتۇ :

زېھىننى بىرلا ۋاقىتتا ئىككى ئىشقا چاچقىلى بولمايدۇ . يەنى ، ئەسەر يېزىۋاتقان بىر ئەدىبنىڭ ئۆزىنى تۈزەپ يۈرۈشكە نەدە ۋاقتى بولسۇن .

ئەددىب ئەپەندى ئاغزىغا كەلگەننى بوغۇزىغا يۇتمايدىغان ۋات - ۋات كىشى ئىدى ، لېكىن دېگەنلىرىنىڭ بىرسىنمۇ ئېسىدە تۇتماي ئۇنتۇلۇپ قالاتتى . ئاڭلىساق ، بېيرۇتتىكى بىر مەكتەپتە ئىككى يىل ئوقۇپ ، ناھايىتى مەشھۇر بىر ئۇستازدىن سىتىلىستىكا ، شېئىرىيەت ، ئەدەبىي بالاغەتتىن تەلىم ئاپتۇدەك . لېكىن ، تا ھازىرغىچە ئۇنىڭ بىرەر پارچە ماقالە چاغلىق نەرسە ئېلان قىلغىنىنى ئاڭلىمىدۇق . بۇنىڭغا ئۇنىڭ ئۆزرىسىمۇ ناھايىتى تولا . نېمە دەيدۇ دېمەمسىز ، ئەرەب ئاخباراتچىلىقى سەلتەنىتىنى يوقىتىپتىمىش ، ئوقۇرمىنى نادان خەلق ئۈچۈن بىر نەرسە يېزىش ئەخمەقلىقمىش .

يېقىندىن بۇيان ئەددىب ئەپەندى پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن قەدىمكى ۋە ھازىرقى زامان پەلسەپىسىنى تەتقىق قىلىشقا تۇتۇندى . بۇنىڭ بىلەنلا قالماي يەنە سوقرات بىلەن نېتىزىغا چوقۇندى ، ئاۋگۇستىننىڭ بايانلىرىدىن ھاياجانغا چۆمدى ، فرانسىيىنىڭ ئىككى بۈيۈك مۇتەپەككۇرى ۋولتاير بىلەن رۇسسۇنىڭ ماقالىلىرىنى زوق - شوق بىلەن ئوقۇدى . بىر تويدا ئۇنىڭ بىلەن بىللە بوپ قالدۇق . كىشىلەر ئۇنى چۆرىدەپ غەزەل - قەسىدىلەرنى ئوقۇدى ، قەدەھ تۇتتى ، شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ئېچىلدى ئاغزى ، يۇمۇلدى كۆزى ، شېكىسپىرنىڭ «ھامېلىېت» ناملىق تراگېدىيىسى ھەققىدە ۋاتىلداشقا باشلىدى . يەنە بىر قېتىم بىز ئۇنى بىر داڭلىق شەخسنىڭ مېيىتىنى كۆتۈرۈپ كېتىۋاتقان كىشىلەر توپى ئارىسىدا كۆزگە چېلىقتۇردۇق . مېيىت ئۇزاتقۇچى ھازىدارلار چېھرىنى ئېغىر ھەسرەت - نادامەت تۇمانلىرى باسقان بىر ھالەتتە باشلىرىنى يەردىن ئۈزمەي ئېغىر قەدەملىرى بىلەن كېتىپ باراتتى . ئۇنىڭ شۇ ۋات - ۋات ئاغزى ئەبۇ نۇۋاسنىڭ② شاراپ ھەققىدىكى قەسىدىلىرى بىلەن ئىبىن ۋارىدنىڭ روھىي ئاشىقلىق ھەققىدىكى بېيىتلىرى توغرىسىدا قۇرۇق گەپ سېتىشتىن ھېچ توختاي دېمەيىتتى .

ئۇنداقتا ئەددىب ئەپەندىنىڭ ياشاشتىن مەقسىتى نېمە ؟ قەدىمىي كىتاب دۆۋىسى ئارىسىدا كۈنىنى ئۆتكۈزۈش نېچۈن ئۇنىڭغا زۆرۈر بوپ قالدى ؟ ئۇ نىچۈن بىر دۆت ئېشەك بولماي ، پاراسەت ئەھلىنىڭ ، ئىلىم ئاشىنالىرىنىڭ سېپىگە قىسىلىۋالىدۇ ؟

كۈمۈش يالىتىلغان ئېشەك تېزىكى ئۆمىكىنىڭ مەخپىيەتلىرىنىڭ ئىككىنچىسى مۇشۇ شۇ . ئىبلىسلار شاھى بىزگە مۇنۇلارنى ئاشكار قىلىدۇ . بىز بۇنى سىلەرگە ئېيتىپ بېرەيلى :

ئۈچ يىل مۇقەددەم ، ئەددىب ئەپەندى مۇتران ئالىيلىرىنىڭ شەرىپىگە بىر داستان پۈتتى ، كېيىن ھەبىبۇل سالۋانجا مۇتراننىڭ ھوزۇرىدا بۇ داستاننى ئوقۇدى . داستان ئوقۇلۇپ تامام بولغاندىن كېيىن ، مۇتران ئەددىبنى ھوزۇرىغا چاقىرتىپ كەلدى ۋە چېھرىگە كۈلكە يۈگۈرتۈپ تۇرۇپ ئۇنىڭ يەلكىسىنى شاپاللاپ دېدى :

بالام ، ئاللا سېنى ئۆز پاناھىدا ساقلىسۇن . سەن قالتىس شائىركەنسەن ، كامالەتكە يەتكەن ئەدىبكەنسەن ! مەن سەندەك كىشىلەردىن ئىپتىخارلىنىمەن ! سېنىڭ شەرقنىڭ بۈيۈك زاتى بولۇشقا مۇناسىپ ئىكەنلىكىڭگە شەكسىز ئىشەندىم !

شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ، ئەددىبنىڭ دادىسى ، تاغىسى ۋە ھاممىسى ئۇنىڭغا ئىپتىخارلىق نەزەردە قارايدىغان بولدى ۋە كۆرەڭلىك بىلەن ئۇنىڭغا مۇنۇلارنى ئېيىتتى :

- مۇتران سېنى كەلگۈسىدە شەرقنىڭ بۈيۈك زاتى بولىدۇ دېمىگەنمىدى .

3

فارىد بەك

ئۇ 40 ياشنىڭ قارىسىنى ئالغان ، ئۇزۇنتۇرا ، نوگايباش ، ئاغزى كالاچ ، ماڭلىيى تار ، تاقىرباش كىشى ئىدى . يول ماڭغاندا گىدىيىپ ، قاقىرىدەك ئۇزۇن بوينىنى ھېلى ئۇياققا - ھېلى بۇياققا تاشلاپ لىككاڭشىپ ماڭاتتى ، ئۇنىڭ قەدەملىرىنى ئۆزگىچە بىر رېتىمدا ئېلىشلىرى بەئەينى ئۆشنىسىگە يۈك ئارتىلغان تۆگىنىڭ لوكوسلاپ مېڭىشلىرىنى ئەسلىتەتتى . گەپ قىلغاندا ئاۋازىنى جاراڭلىق چىقىرىشقا ، ئۆزىنى تەمكىن تۇتۇشقا تىرىشاتتى ؛ تونۇمايدىغانلار دۆلەتنىڭ بىرەر مىنىستىرى خەلقىگە موھىم ئىشتىن بىرەرنى قىلىپ بېرىش ئۈچۈن پەرمان چۈشۈرۈۋاتامدۇ نېمە دەپ قالاتتى .

فارىدبەك ئادەتتە ھېچئىش قىلمايىتتى ، ئاندا - ساندا نەدە خەقلەر توپلاشسا شۇلارنىڭ ئارىسىغا قىسىلىپ كىرىپ جەمەتىنىڭ سەلتەنەتلىك تارىخىدىن سۆز باشلايىتتى ، ئۆز نەسەبىنىڭ ئېسىللىكىنى كۆز - كۆز قىلاتتى . ئۇ ناپالىئون ، ئانتارا ③ غا ئوخشاش بۈيۈك شەخىس ۋە قەھرىمانلارنىڭ ئىش - ئىزلىرى ھەققىدە تەلقىن قىلىشقا ئامراق . ئۇنىڭ يەنە قورال - ياراغقىمۇ ئالاھىدە ھەۋىسى بار ، ئۆزى يىغقان نۇرغۇن ئېسىل بۇيۇملارنى تامغا رەت - رېتى بىلەن قاتىرىسىغا ئېسىۋېتەتتى . لېكىن ئۇنىڭ ھېچقايسىسىنى ئىشلىتىشنى ئۇقمايتتى .

ئۇنىڭ «تەڭرى ئىنساننى ياراتتى ھەم ئۇنى ئوخشىمىغان دەرىجىلەرگە بۆلدى ، بەزىلىرىنى بەگ - سىپاھ قىلدى ، بەزىلىرىنى مالاي - چاكار قىلدى . تەڭرى ياراتقان ئاشۇ كىشىلەرنىڭ ئارىسىدىكى پۇقرالار چۇلۋۇرى يېشىۋېتىلگەن ئەركىن ئېشەككە ئوخشايدۇ ، ئېگىسى مىنگەندىلا ئاندىن مېڭىشنى باشلايدۇ ؛ ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى ئاجىزلىرى قەلەمدار ، كۈچلۈكلىرى ئەلەمدار بولىدۇ» دەيدىغان تۇرمۇش مىزانى بار ئىدى .

فارىدبەكنىڭ ئۆزىگە شۇنچە كېبىر - تەمەننا قويۇپ ، ھېچكىمنى كۆزگە ئىلماسلىقىنىڭ ، ئاغزىدىن قۇرۇق گەپ چۈشمەسلىكىنىڭ ، كۆرەڭلەپ تېرىسىگە پاتماي يۈرۈشىنىڭ سەۋەبى زادى نېمىدۇر؟

كۈمۈش يالىتىلغان ئېشەك تېزىكى ئۆمىكىنىڭ مەخپىيەتلىرىنىڭ ئۈچىنچىسى مانا بۇ يەردە . پەرىشتىلەر مۇنداق بىشارەت بەرگەن ، بىز ئۇنى سىلەرگە ئېيتىپ بېرەيلى :

19 - ئەسىرنىڭ ئالدىنقى زامانلىرىدا پادىشاھ بەشىر شىھاب بىر توپ كىشىنى ئەگەشتۈرۈپ لىۋاننىڭ تاغ جىلغىلىرىدا كېتىۋېتىپ ، فارىدبەكنىڭ بوۋىسى مەنسۇرنىڭ تۇرالغۇسى جايلاشقان كەنتكە يېقىن جايدىن ئۆتۈپ قالدى . ئۇ كۈنى ھاۋا بۆلەكچە ئىسسىق بولۇپ ، قوياش زېمىننى گويا ھېلىلا ھاپ قىلىپ يۇتۇۋېتىدىغاندەك دەرىجىدە قىزدۇرۇۋەتكەنىدى . پادىشاھ ئاتتىن چۈشۈپ ئاكابىر - ئەشرەپلىرىگە دېدى :

- ئاكابىر - ئەشرەپلىرىم ، قېنى كېلىڭلار ، ئاۋۇ دەرەخنىڭ سايىسىدا بىردەم سەگىدىۋالايلى !

بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپقان مەنسۇر دېھقانلارنى چاقىرتىپ كېلىپ : «پادىشاھ ئۇلارنىڭ كەنتىنىڭ يېنىغا چۈشكۈن قىپتۇ» دېدى . دېھقانلارلار ئەنجۈر ، ئۈزۈم ، سۈت - پىشلاق ، مەي - شاراپ ، شىرنە - ھەسەللەرنى كۆتۈرۈشۈپ مەنسۇرنىڭ كەينىدىن ھېلىقى دەرەخنىڭ يېنىغا كەلدى . پادىشاھنىڭ ئالدىغا كەلگەندە ئېڭىشىپ شاھنىڭ تون - سەرۇپايلىرىنىڭ پەشلىرىنى ئۆپۈشتى ، ئاندىن قويدىن بىرنى بوغۇزلاپ ئاۋازىنى قويۇۋېتىپ ۋارقىراشتى :

- بۇ بىزنىڭ شاھىمىز ، ئاللاھ ئىگەم بۈگۈن بىزنى مۇشۇ كاتتا ئىلتىپاتقا نائىل قىپتۇ .

مەنسۇرنىڭ شۇ قەدەر مەرد - سېخىيلىقىنى كۆرگەن پادىشاھ چەكسىز مەمنۇن بولدى ۋە شۇئان بىر يۈرۈش تون - سەرۇپاي ئىنئام قىلىپ دېدى :

- شۇنداق پەرمان قىلىمەنكى ، بۈگۈندىن ئېتىبارەن سەن مۇشۇ كەنتكە ئاقساقال بولدۇڭ ، كەنتىڭدىن ئېلىنىدىغان بۇ يىللىق غەللە - پاراق كەچۈرۈم قىلىندى .

شۇ كۈنى كېچە پادىشاھ كەتكەندىن كېيىن پۈتۈن كەنت ئەھلى ئاقساقال مەنسۇرنىڭ ھويلىسىغا توپلىنىپ ، ھەممىسى بىر ئېغىزدىن مەنسۇرنى يولباشچىمىز دەپ ئاتاشتى ، ئۇنىڭ بىلەن ھەمنەپەس ، تەقدىرداش بولۇشقا ئەھدۇ - پەيمان قىلىشتى .

※          ※            ※

كۈمۈش يالىتىلغان تېزەك ئۆمىكىدىكىلەرنىڭ ئىچى غال - غال ، تېشى پال - پال ، قىلىقلىرىنى سۆزلەپ تۈگەتكىلى بولمايدۇ . مەخپىيەتلىكلىرىنىڭ سانى يوق . ھەر كۈنى ۋە تۈنى لەنىتى ئىبلىس بىزگە ئۇلارنىڭ ئەپتى - بەشرىسىنى ئاشكارىلاپ بېرىدۇ ، كۈن بىزنى تۈن قوينىغا ئۇزىتىپ قويغۇچە سىلەرگە بۇنى ئاشكار ئېتەيلى . مانا شۇ تاپ يېرىم كېچە پەيتى بولۇپ تۇرۇپتۇ ، كۆز قاپاقلىرىمىز تۈن كېچىلەردە ئۇيقۇدىن بىدار بولۇشتىن ئاللىقاچان بەزدى ، بىزگە ئەمدى كۆزلىرىمىزنى بىردەم بولسىمۇ يۇمۇۋېلىشقا ئىجازەت بېرىڭلار ، چۈش كېلىنچەكلىرى روھلىرىمىزنى تېخىمۇ پاكىزە بىر دۇنياغا باشلاپ بارسا ئەجەپ  ئەمەس .

 ___________________________________________________________

ئىزاھات :

① ئەمىن جۈنەيد : (1756 – 1840 ) – سۈرىيىلىك شائىر .

② ئەبۇ نۇۋاس (تەخمىنەن 762 – يىلىدىن 814 - يىلىغىچە) – ئەرەب ئابباسىيلار سۇلالىسى دەۋرىدىكى شائىر . ئۆزى شاراپقا ئامراق بولغاچقا ، ھەمىشە مەي – شاراپ ھەققىدە نۇرغۇن شېئىرلارنى يازغان . شۇڭا ئۇنىڭ «مەي شائىرى» دېگەن نامى بار . ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىكى ھېسسىيات بەكمۇ ئەركىن ، ئىشلەتكەن تىللىرى ناھايىتى گۈزەل بولۇپ ، ئەنئەنىۋى شېئىرىي شەكىللەرنى بۇزۇپ تاشلاپ ، ئەرەب شېئىرىيىتىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن يېڭىچە ماكان ھازىرلاپ بەرگەن . ئۇنىڭ ئۆزى ياشاۋاتقان زامانغا ۋە كېيىنكى زامانغا بولغان تەسىرى ناھايىتى چوڭ .

③ ئانتارا (525 - 616) – قەدىمكى ئەرەب چەۋەندازى .

خەنزۇچە «جىبران كلاسسىك نەسىرلىرىدىن جەۋھەرلەر»ناملىق كىتابتىن