ئېتىز(داستان)
ئاسىمجان ئوبۇلقاسىم


1

نېمانچە ناتونۇش شەھەر بۇ،
كۆزۈڭدىن قان ئاقسا باقماس قايرىلىپ.
يۈرگىلى بولمايدۇ ئېتىز－قىرلاردا،
دادا سېنىڭدەك مەغرۇر ئايلىنىپ.
ئورمىلار باشلىنىپ كەتكەندۇر نەۋاق،
ھېلىمۇ توۋلاشقا يېتەمدۇ ئۈنۈڭ.
ئايدىڭ كېچىلەردە ناخشىلار بەلەن،
تاڭ سەھەرلەردە، قوزا چۈشلەردە.
قوللار، ئورغاقلار ئۇسسۇلغا چۈشسە،
كۈيلىرىڭ ئىسسىققا بېرەمدۇ بەرداش؟
ئاھ، دادا يەڭ تۈرۈپ ئورما ئورىسام،
گۈركىرىگەن توپىلاردىن خامان ئالسام تەڭ.
شامال كېلىش بىلەن يۈگۈرۈپ چىقىپ،
خاماندا توپاننى سورىسام دەيمەن...

ماڭا نېسىۋىلەر قالمىدى بەلكىم،
بەلكىم خامان قۇرۇق قالغاندۇ؟
جان دادا ئالتۇندەك ئالغان چەشلىرىڭ،
ساڭلاردا سەمرىپ ياتىدىغاندۇ؟
قارىغاي قوۋزىقى
ئورغاقلار بىسى
بەدەنگە چاپلاشقان خەسە كۆڭلەكلەر.
مۈكچەيگەن بەللەرنى تۈزلىمەك مۈشكۈل،
ئايدىڭدا راھەت بېرەر كۆلچەكلەر...
ئېھ، گۈزەل، يېقىملىق غۇلجا شامىلى،
ئەركىلەپ بوينۇمغا  سالىسەن گىرە.
بىر تاتلىق پىچىرلاپ قۇلاقلىرىمغا،
بىر ئەسەپ ئويغاتتىڭ قەلبىم كۆكىدە.
سۆيىمەن قۇچاقلاپ، سۆيىمەن سېنى،
غازاڭدەك، ساماندەك ئۇچقۇم كېلىدۇ.
ماشىنا گۈركىرەپ تۇرغان خاماندا،
دېھقانلار ئارىسىغا ①(ئارا — دېھقانچىلىق ئەسۋابىنى كۆرسىتىدۇ.) چۈشكۈم كېلىدۇ.
نېمانچە بەختىيار، ئۆزسەن بۇ يەرگە،
سىلايسەن يۈرەكنى قوللىرىڭ بىلەن.
ھەركىمنىڭ قوينىغا كىرىپ قۇچاقلاپ،
قۇتلايسەن باھارنى گۈللىرىڭ بىلەن.
خالىساڭ تاشلاپ كېتەلەيسەن ھەم...
كاۋاپتەك تاۋلىنىپ يانغان بەدەنلەر،
كۆرگەندە شادلىنىپ ئاچىدۇ قويۇن.
بەدەنگە چاپلاشقان خەسە كۆڭلەكلەر،
تىزغىچە شۇرقىراپ ئاققان قارا تەر.
قىچىشىپ، تىلىققان، ھالسىز ۋە جۇنۇن،
راھەتكە چىقىدۇ ئېگىلگەن بەللەر...

خاماندا ئىشلىدۇق...
ئۆرلەيدۇ توپان
گۈركىرەر يەر－ئاسمان
توزىماقتا جان...
خالىمايدۇ دادام ئوغلىنىڭ دېھقان بولۇشىنى
لېكىن ئۇ خالايدۇ دېھقاننى ھامان.
قانداق مەدھىيىلەشنى بىلمەيمەن ئەمما،
نېمانچە كۆڭۈللۈك پاكىز ئەمگەك بۇ.
شۇڭا بۇ ئېتىزنىڭ ئەھلى بولماق تەس،
ھەركىم سادىر ئەمەس، يا دېھقان ئەمەس...

ئاھ، دادا
مەنچۇ مەن؟... سىلەردىن يىراق
بىپەرۋا ياشايمەن يىراق بىر يۇرتتا.
چۇپۇر يۈز بالىدەك نىقابلىق كەلگەن
شۈبھىلىك قارايمەن دوستلارغا، ياتقا.
ئەخلەتتاغ ئۈستىگە چىقىپ تاڭ سەھەر،
قارايمەن
قىمىرلاۋاتقان قۇرتلارغىچە.
دەرەخلەر ئاستىدا
دالدىسىدا تاشلارنىڭ
يوشۇرۇنۇپ ياتىمەن تىڭشاپ ئۆزۈمنى
ئەسەبىي، بىرەھىم ئوۋچىمەن گويا
ئۈزمەيمەن نىشاندىن ۋەھشىي كۆزۈمنى.
سىيرىلىپ تاغلاردىن
سەكرەپ تاشلارغا،
سەكرەپ چۈشىمەن پاخال ئۆگزىلەرگە.
قوشۇلۇپ كېتىمەن ئاتلارغا...
ھۇۋلايمەن، ئىڭرايمەن يىرتقۇچلاردەك:
جان دادا، جان ئاپا، ئالىمجان ئاكا
كەلگەن بولساڭلار مۇشۇ شەھەرگە
كۆرەر ئىدىڭلار ئۆز－ئۆزۈڭلارنىڭ
تېنەپ يۈرگىنىڭلارنى ھەممىلا يەردە.
ئاپتوبۇسقا چىقسام بېلەت ئال دەيدۇ،
ھاڭۋېقىپ ئەتراپقا قاراپ قالىمەن.
ئامراق بولالمىدىم گۈل－چېچەكلەرگە.
بىلمەيدۇ ھېچكىم.
ئاشىق بولغىنىمنى دەل－دەرەخلەرگە...

2

ئەي، سۆيۈملۈك غۇلجا شامىلى،
سەن كىملەرنى سۆيدۈڭ قۇچاقلاپ؟
سۆيۈشلەرنىڭ دالدىسىدا
كىم باقار يىغلامسىراپ؟
يۇمران ئوتلار
قاقشال بولغان يۇمران ئوتلارنىڭ
نېمىلەرگە باغلىقلىقىنى بىلمەيمەن.
ئۆسۈك تىرنىقىمغا ھەيران قالىمەن.
قۇرۇپ قالسا قوللىرىم
شۇندىلا ئېتىزلىقنى ئەسلەيمەن.
پىلتىڭلىغان بېلىجان
سۇسىرىغان كۆلچەكتە
قۇتقۇزۇپ قالاي دېسەم
سۇغا ئايلىنالمايمەن.
قەيەرلەردە ياشايدۇ قۇشلار
ئۇ ئىستەمدۇ قەدىم ئورماننى،
تەقدىرىمگە چاتار قېنى كىم
ئۇ قەيەردە؟ ئويلار نېمىنى
ئاقمۇ؟ كۆكمۇ؟ بىلمەيمەن پەقەت
كىم چۈشىنەر مۇھەببىتىمنى...

«بوينى كېسىك» بوينىدىن
ئەرۋاھلارنىڭ قوينىدىن
كېلەر چىلتەن ئايلىنىپ،
ئېيتىپ گۈزەل ناخشىسىنى؛
يۈگرۈك ئات تولا يۈگۈرۈپ،
چۆمۈلدى قارا تەرگە.
مايىم تويغا ياسانسا،
ئايلىنار قىزىل گۈلگە.
مەن بۇلبۇل بىھوش بولدۇم،
يىقىلدىم ئانا يەرگە.
دەريا سۈيى تاشىدۇ،
مۇنبەت يەر كۆكەرگەندە.

ئۇزۇن－ئۇزۇن سايەم يولدىكى،
يىپلار ئېشىپ نازۇك، ئىنچىكە.
ئورىماقتا ئاجىز تېنىمنى،
قىسىپ－قىسىپ چىكىلىرىمنى،
سۇيۇلدۇرار پىكىرلىرىمنى.
كېكىرتەكتە بىر يۈتۈم بەلغەم
كۆزلىرىمدىن تامچىلايدۇ سۇ،
قىينىماقتا ھاياجىنىمنى...
دوقمۇشلاردا توپ－توپ سايىلەر،
ئۇ دۇنياغا: خوش－خوش دېمەكتە،
يۆلىنىپ  تاملارغا، رىشاتكىلارغا.
كۆزلىرىمدە ھىجران ئاپتىپى.
ئۆتۈپ كەتتى مەنىسىز دۇنيا
كۈز ياپرىقى تۆكۈلەر ئاستا...

ئېتىزىدا موللىتوختىيۈزىنىڭ
قاينار زېمىن تونۇردەك.
سۆرەپ ساپان ماڭار بىر ئېشەك،
يەر ھەيدەيدۇ بىر بوۋاي
تەڭ مۈدۈرۈپ ئىشىكى بىلەن...
«ئوغلۇم ئۇچۇپ كەتتى قۇش بولۇپ،
تىنچ، گۈزەل جايلارغا.
مومىيىم بىلەن قالدىم،
ھەمراھ بولۇپ ئايغا، يۇلتۇزغا...»
سوك－سوك ئېشەك
مۈدۈرۈپ قوپۇپ،
قوشاقچىنى يېتىلەپ ماڭار
قورىغانچە بىزەڭ چىۋىننى
ئۇزۇن، سالپاڭ قۇلىقى بىلەن
تەڭكەش بولۇپ مۇڭلۇق ناخشىغا...
ئالتۇن قۇياش تۆكۈپ نۇرىنى
سايە بەرمەي چاڭقىغانلار
يېيىلىدۇ ھەممىلا يەرگە...

قونۇپ بىر تال يۇلغۇن شېخىغا،
ئەڭ ئاخىرقى بىر ئەۋلاد قۇشقاچ
تىنىپ－تىنىپ سايرىغىنىچە،
كۈي تارىتار كەڭ دالىلارغا...

3

چۈش كۆرۈشكە باغرىڭنى كەڭ قىل،
ئېھ، بالىلىق گۈزەل چاغلىرىم!...

ئېھ ئېتىز شامىلى، ئېتىز شامىلى!
كىرىۋالدىڭ ئەركىلەپ قوينۇمغا قاچان؟
جىم تۇر بىردەم ھۇزۇرلىنايلى،
نېمانچە كۆڭۈللۈك دالىلار، قىرلار.
ئەتراپنى كۆزىتىپ خاماندا ياتساڭ...
يېگانە تولۇنئاي ھەمراھ بولغىلى،
يۇلتۇز بالىلىرىنى ئەگەشتۈرۈپ كەپتۇ.
ئەگەشتۈرۈپ كەپتۇ ئالما دەرەخلىرى،
تۈن قۇشلىرى، ئاي قۇشلىرى،
يۇمران مايسىلار ھەم نەغمىچى پاقا،
سىرلىق چۆچەكلىرىنى ئەگەشتۈرۈپ كەپتۇ.
ئويۇنچى ئېشىكىمگە ھاردۇق يېتىپتۇ،
«ئاستىراق چاپساڭچۇ سانجىق تۇردى بەك»
دەپ راسا چۇرقىراپ چېپىشىۋاپتۇق.
بولدى ناخشاڭنى توختىتىپ ئەمدى،
سوزۇپ پۇتلىرىڭنى ئۇخلىغىن، ئۇخلا...
ئو... ھوي، سەنمۇ بارمۇ دوستۇم كالىۋاي،
نېمانچە كۆشەپ جىم ياتالمايسەن؟
چەشنى بىز ئالىمىز، سامانلارنى سەن،
بولدى ئۇخلىغىن...
بۇرۇن مۇشۇنداق تاللىغان ئۆزۈڭ...
ھە، بۈگۈن داداممۇ قالدى ئۇخلالماي،
چەش بىلەن ساڭلارنى توشقۇزۇش كېرەك.
مەن ئۇخلايمەن، ھەي، خىزىر بوۋا،
سەھەر ئويغىنىپ چەش ھەم ساماننىڭ،
ئالمىشىپ قالغىنىنى كۆرۈپ دەي: توۋا...

4

تەۋرىتىدۇ بۆشۈكنى،
سۇ ئاستىدا خان ئانا.
سايرام سۈيى چايقالسا
چىقار سۇدىن تاش بالا.

يەرگە چۈشكەن ئاسمان
ئەي، سايرام!
گۇگۇم پەيتى ئۆتتۇق يېنىڭدىن،
يېنىڭدىن ئۆتتۇق كارۋانلار كەبى،
جاراڭلاتقان كولدۇرمىسىنى،
تۆگىلەر بىلەن تەڭ قىلدۇق تەنتەنە.
يەنە بىر ئوغۇلنى قىپسەن تەۋەللۇت.
ئالتۇن بۆشۈكۈم مۇقەددەس سايرام،
پەپىلەپ لەرزان تەلكە تېغىنى
ئىلاخۇن كۆك كۆز قوشاقلىرىنى
ئېيتىپ،
ئۆز بالام دەپ ئۆستۈرمەكتە سەن.

تۆت ئەتراپتا قاتمۇ قات تاغلار
ئاي قۇشلىرى سۆيەر خىرامان.
ئاي نۇرىدا يۇيۇنار دالا.
چىققان چاغدا توۋلىغان ئاۋاز،
سەھەر پەيتى چىللىدى خوراز...
قويدى سايرام سۈيى چايقىلىپ،
مۇزىكىسى ئوماق چۈشلەرنىڭ.
سۆيدى يۇمران تاشلارنى كېلىپ...
«ئاياللار ھەم بالىلار ئۇنى،
ئاڭلانماقتا سايرامدىن...» دېدى
يېنىمدىكى يوچۇن بالىلار

يۈرۈش قىلدۇق سۇنىڭ ئاستىغا
چىقىپ كەلدى سۇدىن تاش بالا.
- كۆردۈڭلارمۇ سادىرنى؟— دېدۇق
يۈتتى بالا، قالدى ئاۋازىلا:
- سادىر سايرامدا چاپتۇرماقتا ئات،
ئېتى ئاچلىقتىن كىشنەۋاتىدۇ.
ئايالى ئېتىزدا ئىشلەۋاتىدۇ،
كالىسى ئېغىر كۆشەۋاتىدۇ...

قويۇق توپا توزۇتۇپ،
چېپىپ كەلدى بىر توپ ئاتلىقلار.
— كۆردۈڭلارمۇ سادىرنى؟
شۇنداق جاۋاب بېرىشتى ئۇلار؛
— قارا قۇلاق سال
تاغ ئارقىسىدا ياڭرايدۇ ناخشا:

- كىمگە ئېيتاي دەردلەرنى،
ئاڭلارغا قۇلاق بارمۇ؟
ئېيتقىنا نازىم ئۇستاز،
قاينامغا تۇۋاق بارمۇ؟

بەيتۇللادىن نازىم ئاۋازى،
دېرىزىگە ياقتۇق قۇلاقنى...

بىر قازاق چال ئۇچرىدى بىزگە
شۇنداق جاۋاب بەردى ئۇ يەنە:
— بۇل سارتنىڭ سۆزىن ئېيباي قوي،
تاغ ئارقىندا باي بوپ كەتتى بەك
يالغۇز ئېتى مىڭغا يەتكۈدەك.
بەش بالىسىنى تاپالباي
بەرى يەرنى كېزىپ يۈرگۈدەك...



ئاي قۇشلىرى ئۇچىدۇ ھەريان،
ئۈستىمىزدىن ئەگىپ كېتەلمەي.
سايرام كۆلى سىر－ئەسناغا باي،
ھارۋىكەشنىڭ ئۈنى ئاڭلانسا.
قومۇشلۇقلار چالار مۇڭلۇق نەي،
بىز شىخودىن ئۆتكەن تاڭ مەھەل.
دۇئا قىلىپ ماڭغان ئۇخلىماي،
بۇ جايلاردا
چېدىرلاردا قىزلار سۇنۇشقان
قېمىزلارنى ئىچتۇق كۈلۈشۈپ
بىراق ئۆتۈپ كەتتۇق توختىماي...
ئۆتۈپ كەتتۇق توۋلاپ ناخشىلار
ياڭرات ناخشاڭنى ھارۋىكەش بوۋاي،
كۆچسۇن ئۆيلەر، كۆچسۇن چېدىرلار
دەل－دەرەخلەر كۆچسۇن، كۆچسۇن دەريالار،
تاغلار كۆچسۇن
كۆچسۇن ھەي، بوۋاي،
ياڭرات ناخشاڭنى، ياڭرات توختىماي...

ئەجەب سالقىن، ئەجەب يېقىملىق
ئېھ، غۇلجىنىڭ ئېتىز شامىلى.
مەن قۇش كەبى پەرۋانە بولۇپ،
ئەتراپىڭدا يۈرىمەن ئۇچۇپ.
يوپۇرماقتەك باغرىڭ قۇچاقلاپ،
قۇچاقلايمەن يىراقتىن سېنى...

كەنجى باتۇر مېنىپ ئېتىغا،
چىقىپ كەلدى تاغنى ئايلىنىپ.
كەلگىنىدە ئېتىز بېشىغا،
شاھانە تون، ساۋۇتنى سېلىپ،
تاشلىۋېتىپ ياراقلىرىنى
ساپانغا قېتىپ ئېتىنى،
باشلىۋەتتى ئېتىز ئىشىنى...

5

21－ئەسىر
كەل بۇ يەرگە
ياڭرىتايلى «كۆچ－كۆچ» كۈيىنى.
مەختۇمسۇلا ئاققان دەريادا،
چىرقىرىغان ئاۋاز ئاڭلانسا
بىر ئادەمنى يەيمىش ھەر يىلى.
مۇنبەت ئىلى ئېتىزلىرىدا
ئۆسكەن بەرنا دەل－دەرەخلەرنى
بىلمەمدىكىن دەريانىڭ سۈيى؟
ھەي، تارانچىنىڭ مۆتىۋەر قوشاقچىسى
ياڭرات ناخشاڭنى
ياڭرات توختىماي!...
ئەي...
موللىتوختىيۈزلۈك ئوتاقچى بوۋاي
كەل بۇ يەرگە!
چۈشلەر قونار گۈل－چېچەكلەرگە،
تاش چېچەكلەر تاڭ سەھەرلەردە.
چېچەكلىسۇن شېھىت جانلىرى
ئۆتكىن بايانداي سېپىلىنى بويلاپ
كەلگىن سادىرنى باشلاپ.
بەش ئوغۇلنىڭ بىرسى مەن ئىدىم،
ئۇچۇپ كەتكەن ئوغلۇڭ مەن ئىدىم!
كەل، بۇ يەرگە!
شاھانە تون ئېپ كەلدىم ساڭا
ساماندىن چەش قىپ بېرەي پەيدا...
خامانلاردىن
پاخال ئۆگزىلەردىن
ئورما ناخشىسىنى ئېپ بەرگىن ماڭا
سېپىل  ناخشىسىنى ئېيتىپ بەر ماڭا
ئىيتالمىساڭ سەن
كېرەلمەيسەن لازىر نۇر بىلەن
بىزنىڭ شەھەرگە...

مەن، كەنجى باتۇر، دادام ئۈچىمىز
دالىلارغا كېتىمىز
تەكلىماكاننى بويلاپ...

ئېيت ناخشاڭنى ئۇيغۇر قوشاقچى!
يانبۇلاقتا سادىر ناخشىسى.
ئۇ شالۋۇرنى كاۋاپ ئەتمەكتە.
مېنى ئېتىم بىلەن كۆمۈڭلار،
ئاۋازى ئۇنىڭ توزۇپ كەتمەكتە...