ماتېماتىكا بلوگى

   « قۇتادغۇ بىلىك » داستانى 11- ئەسىر قاراخانىلار خاندانلىغى ئىجتىمائىي ھاياتى بىلەن ئىجتىمائىي ئىدىئولوگىيىسىنىڭ روشەن ئىنكاسى ۋە شۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ پارلاق نامايەندىسى. ئۇ، 11- ئەسىر ئۇيغۇر مەدىنيىتىنىڭ قىممەتلىك يادىكارلىغى سۈپىتىدە دۇنيانىڭ مەدىنىيەت غەزىنىسىدە، جۈملىدىن مەملىكىتىمىز مەدىنىيەت تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتۇپ، ئالىملارنىڭ دىققەت – ئېتىۋارىنى ئۆزىگە جەلپ قىلىپ كەلمەكتە.  « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ مۇئەللىپى بولغان يۈسۈپ خاس ھاجىپ قاراخانىلار خاندانلىغىنىڭ كۈچەيگەن، ماددى ۋە مەنىۋى مەدىنىيەت گۈللىنىشكە باشلىغان دەۋردە ياشىغان بولۇپ، ئۇ، قەدىمقى ئۇيغۇر ۋە تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئىلىم – پەن مۇۋەپپىقىيەتلىرىگە ۋارىسلىق قىلىپ، ئۇنى ئىجادىي راۋاجلاندۇرغان كەڭ بىلىمگە ئىگە ئالىمدۇر. ئۇ، ئۆزىنىڭ راتسىيونالىزىملىق كۆز قاراشلىرى بىلەن غايىلىرىنى ۋە ئۆزىنىڭ كۆپ يىللىق ئىجتىمائىي تەجرىبىلىرىنى ھەمدە ئۆزى بىۋاستە كۈزەتكەن ئىجتىمائى ھادىسىلەر بىلەن تەبىئەت ھادىسىلىرىنىڭ ھەممىسىنى «قۇتادغۇ بىلىك »دە ئومۇملاشتۇرغان. ئۇ، ئۆزىدىن بۇرۇن ئۆتكەن ۋە ئۆزى بىلەن بىر دەۋردە ياشىغان ئىلىم – پەن نامايەندىلىرىنىڭ ئىلغار پەلسەپىۋى كۆز قاراشلىرىنى ئىلگىرى سۈرگەن. ئىلىم – پەن ئۆگىنىش ۋە ئىلىم – پەن بىلەن شۇغۇللىنىشنىڭ زۆرۈرلىكىنى تەرغىپ قىلغان.

ئاشخانا ئۆي-ئەمەلىيەتتەناھايىتى ياخشى  بولغان سىنىپ ھېسابلىنىدۇ.سىز بازاردىن سېتىۋېلىپ ئېلىپ كەلگەن كۆكتات، مېۋە-چىۋە قاتارلىقلارنى بالىڭىز بىلەن بىرگە رەتلەڭ. سىزئۇنىڭغا يۇقارقىلارنى تۈرى،رەڭگى،شەكلى قاتارلىق خاسلىقلىرى بويىچە ئايرىشنى تاپشۇرسىڭىزبولىدۇ،ئۇ چوقۇم بۇ ۋەزىپىنى قىزغىنلىق بىلەن ياخشى ئادا قىلىدۇ.
تاماق تەييارلاش باشلاندى، سىزمەلۇم ھەجىمدىكى قاچا ياكى ساپلىق دېگەندەك نەرسىلەر بىلەن ئۇن،ياغ،گۇرۇچ قاتارلىقلارنى ئۆلچەپ ئالسىز،بۇ يەردە ئەلۋەتتە مىقدارھەققدىكى دەسلەپكى چۈشەنچىلەر بېرىلىدۇ.ئۇندىن باشقا تۈرلۈك تاماقلارنىڭ نەچچىلىك ۋاقىتتا پىشىدىغانلىقى بىلدۈرۈش ئارقىلىق ۋاقىتقا دائىر بىلىملەرنى، گۆشنان، قازان نىنى قاتارلىقلارنى تەييارلىغان كۈنلىرى بالىڭىزغا كېسىپ بەرگەندە، ئۇنىڭدىن»ئىككىدىن بىرىنى يەمسەن ياكى تۆتتىن بىرىنىمۇ ؟…»دېگەندەك ماتېماتىكىلىق ئۇقۇملارنى سىڭدۈرىۋەتسىڭىز تامامەن بولىدۇ.

خۇا لوگېڭ 1910-يىلى جياڭسۇ ئۆلكىسىنىڭ جىنتەن ناھىيەسىدە تۇغۇلغان. بالىلىق چاغلىرىدىن تارتىپ ئەقىل ئىشلىتىشنى ياخشى كۆرەتتى، ئويلىنىدىغان مەسىلىلەردە بېرىلىپ پىكىر يۈرگۈزىدىغان بولغاچقا، ھەمراھلىرى ئۇنى مازاق قىلاتتى. ئۇ گەرچە تولۇقسىز مەلۇماتىغا ئىگە بولغان بولسىمۇ، داڭقى جۇڭگو ۋە چەتئەلگە تارقالغان ماتېماتىك . كېسەل سەۋەبىدىن ئۇنىڭ سول پۇتى مېيىپ بولۇپ قالغان بولسىمۇ، ئەمما جۇڭگونىڭ بىپايان زېمىندا ئۇنىڭ سەرخىلىنى تاللاش ئۇسۇلى بىلەن بىر تۇتاش پىلانلاش ئۇسۇلىنى ئومۇملاشتۇرۇشتىكى جاپالىق ئىزلىرى بولغاچقا، «خەلقنىڭ ماتېماتىكا ئالىمى» دەپ تەرىپلەنگەن. ئۇ ھاياتىدىكى مول نەتىجىلىرى بىلەن جۇڭگو ماتېماتىكىسىدىكى داڭلىق تەتقىقاتچى ۋە ئاساس سالغۇچىغا، ئۇنىڭ مەخسۇس ئەسەرلىرى 20-ئەسىرىدىكى ماتېماتىكا ئەسەرلىرىدىكى داڭلىق كىتابقا ئايلانغان.

　　خۇا لوگېڭ ئىقتىساسلىقلارنى تەربىيەلەشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. ئۇنىڭ چىن جىڭرۈننى بايقاش ۋە ئۇنى تەربىيەلەشتىكى ھېكايىلىرى ماتېماتىكا ساھەسىدىكى بىر قىزىق پاراڭ.1985-يىلى 6-ئاينىڭ 12-كۈنى خۇا لوگېڭ ياپونىيە توكيو ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن ئىلمى دوكلات بەردى. ئۇ سۆزىنى ئاخىرلاشتۇرۇۋاتقاندا، تۇيۇقسىز يۈرەك كېسىلى قوزغىلىپ مۇنبەردە يېقىلىپ چۈشىدۇ. ئۇ ئەمەلىي ھەرىكىتى بىلەن ئۆزىنىڭ «ئەڭ زور ئۈمىدىم - ھاياتىمنىڭ ئاخىرىقى مىنۇتلىرىغىچە خىزمەت قىلىش» دېگەن ۋەدىسىنى ئىشقا ئاشۇرغان.

شىنخۇا تورى گوللاندىيە ئامىستردام 7- ئاينىڭ 22- كۈنىدىكى تېلگراممىسى: 18 ياشلىق گىرمانىيەلىك  قىز لىسا.سارمان 42 نومۇرلۇق تولۇق نومۇر بىلەن 2011- يىللىق  خەلقئارا  ئولىمپىك ماتېماتىكا  ھەل قىلغۇچ مۇكاپاتىدا ئالتۇن مىدالنى قولغا كەلتۈردى.  مۇسابىقە ھەيئىتى22- ئىيۇل مۇنداق  دېدى:« لىسا.سارمان بۇ قېتىمقى مۇسابىقىدە ئېرىشكەن ئومۇمىي نەتىجىسى  ئەڭ كۆرۈنەرلىك ھېسابلىنىدۇ. ئۇ خەلقئارا ئولىمپىك ماتېماتىكا  مۇسابىقىسىنىڭ تارىختىن بۇيانقى ئەڭ ياخشى قاتناشقۇچىسى».
 شىنگاپوردىن كەلگەن ماھىر 40 نومۇر بىلەن ئىككىنچى بولغان، جۇڭگودىن كەلگەن چېڭلىن 38 نومۇر بىلەن ئۈچىنچى بولغان. مۇسابىقىنىڭ قائىدىسى بويىچە،  42 نومۇرلۇق تولۇق نومۇردىن 28 نومۇردىن يۇقىرى ئالغانلارغا ئالتۇن مۇكاپات بېرىلىدىكەن. ئالدىنقى ئۈچ ماھىر ۋە ئۇنىڭدىن باشقا 51 ماھىر ئالتۇن مۇكاپاتقا ئېرىشكەن.  ئۇنىڭدىن باشقا 90 ماھىر كۆمۈش مىدالغا، 137 ماھىر مىس مىدالغا ئىرىشكەن.بۇ قېتىم مۇسابىقىگە قاتناشقان ئالتە نەپەر جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچى ئالتۇن مۇكاپاتقا ئېرىشتى. ئامېرىكىدىن كەلگەن ئالتە ئوقۇغۇچىمۇ
ئالتۇن مۇكاپاتقا ئېرىشتى. بىراق ئومۇمىي نومۇرىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا يەنىلا جۇڭگو  ماھىرلىرىنىڭكىدىن تۆۋەن ئىكەن. سىنگاپور  تۆت ئالتۇن مىدالغا بىر كۆمۈش مىدالغا، بىر  مىس مىدالغا ئېرىشىپ، ئومۇمىي نەتىجە جەھەتتە ئۈچىنچى ئورۇندا تۇردى.
 خەلقئارا ئولىمپىك ماتېماتىكا مۇسابىقىسى دۇنيادىكى كۆلىمى ئەڭ چوڭ   ئولىمپىك  ئىلىم پەن مۇسابىقىسى بولۇپ، ئىككى كۈنلۈك مۇسابىقە جەريانىدا  ئوقۇغۇچىلار ھەر كۈنى پەقەت ئۈچ سۇئالغا جاۋاپ بېرىدۇ.  ھەر بىر سۇئال يەتتە نومۇر. گوللاندىيە تۇنجى بولۇپ بۇ مۇسابىقىنى ئۆتكۈزدى.101 دۆلەتتىن  ۋە رايوندىن 564 نەپەر ئوقۇغۇچى  بۇ مۇسابىقىگە قاتناشتى

ئوقۇتقۇچى : ماتېماتىكا  ئىلىم-پەنگە تەۋە ، ئىلىم-پەن دېگەنگە قىلمۇ سىغمايدۇ 

مەسىلەن ، بىر ئادەم بىر ئۆينى قوپۇرۇشقا 10كۈن ۋاقىت سەرپ قىلسا ، ئون ئادەم
بىرلىشىپ قوپارغاندا بىر كۈندىلا قىلىپ بولغىلى بولىدۇ .
ئوقۇغۇچى : مۇشۇنداق ھېساپلاپ كەلسەك ، بىر كېمە بىلەن تىچ ئوكياننى توغرىسىغا
كېسىپ ئۆتۈشكە ئون كۈن ۋاقىت كەتسە ، ئون كېمە تەڭلا قوزغالسا  تېچ ئوكياننى
كېىسپ ئۆتۈشكە بىر كۈنلا ۋاقىت سەرپ قىلىنىدۇ دېگەن گەپ ، مۇئەللىمۇ دېدىغۇ   
ئىلىم-پەنگە قىل سىغمايدۇ  ئەمەسمۇ !

ئۇ ئاساسلىق ئەسەر ۋە تەتقىقاتىنى مۇشۇ يەردە ۋۇجۇتقا چىقارغان .
ئۇنىڭ بۇ يەردە تۇنجى يازغان ئەسىرى < تىرىگونۇمىتېرىك قىممەتلەر جەدىۋىلى > دۇر .
مۇسا خارازىمى ماتېماتىكىدىكى بىرىنچى ۋە ئىككىنچى دەرىجىلىك تەڭلىمىلەرنىڭ ئانالىتىك يىشىش ئۇسۇلىنى گېئومىتىرېيىلىك يىشىش ئۇسۇلىغا بىرلەشتۇرگەن تۇنجى ماتىماتىك . ئالگېبىرا ئىلمىنىڭ ئاساسچىسى ، ئۇنىڭ < ئالگىبېرا > دىگەن ئەسىرى دۇنيا ماتىماتىكا تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ .ئۇ يازغان < ئەلجەبىر ۋە مۇقابەلا > ( ئەزا يوتكەش ۋە ئوخشاش ئەزالارنى ئىخچاملاش ) ، < ھېساب ئىلمى > قاتارلىق ئەسەرلىرى شەرىق ئىلىدە ئۇزۇن بىر مەزگىل دەرىسلىك بولۇپ قوللىنىپلا قالماستىن ، 1140- يىلغا كەلگەندە لاتىنچىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن كىيىن ( روبېرت تەرجىمە قىلغان ) باشقا ياۋرۇپا تىللىرىغىمۇ تەرجىمە قىلىنىپ ئۇزۇن مۇددەت يوۋرۇپالىقلارنىڭ ماتىماتىكا دەرىلىكى قىلىپ ئىشلىتىلگەن .

ئەڭ قەدىمقى دەۋىرلەردىن بېرى ،سانلار پەقەت ھىساپلاش ئېيتىياجى ئۈچۈنلا قوللىنىلمىغان،بەلكى ئىسىملارنى ئىپادە قىلىش رولىنىمۇ ئوينىغان.يۇنانلىق پەيلاسوپ ۋە ماتىماتىك پىفاگور ھەرقانداق نەرسىنى سانلارنىڭ ئاھاڭى بىلەن ئېنىقلايتتى .قەدىمقى جۇڭگولۇقلار سانلارغا مەنىلەرنى بەرگەنىدى.بىرەر ئىشقا دۇچ كەلسە ،ئۇنى سانلارنىڭ مەنىسىنى ئېنىقلاش ئارقىلىق تەتقىق قىلىشقا ئۇرۇناتتى.سانلارنىڭ مەنبەسى ساناقسىزدۇر،ئۇنىڭ مەنىسى ۋە تەبىرىمۇ شۇنداق.مۇنداقچە ئېيتقاندا ئىسىملارنىڭ بىر ئۇچى باتىل ئېتىقاد،ئىشەنچىلەرگە،يەنە بىر ئۇچى ھەرقايسى خەلقلەرنىڭ تەبىئەتنى چۈشۇنۇش ۋە ئۇنى بىلىش دەرىجىسىگە تايىنىدۇ.قەدىمقى مىسىردا ،بابىلوندا ،قەدىمقى يۇناندا ،ئىسلامدىن ئىلگىركى تۈرۈكلەردە ،ئەرەپلەردە سانلارنىڭ نۇرغۇن مەنىلەرگە ئىگە بولغانلىقى تەتقىقاتلار ئارقىلىق بىزگە ئايان بولماقتا.قەدىمقى مەدەنىيەتلىك خەلقلەرنىڭ پازىللىرى ۋە پەيلاسوپلىرى سانلارنىڭ خەلق ئارىسىدىكى مەنىسىگە يېڭى-يېڭى مەنىلەرنى قوشقان.

مۇخبىر: نۇرغۇن بالا ماتېماتىكىنى ياخشى كۆرمەيدۇ، سىزچە ماتېماتىكىنى ياخشى ئۆگىنىشكە تۇغما قابىلىيەت كېتەمدۇ؟

    سىتېۋارت: ماتېماتىكا ئىقتىدارى تىل ئىقتىدارىغا ئوخشاش ھەممە ئادەمدە بولىدۇ، ماتېماتىكلارنىڭ بۇ جەھەتتىكى ئىقتىدارى باشقا كىشىلەرگە قارىغاندا كۈچلۈكرەك بولىدۇ . ماتېماتىكا كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدا قوللىنىلىدۇ. ئەمەلىيەتتە، نۇرغۇن ئاتا – ئانىدا ماتېماتىكىنى قىيىن پەن دېگەن قاراش مەۋجۇت، ئۇلاردىكى بۇنداق قاراش پەرزەنتلىرىنىڭ ماتېماتىكىغا بولغان چۈشەنچىسىگە تەسىر كۆرسەتمەكتە. بۈگۈنكى كۈندە ياخشى ياشاپ، ياخشى تۇرمۇش كەچۈرىمىز، خىزمەتتە مۇۋەپپەقىيەت قازىنىمىز دەيدىكەنمىز، ماتېماتىكىنىڭ رولىغا سەل قارىماسلىقىمىز لازىم.

    ماتېماتىكىغا قىزىقمايدىغان بالىلارغا ماتېماتىكىنى زورلاش ئۇسۇلى ئارقىلىق ئۆگەتمەستىن، ئامال بار پەرقلىق مائارىپ ئۇسۇلى ئارقىلىق خاسلاشتۇرۇش ئوقۇتۇشىنى قوللىنىش كېرەك. بالىلارنىڭ پىكىر قىلىش ئۇسۇلى ۋە ئۆگىنىش ئۇسۇلى ئوخشىمايدۇ، بەزىلىرى كۆڭۈل قويۇپ ئاڭلاپ ئۆگىنىدۇ، بەزىلىرى مەشغۇلات جەريانىدا ئۆگىنىدۇ، يەنە بەزىلىرى رەسىم سىزىش ئارقىلىق ئۆگىنىشنى ياخشى كۆرىدۇ. شۇڭا بالىلارنى بىرلا خىل ئۇسۇل بىلەن ئۆگىنىشكە زورلىماسلىق كېرەك. ئەگەر پەرزەنتىڭىز مەشغۇلات جەريانىدا ئۆگىنىشكە ماھىر بولسا، ئۇنى كۆپرەك قول سېلىپ مەشغۇلات قىلغۇزۇڭ.

ماتېماتىكا ئوقۇتۇشىدا ئوقۇتقۇچى ئاۋۋال ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىدىيەسىنى ئازاد قىلىپ، ‹‹ماتېماتىكا قىيىن، ئۆگەنگىلى بولمايدىغان دەرس›› دەيدىغان قارىشىنى ئۆزگەرتىپ، ئۇقۇملارنى ئوقۇغۇچىلار قوبۇل قىلالايدىغان دائىرىدە ئاسانلاشتۇرۇپ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ دەرسكە بولغان قىزغىنلىقىنى ئاشۇرۇپ، ئۇلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئۇچراتقانلىرى، قوللىنىۋاتقان، پايدىلىنىۋاتقان نەرسە – كېرەكلىرى(پۇل خەجلەش، نەرسە – كېرەك سېتىۋېلىش) قاتارلىق ئەمەلىي تۇرمۇشقا يېقىن مىساللارنى ئېلىپ ماسلاشتۇرۇپ، ئوقۇغۇچىلارنى ماتېماتىكا دەرسىگە ئومۇميۈزلۈك يېتەكلىشى كېرەك. بۇنداق قىلغاندا ئوقۇغۇچىمۇ ئۆزى سەزمىگەن ھالدا تەبىئىيلا ماتېماتىكىغا قىزىقىپ، ماتېماتىكا ئۆگىنىشكە كىرىشىدۇ.

تەييارلانغان كۇۋادېرات شەكىلدىكى قەغەزنى مۇشۇ ئۇسۇل بىلەن قاتلىساق مۇنتىزىم ئۇچبۇلۇڭغا ئىرىشىمىز. سىز نېمە ئۈچۈنلىكىنى بىلەلىدىڭىزمۇ؟

تۆۋەندىكىسى 2011-يىلى 6- ئاينىڭ 7- كۈنى ئېلىنغان مەملىكەتلىك بىر تۇتاش ئىمتىھانىنىڭ يېڭى دەرسلىك بويىچە ئىلىنغان ماتېماتىكا سۇئاللىرى ۋە ئۇنىڭ جاۋابى بولۇپ، بۇ يىل ئالى مەكتەپكە ئىمتىھان بەرگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن سۇنۇلدى. دىققەت: بەلكىم ياخشى نومۇر ئېلىپ خۇشاللىقىڭىزدىن سەكرەپ كېتەرسىز ۋە ياكى ياخشى نومۇر ئالالماي قالسىڭىز يېغلاپمۇ كېتەرسىز. مەيلى قانداقلا بولمىسۇن، ئېسىڭىزدە بولسۇنكى، يەنە پۇرسەت بار. ئالى مەكتەپكە ئۆتۈش سىزنىڭ ياشاشتىكى پەقەت بىردىنبىر مەقسىدىڭىز ئەمەس. ئەمىسە گېپىمنى قۇلىقىڭىزدا چىڭ تۇتقان بولسىڭىز، سالماقلىق بىلەن ئالدىرىماي تۇرۇپ، تۆۋەندىكى سۇئالنى ۋە جاۋابىنى كۆرۈڭ. يەنە دىققەت! بۇ يېڭى دەرسلىك ئۆلچىمى بويىچە ئېلىنغان ماتېماتىكا سۇئاللىرى ۋە ئۇنىڭ جاۋابى... بۇ يىل شىنجاڭ رايونىدا دەل يېڭى دەرسلىك بويىچە ئىمتىھان ئېلىنغاچقا مۇشۇ سۇئاللا يوللاندى. قالغان مەمىلىكەتلىك 2- يۈرۈش سۇئاللىرى ۋە باشقا ئۇنىۋېرسال تەبىئىي پەننىڭ سۇئاللىرى ۋە جاۋابىنى بۇ يەردىن كۆرۈڭ.

2011- يىللىق مەملىكەتلىك ئالى مەكتەپ ئىمتىھان سۇئاللىرى يېڭى دەرسلىك تەبىئىي پەن سۇئاللىرى ۋە جاۋابلىرى

تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى گوزىجيەن (ئەينى ۋاقىتتىكى مائارىپنى باشقۇرىدىغان ئورگان ۋە ئالىي بىلىم يۇرتى ) دە ماتېماتىكا دەرسخانىلىرى تەسىس قىلىنغان بولۇپ، «جۇپى ھېسابلاش دەستۇرى»، «توققۇز بابلىق ئارىفمېتىكا»، «سۈنزى ھېسابلاش دەستۇرى»، «ۋۇساۋ ھېسابلاش دەستۇرى»، «شياخۇياڭ ھېسابلاش دەستۇرى»، «جاڭ چيۇجيەن ھېسابلاش دەستۇرى»، «دېڭىز ئاراللىرى ھېسابلاش دەستۇرى»، «ۋۇجىڭ ھېسابلاش ئۇسۇلى»، «جۇيشۇ»، «جىگۇ ھېسابلاش دەستۇرى» دىن ئىبارەت ئون ھېساب كىتابىنى دەرسلىك قىلىش بەلگىلەنگەن. شۇڭا كېيىنكى ۋاقىتلاردا «ھېسابلاش دەستۇرى ھەققىدىكى ئون كىتاب» دەپ ئاتالغان.

ئىلىم-پەندە ‹‹ئەر-ئاياللار باراۋەرلىگى›› نى قۇلغا كەلتۇرۇش ئۇچۇن بولغان ئىسلاھاتلار 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا باشلاندى. پولشادا تۇغۇلغانM.كىيۇرى خانىم ئىلگىرى –كىيىن بولۇپ نوبېل فىزىكا موكاپاتى بىلەن نوبېل خىمىيە موكاپاتىغا ئېرىشتى؛ جوڭگۇدا چوڭ بولغان دوكتۇر ۋۇجەنشىيۇڭ ئامېرىكا فىزىكا جەميىتنىڭ تۇنجى رەئىسى بولۇپ قالدى.ئۇلار ئايال ئالىملارنىڭ كۆزگە كورۇنگەن ۋەكىللىرى. نورغۇنلىغان ئايال ياشلار ئۇلارنى ئولگە قىلىپ ئىلىم –پەن يۇلىغا ماڭدى.