(1878-1931)

ئەدىب، مۇرەببىي، مۇھەررىر، مەرىفەتپەرۋەر، جامائەت ئەربابى مۇنەۋۋەر قارى ئابدۇرەشىدخان ئوغلى 1878-يىلدە تاشكەنت شەھرىنىڭ شەيخ خاۋەند تاھۇر دەھەسى دەرخان مەھەللەسىدە مۇدەررىس ئائىلەسىدە تۇغىلدى. تاشكەنتدىكى يۇنۇسخان مەدرىسەسىدە ئوقىدى، سوڭرە تەھسىلىنى بۇخارادە داۋام ئەتتۈردى، تاشكەنتگە قايتگەچ، دەرخان مەسجىدىدە ئىماملىك ۋەزىفەسىنى بەجەردى.
مۇنەۋۋەر قارى 20-ئەسرنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ جەدىدچىلىك ھەرىكەتلىرىگە فەئال ئىشتىراك ئېتىشنى باشلىدى. 1901-يىلدە ئۆز ھويلىسىدە، كېيىنچەلىك تاشكەنتنىڭ تۇرلى دەھەلەرىدە جەدىد مەكتەبلەرىنى ئاچتى. بۇ مەكتەبلەر ئۇچۇن 1907-يىلدە "ئەدىبى ئەۋۋەل"، "ئەدىبى سانىي" دەرسلىكلەرىنى تەييارلىدى. "تەجۋىد ئەل-قۇرئان"، "يەر يۇزى" گە ئوخشاش قوللانمىلارنى تۇزىب، نەشر ئەتدى. بالىلار ئۇچۇن بىر قاتار شېئرىي ۋە نەسرىي ھېكايىلەر يازدى.
ئۇ 1909-يىلى تاشكەنتدە "جەمىيەتى خەيرىيە" ئۇيۇشمەسىنى تۇزەدى ۋە "تۇران" ناملى جەمىيەتنى ئاچەدى. مۇنەۋۋەر قارى 1906-يىلدە دەستلەبكى ئۆزبەك مەتبۇئاتى نەمۇنەلەرىدەن بىرى "خۇرشىد" گەزەتەسىنى نەشر ئەتدى. كەيىنچەلىك "نەجات"، "كەڭەش" گەزەتەلەرىدە باش مۇھەررىر، "سەدايى تۇركىستان"دە ئەسە بالىم مۇھەررىرى بولىب خىزمەت قىلەدى.
مۇنەۋۋەر قارى 1917-يىل فەۋرەل ئىنقىلابىدەن كەيىن تۇركىستاندە دەماكرەتىك مىللىي دەۋلەتچىلىكنى تۇزىش غايەسىنى ئىلگەرى سۇردى. ئۇ قوقەندە تەشكىل تاپگەن تۇركىستان مۇختارىيەتىنى قوللەب-قۇۋۋەتلەدى.
شورا دەۋرىدە ئۇ ئۆزىنىڭ ئاچىق مەرىفىي ئىشلەرىنى ۋە يەشىرىن سىياسىي ھەرەكەتلەرىنى دەۋام ئەتتىردى. 1918-يىلنىڭ ئەپرەلىدە تۇركىستان خەلق دارىلفۇنۇنىنىڭ ئەساسچىسى ۋە رەكتارى ئەتىب سەيلەنەدى. ئۇنىڭ سەي-ھەرەكەتى بىلەن 1918-يىل 2-ئىيۇندە دارىلمۇئەللىمىن ئىش باشلەيدى. ئۇ 1918 يىلدە "تۇرك ئوچاغى" ئىلمىي-مەرىفىي جەمىيەتىنى تەشكىل قىلەدى.
مۇنەۋۋەر قارى 20-يىللەردە ئۆزبەك يۇرتىنىڭ مۇستەقىللىگى ئۇچۇن كۇرەش ۋەزىفەسىنى ئۆز ئالدىگە قويگەن "مىللىي ئىتتىھاد" ۋە "مىللىي ئىستىقلال" يەشىرىن تەشكىلاتلەرىگە رەھبەرلىك قىلگەن.
20-يىللەرنىڭ ئارتەلەرىدە مىللىي زىيالىلەرنى تەقىب قىلىش كۇچەيىشى نەتىجەسىدە مۇنەۋۋەر قارى ھەممە لەۋازىملەردەن چەتلەشتىرىلەدى. بىراق ھەتتا قەتەغان ھەم مۇنەۋۋەر قارى ئەبدۇرەشىدخان ئوغلىنى ئىستىقلال غايەلەرىدەن قەيتەرە ئالمەدى.
ئۇ 1929-يىلدە قەماققە ئالىنەدى ۋە 1931-يىلدە ئاتىب ئۆلدىرىلەدى. ئۇنىڭ خاكى ماسكۋەدەگى ۋەگەنكاۋا قەبرىستانىدەدىر.

ئارزۇ

كۆكلەمنىڭ ئىسكەب سۇنبۇلىن،
ئۇزگىم كەلەر نازىك گۇلىن،
تاۋشى ياقىملى بۇلبۇلىن
بىر لەھزە سەيرەتگىم كەلەر.

كۆرگىم كەلەر گۇلباگ‘ئىنى،
يازگىم كەلەر دىل داگ‘ئىنى،
ۋەسلىڭ-لە كۆكلەم چاگ‘ئىنى
بىر-بىرگە ئۆخشەتگىم كەلەر.


كۇز

كۇزنىڭ ساۋۇق يەلى ئەسىب،
سەرگ‘ئەيتىردى ياز يۇزىنى.
ئاسىملىكلەر تىترەب، قەقشەب،
تۇتالمەي قالدى ئۆزىنى.

كۆك يۇزىن بۇلۇت قاپلەب،
قىشلاق ئەلىن سىقىشتىردى.
ئەكىنچىلەر شاشىب-پىشىب،
ئەكىنلەرىن يىگ‘ئىشتىردى.

كۇز ئەسكەرى كەلدى باسىب،
قىرىلدى يەپراگ‘لەر، ئۆتلەر.
گۆيا بۇنىڭ ماتەمىدە
كۆز ياشىن تۆكدى بۇلۇتلەر.

گۇللەرنىڭ رەڭى سەرگ‘ئەيدى،
تۆكىلدى يەرگە يەپراگ‘لەر.
قەرگ‘ئەلەرگە مەكان بۆلدى
بۇلبۇلدەن ئەيرىلىب باگ‘لەر.

ئەرتەلەب كۆرسەڭ، قىراۋلەر.
ئاقەرتىرگەن يەر يۇزىنى.
كەچقۇرۇن بۇلۇت قاپلەگەن
كۆكنىڭ ئاي ھەم يۇلدۇزىنى.

سەۋىڭەندەن ئالەقەرگ‘ئە
قەگ‘ئىللەيدى بۆينىن چۆزىب.
قۆرققەنىدەن باگ‘چەچىلەر،
ئۇزۇملەرىن ئالدى ئۇزىب.

ئەي كۇز! سەنىڭ ئىشلەرىڭدەن
بىر يەخشىسى ئەسگە كەلدى:
ياز بۆيىچە ياپىق تۇرگەن
مەكتەبلەر سەندە ئاچىلدى.


قىش

قىش قىلىچىن ئالىب كەلىب،
چاپدى چەمەننىڭ گۇللەرىن.
غۇنچەلەرىن خەزان ئەتىب،
كۆككە ساۋۇردى كۇللەرىن.

بىتدى تىرىكلىك ئالەمى،
قاتدى ھەمە ئۆلىك كەبى.
قار كەفەنىگە چۇلگ‘ئەدى
باگ‘ بىلەن تاگ‘ئۇ چۆللەرىن.

قىشنىڭ ئۆزى كەبى ساۋۇق
قەرگ‘ئەلەر قەگ‘ئىللەشەر.
يامگ‘ئىر ۋە قار ئەرەلەشىب،
لايگە تۆلەتدى يۆللەرىن.

ئۇيىدە يۆق ئۆتىن، كۆمىر
قىش كۇنى كەمبەگ‘ئەللەرنىڭ،
تىترەشەدى دىرىللەشىب،
ئىشقەلەب ئاياق، قۆللەرىن.

ئىشلەياتىبدىر ئىشچىلەر
قىشنىڭ ساۋۇق شەمالىدە،
قار بىلەن مۇز ئارەسىدە
ئايلەمەي ئۆڭ ۋە سۆللەرىن.

چىللە تۇنى، ساۋۇق ھەۋا،
مەسجىد ئىچىدە بىر گەدا
كىيگەلى تۆن تاپالمەدى،
ئۇستىگە ياپدى جۇللەرىن.

بار كىشىلەر رەۋامىدىر
كىيسە ئۆزى قەۋەت-قەۋەت!
ھالىگە شەفقەت ئەتمەسە
يۇرتنىڭ بەۋە ۋە تۇللەرىن!


ئازى ھەم تار ئەدى

بىر كۇن بىر كىشىنىڭ تۆپپىسى سۇۋگە
تۇشىب ئاقىب كەتدى، باشيەلەڭ قالدى.
تۇتماققە سۇۋ بۆيلەب يۇگۇردى، يەلدى،
ئاخىردە چەرچەدى، ئاياگ‘ئى تالدى.

ياتىب قۆل ئۇزەتگەن ئەدى، تىرگ‘ئانىب
يىقىلدى، ھۆل بۆلدى باشدەن-ئاياگ‘ئى.
ئەرىق بۆيىدەگى تال تۆنكەسىگە
تەگىب كەتدى، بىر ئاز قىرىلدى چاگ‘ئى.

ئالالمەي دۆپپىدەن ئۇمىدىن ئۇزدى،
قەيتىب كەلدى دۆستلەرىنىڭ قاشىگە،
ئارتاقلەرى سۆزلەشدىلەر ئۆزەرا،
كۇلىشدىلەر قەرەب ئاياگ‘-باشىگە.

بىرى سۆردى: «ھارمەڭ، ئۆرتاق، ئاۋ قەلەي؟
كەتتە-كەتتە بەلىق سۇۋدە بارمىدى؟»
ئۇيەلگەندەن دەدى: «كەتسە مەيلىگە،
باشىمگە ئۆزى ھەم بىر ئاز تار ئەدى».


يەلقاۋلىك ياۋىمىزدىر

قۆزگ‘ئالىڭىز، ئەي ئۆرتاقلەر! كەلدى بىزگە ئىشلەش چاگ‘ئى،
بىز بەرچەمىز ياش ئىشچىمىز، ئىشخانەمىز —مەكتەب باگ‘ئى.
تۇرىڭ، تەزراق ئىش باشلەيلىك،
يەلقاۋلىكنى بىز تەشلەيلىك!

كۆكدەن بۇلۇت يامگ‘ئىر ساچەر، سۇۋلەر ئاقەر، ئۆتلەر ئۆسەر،
قۇشلەر ئۇچەر، ئازىق ئىزلەر، بۇتۇن دۇنيا تىنمەي ئىشلەر.
سىز ھەم تۇرىڭ، ئەي ئۆرتاقلەر،
يۇرت ئابرۆسىن ياشلەر سەقلەر.

تەنبەللىكدىر بىزگە دۇشمەن، ئىشلەماقنىڭ زەمانىدىر،
تىنىب تۇرمەس «ياشمە» دەگەن، ئىش ئىنساننىڭ بىر جانىدىر.
تىرىك بۆلسەڭ، قۆزگ‘ئال، ئۆرتاق!
قۆلگە ئىشنى تەز ئال، ئۆرتاق!

جەننەت كەبى گۆزەل يۇرتىڭ يىگ‘لەب، سەندەن ئىش كۇتەدىر،
سەندە كۆرگەچ ئىشسىزلىكنى، ھەسرەت چەكىب، قان يۇتەدىر.
تۇر ئۆرنىڭدەن، ئاچ كۆزىڭنى،
ئەيت ياۋىڭگە سۆڭ سۆزىڭنى.

ياۋىڭ كىمدىر، بىلەسەنمى؟ نادانلىكدىر، يەلقاۋلىكدىر،
ياۋگە قەرشى كۇرەشمەسلىك — قۆرقاقلىكدىر، ئەنقاۋلىكدىر.
ئىش قىلىچىن، تۇر، قۆلگە ئال!
ياۋگە قەرشى چىندەن قۆزگ‘ئال!


ھەر كىم ئەككەنىن ئارەر

بىر كىشىنىڭ ئاتەسى
كۆپ يەشەمىش، قەرتەيمىش.
ساچ-ساقالى ئاقەرمىش،
بەللەرى كۇچدەن قالمىش.

نان يەگەندە لەبلەرى
بۇرنى بىلەن سۆزلەشۇر.
چاي ئىچگەندە قۆللەرى
قەلتىرەشىب، تىترەشۇر.

بەلى ئىككى بۇكىلگەن،
يۇرەي دەسە، يۇرالمەس.
بىر ئۆتىرسە، ئۆرنىدەن
كۆتەرمەسەڭ، تۇرالمەس.

ئاگ‘ئىل، كەلىن، نەۋەرە
زەرىقدىلەر بۇ ھالدەن.
قۇتۇلماقچى بۆلدىلەر
بىر ئىش قىلىب ئۇ چالدەن.

كىرىب بىر خىلۋەت ئۇيگە،
سۆزلەشدىلەر ئۇچاۋلان؛
ئاگ‘ئىل بىلەن نەۋەرە
قىلدى ئۆز فىكرىن بەيان.

سۆزلەر بىر ئاز چۆزىلدى،
مەجلىس ئۇزاققە كەتدى.
نەۋبەت كەلدى كەلىڭە،
ئۇ ھەم ئۆز فىكرىن ئەيتدى.

كەلىن دەدى: «سىزلەرنىڭ
تۆگ‘رى ئەمەس ئۆيىڭىز،
ئەڭ يەخشىسى، سەھراگە
ئالىب چىقىب قۆيىڭىز!

بىراۋ كۆمەر ئۆلىگىن،
كۆرمەس بىزنىڭ كۆزىمىز.
مەشەققەتسىز بۇ گ‘ئەمدەن
قۇتۇلگەيمىز ئۆزىمىز».

ئاز فىكرىنى سۆزلەشدە
كەلىن ئۇستە يۆل تۇتدى.
بىر ئاگ‘ئىزدەن مەجلىسدە
كەلىننىڭ فىكرى ئۆتدى.

ئاگ‘ئىل بىلەن نەۋەرە
كۇن كەچ بۆلگەچ، تۇردىلەر؛
كۆتەردىلەر ئۇ چالنى،
سەھرا سەرى يۇردىلەر.

بىر ئۆرىڭە يەتگەندە،
سۆزگە كىردى ئۆشە چال.
دەدى: «ئاگ‘لىم! سۆزىمگە
بىر ئاز ئەندى قۇلاق سال:

مەن ئاتەمنى بىر زەمان
بۇ ئۆرىڭە كەلتىرىب،
تەشلەب كەتگەن چاگ‘ئىمدە
قالگەن ئەدى تەلمۇرىب.

نەۋبەت كەلدى ئۆزىمگە،
سەن ھەم مەنى كەلتىردىڭ،
مەن ئاتەمگە نە قىلسەم،
ئەمدى مەڭە سەن قىلدىڭ.

مەڭە يەرەر شۇل ئۆرىن
بىر كۇن سەڭە ھەم يەرەر.
ئەل ئەرا بار بىر مەتەل:
«ھەر كىم ئەككەنىن ئۆرەر!»

بۇ سۆزلەرنى ئەشىتگەچ،
ئاگ‘ئىل ھۆڭرەب يىگ‘لەدى.
ئاتەسىگە ئۇزر ئەيتىب،
خىزمەتگە بەل باگ‘لەدى.


ھىممەتلى فەقىر

بىر زەماندە چىقمىش ئەكەن سەخاۋەتلى بىر كىشى،
فەقىرلەرگە شەفقەت ئەكەن كەچە-كۇندۇز قىلمىشى.

ھەر كۇن قىلىب بىر قازان ئاش، مۇھتاجلەرگە بەرەردى،
سىيلەر ئەدى مىسكىنلەرنى، ئاچلەرنى تۆيدىرەردى.

قەيدە كۆرسە كەمبەگ‘ئەلنى، يەتىملەرنى، تۇللەرنى،
پۇل بەرەردى، قۇتقەزەردى ئەسىرلەرنى، قۇللەرنى

ئاز كۆڭلىدە ئۆيلەر ئەدى: كۆب يەخشىدىر بۇ ئىشى،
تاپىلمەيدى ھەچ ئۆرىندە بۇندەي ھىممەتلى كىشى.

مۇھتاجلەرنى ئىزلەب بىر كۇن كەزدى كۆچە-كۆيلەردە،
مەسجىدلەردە، مازارلەردە، ئەسكى-تۇسكى ئۇيلەردە.

بىر بۇزۇق ئۇي: دەۋار، تامى ھەر تاماڭە يىقىلگەن،
بۇرچەگىدە بىر كەمبەگ‘ئەل ئۆلتىرىبدىر سىقىلگەن.

قۆلگە ئالگەن تال ناۋدەنى، تىنمەي سەۋەت تۆقىيدۇر،
لەبلەرىنى پىچىرلەتىب بىر نەرسەنى ئۆقىيدۇر.

ھەچ تاماڭە قەرەمەيدىر، پەشانەسى تەرلەگەن،
كىيىملەرى يىرتىق-يىرتىق، يۇز-قۆللەرى كىرلەگەن.

ئالتمىش-ئەتمىش ياشگە يەتگەن، يەخشىگىنە قەرتەيگەن،
كەمبەگ‘ئەللىك، ئىش مەھنەتدە رەڭى-رۆيى سەرگ‘ئەيگەن.

بۇنى كۆرگەچ، ئۇل سەخىينىڭ يۇرەكلەرى ئەزىلدى،
كۆزلەرىدەن چىققەن ياشلەر يۇزلەرىگە تىزىلدى.

بارىب ئەيتدى: «ئەي ئاتەجان، بۇ ئۆرىننى قۆيىڭىز!
تەيىن قىلەي بىر يەخشى جاي، ئۇل يەر بۆلسىن ئۇيىڭىز.

راھەت قىلىڭ، قەرتەيىبسىز، كىيىم، تەئام بەرەيىن،
قەندەي نەرسە ئىستەسەڭىز، ئۇنى تەمام بەرەيىن!»

بۇ سۆزلەرگە قۇلاق سالدى ئۇ كەمبەگ‘ئەل ئىشچى چال،
كۇلىب دەدى: «رەھمەت، ئەمما مەندە باردىر بىر خەيال:

ئازگەلەرنىڭ تەكىن نانىن ئاچ قالسەم ھەم ئالمەسمەن،
ئاز كۇچىم-لە بىر پەرچە نان تاپىب، ئۇنى تىشلەرمەن،

To تەنىمدە جانىم باردىر، ئۆز كەسبىمدەن قالمەسمەن،
ھازىر مەنىڭ كۆزىم كۆرەر، قۆلىم تۇتەر، ئىشلەرمەن،

شۇل سەبەبلى تەكلىفىڭىز مەڭە تۆگ‘رى كەلمەيدىر،
تەكىن ناڭە كىم ئۆرگەنسە، ھىممەت نەدىر بىلمەيدىر».

ئەڭ ھىممەتلى مەنمەن دەگەن سەخىي بۇنى تىڭلەدى،
كەمبەگ‘ئەل چال ھىممەتىنىڭ ئارتىگ‘لىگ‘ئىن ئەڭلەدى.

تاگرى جەۋاب

ئاتەسى ئۆلۇب، بىر ئۆگ‘ئىل بۆلدى باي،
كى قالدى ئەڭە مالۇ مۇلكۇ سەراي.

ئەنىڭ ئالدىگە بىر فەقىر كەلىب،
سەلام ئەيلەدى، تەۋازە قىلىب.

دەدى: مەن سەڭە تۇگ‘مە قەرداشمەن،
بۇ مالۇ مەنالىڭگە يۆلداشمەن.

ئاتەڭدىن قالدى سەڭە بۇ نەچە مال،
بۆلۇب بەر مەڭە يەرمىنى ئۇشبۇ ھال.

ئۇل ئادەم دەدى ھەيرەت ئىلە ئەڭا:
«نەچۇك سەن قەرىنداش ئۆلۇرسەن مەڭا؟»

فەقىر ئەيدى: «ئەي مەھرىبانىم، ئەشىت،
قۇلاق سالىب، بۇ ئەرز نىھانىم ئەشىت.

سەنۇ مەن ھەمە ئالەم ئىنسانلەرى
ئەمەسمىزمى، بىر ئادەم ئۆگ‘لانلەرى؟»

بۇ سۆزنى ئەشىتگەچ، تەبەسسۇم قىلىب،
بىر ئالتۇن چىقەردى، دەدى: «ئال كەلىب».

ئۇل ئەيدى: «بىرادەر، بۇ قەندەي سۇخەن؟
مەڭا شۇلمىدۇر ھىسسە مەراسدەن؟»

جەۋابىدە ئۇل مەردى شىرىن كەلام
دەدى: «ساكىت ئۆل، بىلمەسۇن خاسۇ ئام.

ئەشىتسەلەر گەر ئۆزگە قەرىنداشلەر،
ئۇزاگ‘ئۇ يەقىندەن، يارۇ يۆلداشلەر

بۆلۇب ئالسەلەر مالۇ مۇلكنى تەمام،
سەڭە تەگمەگەي بىر تىيىن، ۋەسسەلام!»