يېزىپ  بولۇنمىغان  «ئەسەر»
ھېكايە
ئادىل يىلدىرىم

      يېقىندا مەن بىر نەچچە يىل  ئەۋۋەل  نەشىر قىلىنغان بىر  ژورنالدىن خەلقىمىزنىڭ  «مۆچەل»تارىخى  ۋە  ئۇنىڭ  بۈگۈنكى ھالىتىگە  دائىر سۇئال جاۋاپنى كۆرۈپ قالدىم . مەلۇم بىر ئوقۇرمەن ئۇ  ژورنال تەھرىرىدىن :  بىز «مۆچەل»  دە « بېلىق يىلى » دىگەن ئاتالغۇنى ئاڭلاپ چوڭ  بولغانىدۇق ، ھازىر  «بېلىق يىلى» دېگەننىڭ  ئورنىنى «ئەجدىھا  يىلى» دېگەن گەپ  ئىگىلىدى   « بېلىق»  دىيىلەمدۇ ياكى  « ئەجدىھا»  مۇ؟  بۇ ھەقتە  چۈشەنچە بەرسىڭىز ، دەپ  سورىغانىكەن .  تەھرىرى ئۇنىڭغا :  « بېلىق» ئىستىمالدىن قالدى  ، « ئەجدىھا»  دىسىڭىز  بولىۋېىدۇ ، دەپ جاۋاپ بېرىپتۇ . 
 راستىنى دىسەم بۇ تومتاق جاۋاپ كاللامدىن ئۆتمىدى. بىز  تارىختىن بۇيان ئاتاپ ئادەتلەنگەن  « بېلىق»   قانداق بۇلۇپ  «ئەجدىھا»  غا ئۆزگۈرۈپ قالدى  ؟  بۇ مۆچەلنىڭ نامى  زادى بېلىقمۇ ياكى  ئەجدىھامۇ  ؟   ۋە ياكى  بۇ مىللەتلەر  ئارا ئاتاشتىكى پەرىقمۇ  ؟ دېگەن ئويلىرىم ئاساسىدا ئۆزۈمچە بىر ئوبزور يازماقچى بولدۇم .
مەن مۇشۇنچىلىك بولغۇچە بىرەر  نەرسە يېزىپ باقمىغان بولساممۇ  ، ئەمەلىيەتتە  تولىمۇ يازغۇم كېلەتتى . بىر قانچە ئوقۇمۇشلۇق يېقىن دوستلىرىممۇ :  ئۇنىڭ بىلىدىغىنى  كۆپ ، ئۇ ئاقىۋەت يازىدۇ ، دېيىشەتتى  ئىشەنچ بىلەن  .
 بەزىلىرى  ھەتتا  ماڭا مەستلىكى كەلگەن دادامدەك  كۈلۈمسىرەپ قاراپ كېتەتتى  .  بۇ چاغلاردا كۆڭلۈم شاتلىنىپ  كېتەتتىيۇ ، شۇئان سەۋيەمنىڭ خېلىلا  تۈۋەنلىكىدىن  ئىبارەت  بىر ئەمەلىيەت خوشھاللىقىمنى ئۇزۇنغا بارغۇزمايتتى  . بىراق  ، غەلىتە يېرى  شۇكى  ،  تۇرۇپلا ئۆزۈمنى تەخمىنەن بىرەر يۈز يىل  بۇرۇنقى  زامانلاردا ئالامەت يېزىۋەتكەندەك ، ھازىر بولسا  ،  بەكلا قېرىپ كېتىپ  ، ھەممە نەرسە ئېسىمدىن كۆتۈرلۈپ كەتكەن ، كىم نىمە دېسە ، شۇنىڭغا  ھاڭۋېقىپ  ، تىڭىرقاپ ھەم گول  بۇلۇپ يۈرىدىغان  بوۋايدەك  ھېس قىلىپ قالىمەن  .  ناۋادا مۇشۇنداق بولغىنىدا ، كونىراپ  مەۋجۇدلۇقىنى  يوقىتىش ئالدىدا  تۇرغان   كالامپاي  بىر گەۋدىدىن نىمە  پەرقىم    قالىدۇ ؟!
 چاچلىرىم ئاقىرىپ  ۋە  چۈشۈپ  ئايپاڭباشقا ئۆزگۈرۋاتقان بولساممۇ  ، ساقال -بۇرتۇم تولۇق  چىقىپ بولالمىدى  . نۇرغۇن قىزلار بىلەن مۇھەببەتلىشىپ كۆرگەن    ھەمدە نۇرغۇن سەتەڭ  چالا چوكانلارغا  كۆيۈپ قالغان بولساممۇ  ،  ئەپسوسكى ، تېخىچە  ئۆيلەنمىدىم  ....توۋا  ؟!  نىمىلەرنى  دەپ  يۈرىمەن-ھە  . بولدى  ، بولدى ! بۇنداق  كوتۇلداۋەرمەي ئەسلى  گېپىمگە كېلەي  .  ئىلھام  كەلگەندە يېزىلغان  ئەسەر  ھەقىقەتەنمۇ  كارامەت  چىقىدىكەن جۇمۇ .  ئۆمرۈمدە تۇنجى قېتىم  راۋرۇس  ئوخشىتىپ بىر ئوبزور  يېزىۋەتتىم ! خوشھالمەن .  راستتىنلا  بەك خوشھالمەن.  ئۆزۈمنىڭ ھەم  ئاز ، ھەم  ساز  يېزىلغان  بۇ  ئوبزوررۇمغا قايتا-قايتا كۆز  يۈگۈرتۈپ  چىققاندىن  كىيىن  ، ئۆزۈمدىن چەكسىز ئىپتىخارلانغان ھالدا ئوڭ  قۇلۇمنىڭ ئالقىنى بىلەن  سول  مۈرەمنى يىنىككىنە ئىككى -ئۈچ قېتىم  پەپىلەپ  قويدۇم . لېكىن ...لېكىن ، تۇرۇپلا  :بۇ دەسلەپكى يازمام بولغاچقا خاتالىقلارغا يول  قويغان بولۇشۇم مۇمكىن ،  شۇڭا ئەۋۋەل بىر قانچە  دوستلۇرۇمغا  كۆرسۈتۈپ  ، ئۇلارنى قىممەتلىك پىكرىنى بىر ئاڭلاپ كۆرەي ،  دەپ ئويلاپ قالدىم  .
ئۇنىڭ ئۈستىگە  سىمونىت  ئىشخانىدا ئولتۇرىۋېرىپ سوغ  ئەنگىزى  ئېشىپ كەتكەن  ،  شۇنداق بولىشىغا قارىماي  تۇخۇمدىن تۈك ئۈندۈرىدىغان چاتاقچى  تەھرىرلەرنىڭ ئالدىغىمۇ  يازغان نەرسەمنى  تازا ئوبدان پىشۇرۇپ ئېلىپ بارمىسام بولمايدۇ-دە  ؟! مەن بەزىلەردىن تەھرىرلەر توغرۇلۇق ئەنە شۇ خىلدىكى پاراڭلارنى ئاڭلىغانىدىم  . شۇڭا  بۇ  سەل قارايدىغان ئىش ئەمەس! دەپ ئويلىدىم . شۇنىڭ بىلەن يازغىنىمنى كۆتۈرۈپ  تۇنجى  بۇلۇپ  دوستۇم ئابدۇسالام يوچۇننى ئىزدەپ   ئۆيىگە  باردىم  .
بىرەر قىز بىلەن مۇھەببەتلىشىپ كۆرمىگەن  ، قىز بالىنىڭ گېپى  بولۇنسىلا  ، گەپنى بىر ئاماللارنى قىلىپ يۈرۈپ  باشقا ياققا بۇرايدىغان  بۇ دوستۇم قارىلاق كەلگەن ، ھەرقانداق بىر ئاتالغۇنى ئاڭلىسىلا  ، ئۇنىڭ لوغەت مەنىسىنى بىلىۋېلىشقا تىرىشىدىغان  ، خىيالچان ، غەلىتە مىجەز يىگىت بۇلۇپ ، ھەربىيلىكتىن قايتىپ كەلگەندىن بېرى نىمە تەسىر قىلغان  ، ئۆزىچىلا سىرتقا چىقماي ، ھېچكىم بىلەنمۇ ئارلاشماي  ، ساقال -بۇرۇتلىرىنى ئۆستۈرۋېلىپ ، سىرلىق قىياپەتكە كىرۋالغانىدى . ئاڭلاشلارغا قارىغاندا ئۇ :  ۋىجدان  ئازابى تارتىۋاتىمەن  ، ماڭا ھېچكىم ياردەم قىلالمايدۇ  ؛  ئاللا بىلەن  ئوتتۇرامدا ئالاقە ئۈزۈلۈپ  قاپتۇ ، بۇ چاتاق بولغىنى ! مەن ئاللانى تاشلىۋەتتىممۇ  ياكى  ئاللا مىنى تاشلىۋەتتىمۇ  ؟!  مەن توۋا قىلىپ روھىمنى پاكلىمىسام بولمىدى ، دەپتۇمىش  .  بىر كۈنى ئۇ تۇرۇپلا  :  ئىسلام دىنىدىن خىرىستىئان  دىنى ئىلغار ئىكەن  ، چۈنكى خىرىستىئانلار  بەكلا تەرەققىي قىلىپ كەتتى  ۋە  بۈگۈنكى دۇنيانى ئەنە شۇلار چۆرگىلتىۋاتىدۇ  ؛ ئەگەر مەھمۇد قەشقىرىي ھايات بولغان بولسا ، جەزمەن يەنە بىر كاتتا   ئەسەر  «دىۋانۇ لۇغەتىت ناسارا»  نى يازغان بولاتتى ھەمدە كىتاۋىنىڭ كىرىش  سۆزىگە  « تەڭرى  جاھان ئەھلىنىڭ ئىختىيار  تىزگىنىنى ناسارالارغا تۇتقۇزدى» دەپ قوشۇپ قويغان بولاتتى، دەپتۇدەكمىش .   ھازىر  ئۇ  ئۆيىدە  تېلىۋېزور كۆرۈپ  ، كىتاپ ئوقۇپ  تەپەككۇر قىلۋېتىپتۇمىش.
ئۇ مىنى قىزغىن قارشى ئالدى . ئۇنىڭغا سەپسېلىپ قارىسام ، ھېچقانداق غەيرىلىك  يوق ، پەقەتكىنە بىر ئالاھىدە  ئەھۋال  شۇ ئىدىكى  ، مۈرىسىنىڭ ئۈستىدە  يۇمۇلاق بىر كاللەك  تۈك  ۋە چۇپۇر بۇلۇپ  ، ئۇنىڭ  ئارىسىدىن  بىر  جۈپ  نۇرسىز  كۆز بىلەن ئاپئاق چىش  ئاران كۆرۈنۈپ تۇراتتى  .  ئۇنىڭغا ھېسداشلىق قىلغۇم كەلگەن بولسىمۇ  ، لېكىن ھازىر  ۋاختى  ئەمەس  دەپ ئويلۇدۇم  . بەلكىم ھازىر ئۆز ئىشىمنى مۇھىم ، دەپ   بىلگەندىمەن  .
-قالتىس  ! بەك ئوبدان يېزىپسەن ، قوللايمەن ! ،-دېدى ئۇ ناھايتى قىزغىنلىق بىلەن ئېچىلىپ ئولتۇرۇپ  ،-ئوبزوردىكى  «ئۇيغۇرلار مۆچەل ھىساپلاش  ئۇسولىنى ئەڭ دەسلەپ بىلگەن خەلىقنىڭ ئەۋلادى» ، ئۇيغۇرلار  ۋە ئۇنىڭ ئەجدادلىرى ئەنئەنىۋى مەدەنىيىتىمىزنىڭ مۇھىم تەركىبلىرىدىن بولغان مۆچەلنى  خىلمۇ-خىل تارىخىي قىسمەتلەرىن ھەتتاكى ئىسلام دىنى مەدەنىيىتىنىڭ  كۈچلۈك زەربىسىدىنمۇ  ساپ پېتى ساقلاپ قېلىپ  ، بۈگۈنگىچە داۋاملاشتۇردى».....دېگەندەك جۈملىلەر شۇنداق ئىلمىي  ھەم پاساھەتلىك  چىقىپتۇ  . بىراق ، مىنىڭچە مۇنۇ تەرەپلەردىنمۇ قەلەم يۈگۈرتكىن .  ئالايلۇق ، « مۆچەل»  دىگەن سۆزنىڭ  لوغەت مەنىسىنى  ئىزدىنىپ  كۆرگىن . ئاندىن  « مۆچەل»  بىلەن  « توتېم»  ئوخشاشمۇ  ؟   «مۆچەل»  جاھىليەت دەۋرىگە  تەئەللۇقمۇ  ؟  ئۇنىڭ بۈگۈن ئەتە ئۈچۈن ئەھمىيىتى  ، زۆرۆريىتى ۋە قىممىتى بارمۇ ؟  بۇ بىدئەتمۇ ياكى مۇشرىكلىكمۇ  ؟  ئىسلام ئېتىقادىدىكى ئۇيغۇر مۇسۇلمانلارغا  ....ھە...قىسقىسى  ، ئىسلام ئېدىئولۇگىيىسىگە  ئۇيغۇن كىلەمدۇ  ؟  .......مۇشۇلارمۇ بەك مۇھىم  ، ئايدىڭلاشتۇرۋېلىشقا تىگىشلىق زىدىيەتتۇر  .  بۇنىڭدىن باشقا يەنە ئىسلام دىنى . مەدەنيىتى  ، تارىخىي نۇقتىسىدىن  ، مىللىي مەدەنىيىتىمىزنىڭ  بىر پۈتۈن تارىخى  نۇقتىسىدىن  ، پەلسەپە  ، لوگىكا  ، تارىخ  قاتارلىق مۇستەقىل پەنلەر  نۇقتىسىدىن مۇلاھىزە يۈرگىزىدىغان بولساڭ  ، ئىشىنىمەنكى ، ئوبزور تېخىمۇ ياخشى چىقىدۇ .
ئابدۇسالام يوچۇننىڭ پىكرى مىنى ئويلاندۇرۇپ قويدى  . مەن ئەلۋەتتە ئوبزورۇمنىڭ تېخىمۇ ياخشى چىقىشىنى ئارزۇ قىلىمەن -دە ؟!شۇڭا بىر ۋاراق قەغەزگە  ئۇنىڭ دىگەنلىرىنى خاتىرلىۋالدىم  ۋە ئۇنىڭغا رەھمەت ئېيتتىم . ئاخىرىدا مەن ئۇنىڭغا كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ  :  -مەن  كىيىنكى نۆۋەت كەلگە ندە ، تۈك ۋە چۇپۇر ئارىسىغا مۆكۈۋالغان ئۆڭى قارا چىرايىڭنى  ئۇچۇق كۆرگۈم بار دېدىم .
ئارىدىن ئىككى كۈن ئۆتتى  . دوستۇم ئابدۇرىشىت قىزىقماسنىڭ قېشىغا باردىم  . ئۇ ئوتتۇرا  تېخنىكومنى پۈتتۈرگەندىن كىيىن تۇرمۇش قىيىنچىلىقىدىن تىجارەت يولىنى تاللىۋالغانىدى . ھازىر ھال-كۈنى راۋرۇس ياخشىلىنىپ  قالغان بۇ ئاداش قايسى كۈنى بىرسىگە : « مېنىڭدىن بىرەرسى ئىبادەت ئەلامۇ ، تىجارەتمۇ  ؟  دەپ سورايدىغان بولسا  ، ھېچ ئىككىلەنمەي  تۇرۇپ :  تىجارەت ئەلا !  -دەپ جاۋاپ بېرىمەن»  دەپتۇدەك.
يېقىندىن بۇيان ئۇ يەھۇدىلارنى ئاغزى -ئاغزىغا  تەگمەي «سىرلىق قابىليەتلىك مىللەت» ، «ئىلاھىي مىللەت»  ....دەپ ماختايدىغان  ،   ھەۋەسلىنىدىغان بۇلۇپ قالغانىدى . قارىغاندا ،  ئۇ   يەھۇدىلارنىڭ دۇنيا ئىقتىسادىنىڭ  زور قىسمىنى مونوپول قىلىۋالغانلىقىدىن ئاجايىپ تەسىرلەنگەن ئوخشايدۇ  .
يەھۇدىلارغا مەستانە بۇلۇپ قالغان بۇ  دوستۇم يېقىندىن بېرى ئېچىۋالغان كىچىككىنە دۇكىنىدا  قاچانلا قارىساڭ  :« ئۇيقۇمغا قانماپتىمەن» دەپ  مۈگدەپ ئولتۇرىدىغان بۇلۇپ قالغانىدى . قايسى كۈنى ئۇ ماڭا :«بۈگۈن تاڭغا يېقىن نۇرغۇن پۇلنى ساناپ چۈشەپتىمەن ، ئەمما قۇرسۇقۇم بەك ئېچىپ كېتىپتۇدەك  . بىرسى پۇل تاپتىڭ  ئەمدى  زاكات ئايرىمامسەن ؟  دەپتىكەن  ، نەدىكىنى ؟! تاپقان پۇلۇم قۇرساقتىن ئاشمايۋاتسا ، زاكاتنى قانداق ئايرىيمەن ؟ -دەپتۇدەكمىشمەن .  سەھەردە كۆرگەن چۈشنى خاسىيەتلىك ، بىشارەتلىك دەيدىكەن چوڭلار  . سەن  دەپباقە .   بۇ چۈشنىڭ تەبىرى قانداق ؟»  دېگەنىدى .
مەن : «ياخشى چۈش كۆرۈپسەن !  بىراق  مەن يەئقۇب ئەلەيھىسسالامنىڭ   ئوغلى يۈسۈپ ئەلەيھىسسالام ئەمەس ، چۈشۈڭگە تەبىر بېرەلمەيمەن» دېگەنىدىم .  شۇ چاغدا ئۇ : « ھېلىقى  < قىسسەسۇل ئەنبىيا >  دېگەن كىتابنى ياكى بولمىسا < چۈش  تەبىرى  > دېگەن قوللانمىنى ئوقۇپ باقايمىكىن»  دېدى .  شۇ چاغدا مەن ئۇنىڭ قولىقىغا ئاغزىمنى يېقىن ئەكىلىپ تۇرۇپ  مۇنداق دېگەنىدىم :  «ئىچىمنى ئاغرىتمىغىنە   جېنىم نادان  دوستۇم  ، پال دېگەن شەيتاننىڭ ئىشى ، <چۈش  تەبىرى >  دېگەن قانۇنسىز بېسىپ تارقىتىلغان ، يالغانچىلىقلار بىلەن تولۇپ كەتكەن  كىتاپچە  ، < قىسسەسۇل ئەنبىيا > دېگەن  ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى بىر نەسىرىي ئەسەر ، خالاس  . مۇھەممەد  سالىھ  داموللا  ھاجىم < قۇرئان كەرىم  > نى بىزنىڭ  تىلىمىزغا ئۆرۈپ بەردى ، سەن ئۇ كىتاپنى تېخىچە ئوقۇپ كۆرمەيسەنۇ ،   <  چۈش تەبىرى > دەك نەدىكى ئادەم ئالدايدىغان نەرسىگە  قىزىقىدىكەنسەن ! داڭلىق يازغۇچىلىرىمىزنىڭ رومانىدىن بىر پارچىنى ئوقى  ياكى  دۇنياغا مەشھور بىر چەتئەل يازغۇچىسىنىڭ  ئەسىرىنى كۆرۈپ قويساڭ بولىدۇ  . قىسقىسى  ، بەزىلەر سېنى ھازىر 100 مىڭ  سوم پۇلى بار ، دەيدۇ  ، لېكىن سەن بولساڭ ناھايتى  بىچچارە قىياپەتتە  تۈگۈلۈپ تۇرۇپ   مىڭ سوم پۇل جۇغلىيالمىدىم تېخى ، دەيسەن  .  شۇڭا بارغۇ قارا  ، ئۇنى بۇنى قۇيۇپ ، دۇككىنىڭدا  غىت قىسىپ ئولتۇرۇپ  پۇلنى جىق  تاپتە ، ئۆزۈڭ چوڭ بىلىدىغان يەھۇدىي بايلىرىنىڭ قاتارىدىن ئورۇن ئال  !»  بۇ گەپلەرنى قىلىپ بۇلۇپ  ئۆزۈمنى  دانىشمەن ناتىقلارغا ئوخشۇتۇپ قالدىم   . ئۇغۇ خېلى بۇلۇپ قالغان چاغدىكى پاراڭلار .ئەمدى ئۇنىڭ ئوبزورۇمنى خوشياقماسلىق بىلەن بىرەر قۇر ئوقۇپ كۆرگەندىن  كىيىنكى ماڭا بەرگەن پىكىت -تەكلىپلىرىنى ئاڭلاپ كۆرەيلى  :  تېخىچىلا بىر قىز بىلەن مۇھەببەتلىشىپ  كۆرمەي  تۇرۇپ يىگىلەپ كېتىۋاتقان ئورۇق ، ئاقسېرىق ، يۇقىرى گىرادۇسلۇق كۆزئەينەك تاقىۋالىدىغان ،   ئىلگىرى  ئوقۇتقان  مۇئەللىمىنىڭ يۈرۈش-تۇرۇشى ، سۆزلەش ئۇسلوبىنى ئۆز ئەينى قۇبۇل قىلىپ   ، ئۆزىگە  ئادەتلەندۈرۋالغان  < لېكىن بۇ بىر ياسالمىلىق بۇلۇپ ، بۇ  خىل ئادەت ياشانغان ئىلىمىي كىشىلەرگە  خاس ئىدى > ، نىمە ئۈچۈندۇر  ھازىر پۇلدىن باشقا ھېچنەرسىگە قىزىقماس بۇلىۋالغان بۇ دوستۇم تىجارەتكە يۈرۈش قىلغان چاغدىن تارتىپ  ئاندىن   جەمئىيەتنى  چۈشۈنىشكە باشلىغان ،ئاقكۆڭۈل ،  چىقىشقاق يىگىت ئىدى  .
-بوپتۇ ،-دېدى  ئۇ  ئەسنەپ قۇيۇپ  ،ئەپسوسكى ،  «مۆچەل»  نى چۈشەنمەيدىكەنمەن ، راستىمنى دىسەم  ، شۇنچىلىك بولغىچە  « مۆچەل»  دېگەن  گەپنىمۇ  ئاڭلىمىغانىكەنمەن ....ماڭا قارا ، ئاداش ،  ھازىر  ھەممىلا ئادەم تۇرمۇش ھەلەكچىلىكىدە تىپىرلاۋاتقاندا ، بۇنداق نەرسىلەرگە كىم قىزىقىدۇ ،كىم كۆڭۈل  بۆلىدۇ ، دەيسەن !؟  ...ئەمما لېكىن ئاتقا مىنىپ  قويۇپسەن ، ئەمدى يېرىم يولدا چۈشىۋالماي ، ئاخىرغىچە مىن ، بۇنى يازغاندىكىن ، راۋروس ياز ، ھازىرچە خېلى بەك خام ئىكەن ! « مۆچەل»  نېمە-نېمىلەر  بىلەن مۇناسىۋەتلىك ؟ مەسىلەن ، ئالايلۇق تارىخي ، ئىجتىمائىي  ،ئىقتىسادىي ،  زامانىۋى تەرەپلەردىن  ، خۇسوسەن ئىقتىسادىي تەرەپتىن  ...چۈشەندىڭمۇ ؟  ماتىريال كۆرۈشتە قيىنچىلىقىڭ   بولسا ، كۇتۇپخانىنىڭ  كىنىشكىسىدىن بىرنى ھەل قىل  . ئالدىرما  ،ئەۋۋەل بىلىم سەۋيەڭنى ، قەلەم كۈچۈڭنى ئاشۇر  ...مۇمكىن  بولسا بارغۇ  ، ئىقتىسادىي مەسىلىلەرگە  دائىر نەرسىلەرنى يېزىشنى تەۋسىيە قىلىمەن . پۇلۇڭ بولسىلا ھەممە نەرسەڭ بار  بولىدۇ  ! بۇ ھەقىقەت !  دۇنيانىڭ ماھىيتى نىمە ؟ دۇنيانى نىمە ياراتقان  ؟  بىر ئېغىز جاراپ -تىجارەت ۋە ئىقتىساد!
ئويلىنىپ قالدىم ئەمما نىمىلەرنى ئويلىنۋاتقانلىقىمنى بىلەلمىدىم .  چارچاش ھېس قىلدىم .
ئارىدىن ئۈچ كۈن ئۆتتى .
دوستۇم ئېلى ئاشارنى ئىزدىدىم . ئۇ  ياش جەھەتتىن مىنىڭدىن خېلىلا كىچىك بولسىمۇ  ، بىز خۇددى قۇرداش ئاغىنىلەردەك ئارلىشاتتۇق . ئۇ  گەپنى ناھايتى تېز سۆزلەيتتى ، ئۆزى   سەل ھىيلىگەر بولسىمۇ  ، ئەمما چىچەن ، خۇشخۇي  ،  ئىنكاسى تېز ئىدى . 250 گىرادۇسلۇق كۆزئەينەك تاقايدىغان ، ئاقسېرىق ، زىلۋا سەم ئۆسكىلەڭ بويلۇق بۇ بالا ئوتتۇرا تېخنىكومنىڭ  سېلىسارلىق كەسپىنى پۈتتۈرگەن بولسىمۇ ،ئەپسوسكى بىكارچى بۇلۇپ قالغانىدى  .  ئاڭلىسام يېقىندا تەلىيى ئوڭدىن كىلىپ  ، مەلۇم ساخاۋەتچى مەشھور باي كارخانىچىنىڭ سودا شېركىتىدىن ئوبدان بىر خىزمەت تېپىۋاپتۇ . بىر كۈنى بىرەيلەندىن ئاڭلىشىمچە ، ئۇ ھازىر قىزلارغا تەلمۈرۈپ قارايدىغان  غەيرىي قىلىقلارنى قىلىپ   يۈرگىدەك  .
مەن ئۈچ يىل ئەۋۋال ئۇنىڭغا  :  « كەلگۈسىدە ھەرقانداق داۋان- ئارتتىن ئاشىدىغان  ئەر  بول  !  >. دەپ    «ئاشار» دېگەن تەخەللۇسنى ھەدىيە قىلىۋېدىم ، ئۇ بۇنى دەرھال قۇبۇل قلىغانىدى  .
-پاھ-پاھ....«مۆچەل»  دەسلەپتە ئەجدادلىرىمىز ئارىسىدىن خىلمۇ-خىل  تارىخىي ئالاقىلەر  سەۋەپلىك  قوشنا خەلىقلەر ئىچىگە  سىڭىپ كىرگەن  ۋە ئۇلاردا مۇۋاپىق ئۆزگىرىش ياساپ ، مىللىي  تۈس ئېلىپ ئوموملاشقان  . «مۆچەل» شەرىقتىكى قانچىلىغان مىللەتلەتنىڭ  ئەنئەنىۋى مەدەنىيىتىنىڭ تەركىبى قىسمىغا ئايلانغان  .....مانا مۇشۇنداق قۇرلىرى بەك ياخشى چىقىپتۇ ، - دېدى ئۇ  بىر نەرسىنى بايقاپ  ،-ئۇيغۇرلار  «مۆچەل»  نىڭ  5-  رېتىدىكى  « بېلىق»  نى  «بېلىق»  دەپ ئاتايدىكەن  ، پارىسلار  «لەھەڭ» دەيدىكەن  ، خەنزۇلار  بولسا «ئەجدىھا»دەيدىكەن  .....بۇلارنىڭ ھەممىسى  سۇ بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك  .  سەن مۇشۇ تېپىشماقنى يەشكىن !   ھە ، يەنە بىر  مەسىلە  ، « بېلىق»  ئۈن -تىنسىز ھالدا « ئەجدىھا» غا ئۆزگىرىپ كېتىۋاتقانلىقى مەسلىسىگە  كەلسەك ،  بۇنىڭدىكى تۈپ  سەۋەپلەرنىڭ بىرىنچىسى ، نەچچە ئون يىلدىن بۇيان ئۆزىمىزنىڭ  مىراس  « مۆچەل»  لىرىمىزگە  ئېتىبارسىز قارىغانلىقىمىز ۋە لازىم بولغاندا  ، خاس  خەنزۇچە  تەييار ماتىرياللارغا يۆلىنىۋالغانلىقىمىزدىن ....دېگەن قۇردىكى چاتاقنى ئۆزگەرتىپ  ، قېلىپقا  چۈشۈرگىن .  مەسىلەن  ، خەنزۇچە ....دېگەننىڭ ئورنىغا  «باشقا تەييار ماتىرياللارغا»   دەپ ئالساق قانداق  ؟ 
ھارغىنلىق  ھېس قىلدىم   . ئىچىمدە بىر نىمىلەرنى غۇدۇراپ كەتتىم . لېكىن زادى نىمىلەرنى غۇدىرغانلىقىمنى   بىلىپ بولالمىدىم .
ئارىدىن تۆت كۈن ئۆتتى  .  ماڭا بۇ ئوبزورنىڭ سەۋداسى  پەقەت  ئارام بەرمىدى -دە ، دوستۇم دىلشات ساقالنى  ئىزدەپ  دۇكىنىغا باردىم  . ئۇ ھازىر  خۇتۇنى  بىلەن تۇرمىشىمىزنى ياخشىلايمىز  ، دەپ   كاۋاپچىلىق قىلۋاتاتتى .ئۇ مىنى  تولىمۇ قىزغىن كۈتىۋالدى  - ئالدىمغا  بەش زىخ جىگەر كاۋاپ بىلەن   بەش زىخ  ئۈچەي  كاۋاپ ئەكەلدى :  « ھازىرچە گۆش كاۋىپى  چىقىرالمىغۇدەكمەن ، < ئاز يەپ ، ئاسان تىرىل  > دېگەندەك ....شۈكرى .  قانداق قىلىمىز ئەمدى  .....كاج  تەلەي ئادەم ئىكەنمەن . دېھقان يەرگە باغلانغاندەك  ، مەنمۇ مۇشۇ ئىشقا باغلىنىپ قالدىم . تاپقىنىم قۇرساقتىن ئاشمايدۇ ، توختاپ قالاي دىسەم دەسمايىدىن ئايرىلىمەن . ئۇنىڭدىن كۆرە ھازىرچە باشقا ئىشقا قۇدرىتىم يەتمىگەندىكىن  ، بولار  بىر گەپ  ، دەپ مۇشۇ  ئوقەتنى قىلىپ كۈن ئۆتكۈزۈپ تۇراي ، دېدىم ...ھە  ...» ئۇ  سەل ئۇرۇغداپ قاپتۇ  بۇغداي  ئۆڭلۈك  چىرايى قارداپتۇ .  ئۇ ئارىمىزدا ياشتا ھەممىمىزدىن  چوڭراق  ، ساقال-بۇرۇتلۇق ، ئەدەپ -قائىدىلىك  ، پىكىر قىلىدىغان ، ئېتىقادى كۈچلۈك  ، ئاقكۆڭۈل بىر ئىنسان ئىدى  . بىزگە  نەسىھەت قىلىپ تۇراتتى  .  «بىز مۇشۇنداق زىمىستاندا  توڭلاشقىلا ، تۇمۇز ئىسسىقتا ئاپتاپقا سالغان قاق  گۆشتەك  قىينىلىشقىلا تۆرەلگەنمۇ  ؟بۇ دۇنيادىن مۇشۇنداق ئۆتۈپ  ، < قۇرئان >  دا سۆرەتلەپ بېرىلگەن قاتتىق  سوغۇق  ۋە قاتتىق ئىسسىق بولمايدىغان  جەننەتكە كىرەلەمىزمۇ ؟»  دېدى ئۇ   ۋە «ئەكىلە  موخۇركاڭنى ،  سەن ئاچچىق چىكىسەن ، راسا بىرنى چىكەي»  دېدى  .  ئۇنىڭغا تەسەللىي ۋە مەدەت بەردىم  . ئۇ كۈلۈپ كېتىپ  « رەھمەت . تەسەللىي ۋە مەدەت بېرىشكە ئاللا ئەڭ لايىقتۇر ، ئۇ بىزنىڭ ئىگىمىزدۇر ....سەن مىنى چۈشەنمەپسەن ، مەن دېگەن 1- نۇمۇرلۇق تەن بەرمەس جاھىل  !  بۇ تۇرمۇشتىن چوقۇم ئۇتۇپ چىقىمەن ، شۇنىسىزە  ، ئادەم خوراپ كېتىدىكەن !  بىزدە <  جاچا چەكمەي ، ھالاۋەت يوق  > دەيدىغان گەپ بار ، بىراق بۇنىڭ ئەكسىچە  ، < بۇ دۇنيادا ياشاپ بولماس چەكمەي جاپا ، ھالاۋەتنى كۆرمەي تۇرۇپ دۇنيا تۈگەر >  دېيىلىدىغان گەپمۇ بار  . ھەي ي .   .......ھېلىمۇ چاتاق يوق  .ھامىنى ئۇتۇپ چىقىمىز !»  دېدى  .ئاخىرى ئۇ  ئوبزورۇمنى تۇلۇق كۆرۈپ  چىقتى -دە مۇنداق پىكىر  بەردى :
- مۇمكىن بۇلسا ، قانۇن ، ئېتىكا ، ئېستىتىكا ، روھىيەت ئىلمى -يەنى پىسخولوگىيە قاتارلىق  پەنلەر  نۇقتىسىدا تۇرۇپ يازغىن ، -مەن بۇ گەپلەرنى ئاڭلاپ  مىجەزىم يوقتەك بۇلۇپ  ، شۈكلەپ قالدىم  ، كاللامدا ھېچقانداق بىر پىكىر يۈرۈشمەيدۇ  ...
شۇ ھالەتتە خۇددى مەستۇ -مۇستەغرەق ئادەمدەك  بەش كۈننى ئۆتكۈزۈپ  بۇلۇپ يەنە بىر دوستۇمنى ئىزدىدىم . ئىگىز  بوي ، چوڭ كۆزلۈك  كۈلۈپلا تۇرىدىغان  ، مۇڭداشقاق ، ۋە يۇۋاش بۇ دوستۇمنىڭ  ئېتى ئەخمەتجان بۇلۇپ  ، بىز ئۇنى ئۆزىنى « ئۆزبېك»  دەۋالىدىغانلارنىڭ قاتارىغا قوشىۋەتكەنىدۇق . ئالىي مەكتەپنىڭ خەنزۇتىلى  كەسپىنى پۈتتۈرۈپ ، شەھىرىمىزدىكى قايسىدۇر بىر مەھەلە  ئىش باشقارمىسىدا خىزمەتكە چۈشكەن بۇ  دوستۇم  كونا كىتاب -ژورنال  ، گېزىت -ماتىرياللارنى يىغىپ  ساقلاشقا ھىرىسمەن ئىدى . يەتتە  يېشىدىن تارتىپ تا ھازىرغىچە   بولغان ئۆمرى سىمۇنىت سىنىپتا دەرىس ئاڭلاش بىلەن ئۆتكىنىگە  قارىماي  ، ئۇنىڭ  ساغلام ھەم قامەتلىك ئۆسكەنلىكىگە  ھەيرانمەن . ئۇ  ھازىرمۇ كەچ كۇرىستا ئىنگىلىز تىلى ئۈگۈنۋاتاتتى . ئۇ تارىخ بىلەن تېپىشماققا ئوخشايدىغان سىرلىق ئىشلارغا تولىمۇ قىزىقاتتى  . ئۇچار تەخسەقانداق  نەرسىدۇ  ؟  چىڭگىزخاننىڭ قەبرىسى نەدىدۇ  ؟ ئاتىللانىڭ قەبرىسى راستىنلا  دوناي دەرياسىنىڭ  تىگىدىمۇ  ؟  ھېتلىر  زادى ئۆلگەنمۇ ياكى تىرىك قالغانمۇ  ؟  دېگەندەك مەسىلىلەرگە قىزىقاتتى .  ئۇ ھەممىدىن بەك  ئوتتۇرا ئەسىر  فرانسىيىسىدە  ياشىغان نوستىرا دامۇسقا  ھەيران قالاتتى  . تېخىچە بىرەر قىز بىلەن مۇھەببەتلەشمىگەن  ، قەلبى  مۆلدۈردەك تازا   دوستۇم ئەخمەتجان  «ئۆزبېك» ئوبزورۇمنى ھەۋەس بىلەن ئوقۇپ چىقتى . ئەمما  ئۇ   يازغىنىمنى بىر ئېغىز بولسىمۇ «ياخشى» دەپ قويمىدى  ، ئەكسىچە  ئادەمنى ھەيران قالدۇرارلىق دەرىجىدە   پىكىر  -تەكلىپلەرنى بايان قىلغىلى تۇردى  :

ئازراق پىكرىم بار  ،-دېدى ئۇ ناھايتى سەزگۈر  ھالەتتە،  ئۆزى خۇددى 1940-يىلللاردىكى جۇڭگو  كومىنىستلىرىدەك ئىككى ئالقىنىدا بېلىنى بوشقىنە قاماللىۋېلىپ ، توختىماي ئۇياق -بۇياققا مېڭىپ ھەم بىردەم -بىردەم ئوڭ  قۇلىنى كۈتۈرۈپ قويۇپ دانە-دانە  قىلىپ سۆزلەيتتى . توۋا ، ئۇنىڭ چوڭ ھەم چېقىر  كۆزلىرى بىلەن ئىگىز بۇرنىنى ھىساپقا ئالمىغاندا ، ئۇ بەئەينى ياش  ماۋزېدۇڭغا  ئوخشاپ قالغانىدى ،-ئوبزورىڭدا تارىخى بىلەن رىئاللىقنى ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى بىلەن بۈگۈنكى سوتسىيالىستىك جۇڭگو  مەدەنىيىتىنى ۋە 5000  يىللىق ئۇلۇغ جۇڭخۇا مەدەنىيىتىنى بىرلەشتۈرۈپ ، ماركىسىزىملىق دېئالىكتىكا ئۇسولىنى  قوللىنىپ يازغىن . بۈگۈنكى بۈيۈك مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىنى ، ئۆز - ئارا ئىناق تەسىرچان  مۇناسىۋەتنى ، جەمئىيىتىمىزنىڭ مۇقىملىقىنى ، تەرەققىي قىلۋاتقانلىقىنى ، كومپارتىيىنىڭ توغرا  رەھبەرلىكى  ۋە چەكسىز غەمخورلىقى بىلەن دۆلىتىمىزدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر  ئەدەبىيات  -سەنئىتىنىڭ ، جۈمىلدىن مەدەنىيىتىنىڭ گۈللەپ -ياشناۋاتقانلىقىنى ئېنىق مۇئەييەنلەشتۈرگىن ۋە يەنە  شۇنىڭ بىلەن بىرگە  «مۆچەل >.  نىڭ ئەنە شۇ جەھەتتىكى  ئوينايدىغان مۇھىم رولى ، ئەھمىيىتى قاتارلىق تەرەپلىرىنى تارىخىي ماتىريالىزىملىق مەيداندا تۇرۇپ ، توغرا  شەرھىيلەپ بەرگىن ، بۈگۈنى ئاساس قىل ، بۈگۈننى گەۋدىلەندۈر . ئالاھىدە ھۇشيار بولغىنكى ، بىلىپ -بىلمەستىن ساقلىنىپ قالىدىغان ھەر قىسما چوڭۇ-كىچىك خاتالىقلارغا قەتئىي ئورۇن قالدۇرما ! ئەنە شۇنداق قىلساڭ  كېسىپ ئېيتىمەنكى ، كاۋاپمۇ -زىقمۇ كۆيمەيدۇ ؛ ھەر قانداق گېزىت-ژورنال تالىشىپ تۇرۇپ قۇبۇل قىلىدۇ ؛ ھەر قانداق  تەھرىرگىمۇ ئاۋارچىلىق بولمايدۇ ..........
مەندە يۇشۇرۇن خارەكىتېرلىق كېسەل بارمىكىن ، دەپ ئويلايمەن . چۈنكى ھازىر ئۆزۈمدىكى بىر خىل  غەيرىي نورمال ئالامەتنى سەزدىم . دوستۇمنىڭ گىپى بىلەن ئەۋۋەل مىڭەم قاتتىق چىڭقىلدى ، ئاندىن چاقماق تېزلىكىدە پۈتۈن بەدىنىمگە ئاغرىق تاراپ كەتتى ۋە ھالسىزلىنىپ ئولتۇرۇپ قالدىم . بىر ھازادىن كىيىن سەل ئوڭشالدىم -دە ، تۇرۇپلا ئۆز -ئۆزۈمدىن  ئەنسىرەپ قالدىم . مەن تېخى ئۆيلەنمىگەن ياش تۇرسام ، ھېلىتىن بۇنداق بولغىلى تۇرۋاتسام ....ئەتە-ئۆگۈن مەن ....مەن قانداق بۇلۇپ كېتەرمەن ؟!     يەنە «كۆتۈرەلمىسەڭ  ساڭگىلتىۋال» دېگەندەك   ھاياتىمدا تۇنجى بۇلۇپ يازغان ئاددى ئوبزورۇمدىن ئەنسىرەپ قالدىم . چۈنكى ئۇ  شۇنچىۋالا كۆپ تەرەپلەرگە چېتىلىدىغان تېما بولۇپ قاپتۇ ئەمەسمۇ ؟!
شۇ كۈنى كېچىسى  بىر قورقۇنۇچلۇق چۈش كۆردۈم : غۇۋا يۇرۇق چەكسىز ئورمان ، يالغۇز كېتىۋاتقۇدەكمىشمەن . يۈرۈكۈم دۈپۈلدەپ سوقۇپ :«ئىتتىك ماڭ!» دېگۈدەك ، ئەمما شۇنچە كۈچىسەممۇ قەدەملىرىم بەك ئېغىر ھەم بەك ئاستىكەن . دەرەخلەرگە  قاراپتىمەن ، بەك كۆپ سان-ساناقسىز .......بەزىلىرى تۈز ، بەزىلىرى ئەگرى  ، بەزىلىرى توم ، بەزىلىرى ئىنچىكە ،يەنە بەزىلىرى ياشىرىپ ۋە قەددىنى رۇس تۇتۇپ تۇرغان ، يەنە بەزىلىرى قۇرۇپ قاقشال بۇلۇپ قالغان ، بەزىلىرى سۇنغان ، يەنە بەزىلىرى بولسا ، پورلىشىپ كەتكەنىكەن ....ئالدىمدا ...يىراق يەرلەردە ...سەل-پەل ئېگىزدە يوغان بىر قۇياش نۇرى ئاجىزلىغان   ھالدا ، يوغان بىر ئالتۇن تاۋاقتەك  مۇئەللەقتە ساڭگىلاپ  تۇرغىدەكمىش . باشقا ئەھۋاللار ئېنىق ئەمەس . كۈن چىقىۋاتامدۇ ياكى ئولتۇرۋاتامدۇ ، بۇنىسى ماڭا نامەلۇم ، بىلەلمىدىم....ئۇشتۇمتۇت ،ناھايتى تۇيۇقسىز ، شەپىسىز ئارقامدىن بىرسى پەيدا بولدى ، دەرھال قاراپ قورقۇپ كەتتىم . سايە ، ياق -ياق   ، بىر قارا گەۋدە .  ياق بىلەلمىدىم . ئىشقىلىپ ، بىرەيلەن . ئۇ ماڭا : «سەن ھېلىقى ئوبزورنى يىرتىۋەت ،  كۆيدۈرۋەت ، ھاجەت قىلغاندا كۆتۈڭنى ئېرتقىن . ئاگاھلاندۇرىمەن ، بۇنىڭدىن كىيىن  بىر نەرسە يازىمەن دېمە!» دەۋاتقۇدەك . ئۇنىڭ ئاۋازى تۇنۇشتەكلا قىلىدۇيۇ، كىمنىڭ ئاۋازىلىقىنى ئېنىق بىلەلمەيۋاتقۇدەكمەن ......يەنە ئۇشتۇمتۇت ....يەنە ناھايتى تۇيۇقسىز ...يەنە شەپىسىز  ئالدىمدا بىرسى پەيدا بولدى ، دەرھال قاراپ ، قورقۇپ كەتمىدىم .  نۇر .....ياق-ياق، بىر  يۇرۇقلۇق .....ياق.بىلەلمىدىم.ئىشقىلىپ ،  بىرەيلەن.  ئۇ ماڭا:«سەن ھېلىقى ئوبزورنى يىرتىۋەتمىگىن ، كۆيدۈرۋەتمىگىن ،ئاگاھلاندۇرىمەن ، بۇنىڭدىن كىيىن  بىر نەرسە يازىمەن ، دېگەن ئىرادەڭدىن قايتمىغىن !» دەۋاتقۇدەك . ئۇنىڭ ئاۋازى بەكمۇ يېقىملىق بۇلۇپ ، تۇنۇشتەكلا قىلىدۇ يۇ، كىمنىڭ  ئاۋازى ئىكەنلىگىنى بىلەلمەيمەن ...

     ئارىدىن ئالتە كۈن ئۆتكەندە ، تۇرۇپلا ئويلىنىپ قالدىم :« 40 يىلدا بىر ئېشەك ئۇيۇنى » دېگەندەك ، ئۆمرۈمدە تۇنجى يازغان نەرسەم ماڭا بىر بالا بولدىغۇ ئەمدى .  .......!  قانداق  گەپ بۇ ؟!قېنى ، يەنە  بىرسىگىمۇ كۆرسۈتۈپ باقايچۇ ، ئۇ نىمە دەيدىكىن....
شۇنىڭ بىلەن نانۋاي دوستۇم ھامۇت  چىڭگىزنى ئىزدەپ ، ئۇنىڭ ناۋايخانىسىغا كىردىم .« ئەسسالامۇئەلەيكۇم» ، « ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام » .
ئۇ ئىشىنى تۈگۈتۈپ  ئارام ئېلىپ ئولتۇرغانىكەن ، مىنى قارشى ئېلىپ ئورنىدىن تۇردى . بىز قول سىقىشىپ كۆرۈشتۇق   ۋە بىرەر قۇر تىنىچ ئامانلىق سوراشقاندىن كىيىن ھەم ئۇزۇن ، ھەم توم قىلىپ موخوركىدىن بىرنى ئورىدۇق -دە ، بىردەم مۇڭدۇشۇپ ئولتۇردۇق . بىر تال موخۇركىنى تەڭ چىكىشىپ ئولتۇرغاچ كىلىش مۇددىئايىمنى ئېيتىۋىدىم ، ئۇ رازىمەنلىك بىلەن :  « بولىدۇ » دىدى . باشلانغۇچ مەكتەپنى تۈگۈتۈپلا ناۋايغا شاگىرت بولغان ، ھالا بۈگۈنكى كۈندە پۈتۈنسۈرۈك بىر ئۇستا بۇلۇپ يىتىشكەن ، ئۇستىسىدىن دۇئا ئېلىپ ، ئۆز ئالدىغا دۇكان ئېچىۋالغان بۇ دوستۇم قاپىقى يامان ، بىر ئاز پىخسىق ، جاھىل ، تەرسا ، دەۋاسى قاتتىق، قوپال ھەم ئاغزى  بىزەپ ، مىجەزى ئوسال بىر يىگىت ئىدى. قىسقىسى ئۇنىڭ ئالدى گۈل كەينى تىكەن ئىدى . ئۇ پۇل تاپىمەن ، دەپ   ھەپتىلەپ ، ئايلاپ   دەم ئالمايتتى . ھازىرغىچە ئۆيلەنمىگەن بۇ بويتاق دوستۇم فىزىئولوگىيىلىك ئىھتىياجى قوزغالغاندا ................ئاندىن يانچۇقىغا بىرەر ئىككى يۈز  سوم پۇلنى سالاتتى -دە ، كوچىمۇ-كوچا ئايلىنىپ يۈرۈپ ، ئاخىرى ھەمراھتىن  بىرنى تاپاتتى ، ئۇنىڭ بىلەن قېنىشىپ بولغاندىن كىيىن ھاراقنى تازا ئىچىپ ، ئۆلگىدەك مەس بولىۋالاتتى .  ئۇ بەزىدە ئۇشتۇمتۇتلا :  « مەن يا پىچىۋىتىلگەن بۇققا بولمىسام !؟ ئوينىسام نىمە بوپتۇ ! » دەپ قوياتتى . ئۇ بەزىدە ھەتتا ئادەم قېلىپىدىن چىقىپمۇ قالاتتى . ئۇنىڭ ئەڭ  رەزىل قىلمىشى شۇكى ، ئۇ بىر قېتىم غىتمەك بىلەن بەچچىۋازلىق قىلشىپتۇ ! ئۇ دەسلەپ : «ئوغۇلبالا ئەركەك  بولغاندىكىن ، ھەممە ئىشنى قىلىپ كۆرۈشى كېرەك  ،  بۇنىڭ نىمىسى يامان ! » دەپ ئۆزىنى  ئاقلىدى . كىيىن دوستلارنىڭ ئۇنىڭدىن قاتتىق يىرگەنگەنلىكىنى بىلدى -دە ، « خاتا قىپتىمەن ، توۋا قىلسام بولمىدىمۇ ؟!» دېدى .  ئاخىرى ئۇ قاتتىق پۇشايمان قىلدى ۋە : « مەن ساراڭكەنمەن ...ياق ! ساراڭمۇ ھەرگىز ئۇنداق پەسكەشلىكنى قىلمايدۇ .....مەن ......مەن ...توۋا قىلدىم . ئۆز ۋاختىدا  لوت ئەلەيھىسسالامنىڭ قەۋمى بەچچىۋازلىق قىلشىپ ھەددىدىن ئېشىپ كەتكىنى ئۈچۈن ئاللا ئۇلارنى جازالىغانىكەنغۇ !؟ پەخىرلىك بوۋىمىز ، ئۇلۇغ خاقانىمىز  سەئىدخاننىڭ بىر نەۋرە قېرىندىشى بوۋىمىز بابورخانمۇ بەچچىۋازلاردىن قاتتىق نەپرەتلەنگەن ئەمەسمىدى !؟ دېدى . بىراقزە، بۇ تەرى سۆرۈن دوستۇم كىتاپ -ژورنال  ،گېزىت  دىگەنلەرنى ئالا قويماي ئوقۇيتتى . پىكىر قىلاتتى ، گەپ -سۆزلىرى جايىدا ئىدى . ئىچكى -تاشقى ۋەزىيەتكە كۆڭۈل  بۆلەتتى ، نەدىن سۆز باشلىساڭ  « بىلىمەن ! »  دەپلا قوپالايتتى . تارىخىقا ، سىياسىيغا  ۋە ھەربىي ئىشلارغا ئەڭ  قىزىقاتتى ...
ئۇ ئوبزورنى كۆرۈپ بۇلۇپ ،كىملەرنىدۇر ئىلىمدىكى مەسئولىيەتسىزلكتە قاتتىق ئەيىپلىگەندىن كىيىن سۆزلەشكە باشلىدى :
-ئوبزوردا مەھمۇد قەشقىرى تەمىنلىگەن  « مۆچەل» گە ئائىت تارىخىي ئۇچۇرلار   بىلەن خەلقىمىز  ئارىسىدا ساقلىنىپ كەلگەن « مۆچەل » قوشاقلىرىدىن بىرنى نەقىل كەلتۈرۈپ  ناھايتى ياخشى قىپسەن ، ياشا  !  ....دېدى ئۇ  ۋە گېپىنى يۆتكەپ مۇنداق مەسلىھەت بەردى :
-ئوبزورنى يەنىمۇ كۆلەملەشتۈرگىن .
ئالايلۇق : «  مۆچەل» نىڭ تارىختا ھەربىي ئىشلاردىكى رولى ، ئۇيغۇر تىبابەتچىلىكىدە تۇتقان ئورنى   ، ئاستۇرنۇمىيە پېنى بىلەن ، شېئىرىيەت بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى دېگەندەك تەەرپلەرنى ئېنىقلاپ چىققىن ، ئاندىن تىلنى ئۆتكۈر قىل ، ئوبزور قىسقا بۇلۇپ قاپتۇ ، ئۇزارتقىن ، مەيلى ئۇ زور ھەجىملىك  ئىلمىي قەمۇس بۇلۇپ كەتسىمۇ .
باش قېتىنچىلىقىدا قالدىم . ئاددىيغىنە بىر پارچە ئوبزورنىڭ كۈنسېرى شۇ قەدەر مۇرەككەپلىشىپ كېتىدىغانلىقىنى ئازراقمۇ ئويلىمىغانىكەنمەن . ئارىدىن يەتتە كۈن ئۆتۈپ كەتتى . ئۆزۈمچىلا ئاچچىق ئارلاش  جاھىللىقىم تۇتتى -دە ، يەنە قانداق پىكىر -تەلەپلەرنىڭ ئوتتۇرغا چىقىدىغانلىقىنى بىلگۈم كىلىپ ، دوستۇم ئەزىمەت ساقچىنى ئىزدەپ ، ئۆيىگە  باردىم . ئاق-سۈزۈك ، ۋىجىك ، خوشخۇي ، نازۇك تەبىئەتلىك ، سۆھبەتخۇمار بۇ دوستۇم توي قىلىش ئالدىدا تۇراتتى ، ئۇنىڭ لايىقىمۇ ئوماق ۋە چىرايلىق ، تۈزۈك  ۋە كېلىشىملىك بىر قىز ئىدى . ئەزىمەت ساقچى قاچانلا كۆرسەڭ « تۆنۈگۈن  بىرسىنى تۇتىۋالغان ئىدۇق ، ئۆيىدىكىلەر  ئۇنى ئىتتىكرەك ئېلىپ  چىقىپ كېتىش غەرىزىدە بىزنى  قاتتىق مىھمان قىلدى ، راسا يەپ ئىچىپتۇق .....كۆپرەك ئىچىپ قويغانىكەنمەن ، بۈگۈن  چىشلىۋاپتۇ . تۇڭگان ئاشخانىسىغا كىرىپ ئاچچىق-چۈچۈك بىر نەرسە ئىچىپ چىقاي » دەيتتى . ..........................................................................دېگەندەك گەپلەرنى قىلاتتى .
ئۇ ، ئوبزورنى كۆرۈپ بولغاندىن  كىيىن : « مىنىڭچە  بىر نەچچە مەسىلە بار ئىكەن » دېدى تاماكىسىنى قاتتىق-قاتتىق  بىر قانچىنى شورىۋېلىپ :  -« بىر كۈنلەرگە  بارغاندا < تاشقا ئايلانغان بېلىق > نى تارىخ موزىيىغا قويۇپ پەخىرلەنگىمىز بارمىكىن يا » ، < بېلىق > < سۇ > دىن ئايرىلالماسلىقى كېرەك  » ، « ئۇيغۇرغا < ئەجدىھا > دېيىلىدىغان ئەپسانىۋى غەلىتە مەخلۇققا   قارىغاندا ،  < بېلىق > دەپ ئاتىلىدىغان رېئال ، نەسلى قۇرۇپ كەتمىگەن مەۋجۇد ھايۋاننىڭ نامى تونۇشلۇق ئىدى  » ۋەھاكازا دېگەندەك جايلىرىنى چىقىرۋەتكىن .  ئوبزور سەل  جىق يېزىلىپ قاپتۇ ، قىسقارتقىن . ئېسىڭدە بولسۇنكى  ، يازغان نەرسەڭ  ھەرگىز سىياسىيغا   تاقاشمىسۇن !  بۇنداق دىسەم ھەيران قېلىۋاتىسەنغۇ  ؟ ھازىر ۋەزىيەت كەسكىن يىمىگەن مانتىنىڭ پۇلىنى تۆلەپ يۈرمە -يەنە !
بىر نەرسە يازىمەن دېگەنگە « داد-پەندىيات  »  دەپ توۋلاپ سالغىلى  قىل  قالدىم . قورقۇپ قالدىم .  توۋا ، توۋا  ؟! 
 « يىتىمىنڭ ئاغزى ئاشقا تەگسە ، بۇرنى قاناپتۇ  » ، « يىتىمنى ئات ئۈستىدە ئىت چىشلەپتۇ » دەپتىكەن ئاتا- بوۋىلىرىم.
ئاھ ، پەرۋەردىگارىم ، قۇرۇق سۆز ، قۇرۇق تۆھمەتتىن ، ھەر  بالا ، ھەر قازا دىن ئۆز پاناھىڭدا ساقلىغىن ! سەن ماڭا ئىگىسەن ھەم ماڭا سەن ئەڭ كۇپايىسەن ، جىن شەيتانلارنىڭ شەرىدىن  پاناھ تىلەيمەن ، ئادىمىي شەيتانلارنىڭ شەرىدىن پاناھ تىلەيمەن ! قورقۇپ كەتكىنىمدىن ئەنە شۇنداق دۇئا قىلىشقا مەجبور بولدۇم ....ماۋۇ ئاداش نىمە دەپ يۈرۈيدۇ ؟  سىياسىي.....بىرنىمە...بىرنىمە....دەيدۇيا  ؟ 
ئەمەلىيەتتە سىياسىي دىگەن زادى نىمە ئۇ ؟  بىلمەيمەن .
چۈنكى سىياسىينى چۈشەنمەيدىغان بىر مىللەتنىڭ ئوغلىمەن ...بىراق ،  ئوبزورۇم ...ئۇ ئاخىرى قانداق بۇلۇپ  كېتەر ؟ بولدى قىلاي دىسەم ، كۆڭلۈم ئۇنىمايدۇ !  ئەستەغپۇرۇللا ....
بۇ كۈنى كېچىسى يەنە بىر قورقۇنۇچلۇق چۈش كۆرۈپتىمەن ، ئەمما قەتئىي ئەسلىيەلمىدىم . بۇ چۈشنىڭ غۇۋا ساقىندىلىرى مۇنۇلار :
نۇرغۇن ئىت   ۋە كۈچۈكلەر ، بۇت ۋە كىرىست بەلگىسى ، قىزىل رەڭ بىلەن كۆك رەڭ -مانا شۇلاردىن ئىبارەت .
ئورنۇمدىن تۇرۇپ ئاغزىمنىڭ چۆرىسىگە قوقاق چىقىپ كەتكىنىنى بىلدىم . ھىساپلىسام ساپمۇساق 15 سائەت ئوخلاپتىمەن ، قۇرسىقىممۇ ئېچىپ كوركىراپ كىتىپتۇ ، چوڭ -كىچىك تەرەتلەرمۇ قىستاپ كېتىپتۇ .....يائاللا ....نىمە   ئىشلار  بۇلۇپ  كەتتى-ھوي.........راست،راست .....توغرا ،شۇنداق  ! قۇرقۇپ كېتىپتىمەن ھەم ئېغىر دەرىجىدە چارچاپ كېتىپتىمەن ......
ئارىدىن يەنە سەككىز -ئون كۈن ئۆتۈپ كەتتى .
ئىرادەم بوشاشمىدىم، ئوبزورۇم توختىماي ماڭا ۋەسۋەسە سېلۋاتاتتى ، قارىغاندا ، ئۆيمۇئۆي  كىرىپ  توختىماي غەيۋەت قىلىدىغان ھازازۇل خوتۇنلارنىڭ كوت-كوت  مىجەزى سىڭىپ قالغانغا ئوخشايدۇ . ياق .......كوت-كوت مىجەزى ئەمەس، توغرىسى -خۇمسى مىجەز !  بۇنىڭغىمۇ ئانچە بەك ھىەيران قالمايمەن ، ھۈنكى ھازىر ئۇيغۇرلاردا ئەركەك مىجەز ئەرلەر ئاز قالدى ، تولىسى < ئەلۋەتتە مەنمۇ شۇلارنىڭ تەركىبىدە > خۇمسى مىجەز . 

شىماللىق بىر ئوقۇتقۇچى قىز بولىدىغان ، ئۇ ئالىي مەكتەپنىڭ ئەدەبىيات فاكولتېتىنى پۈتتۈرگەندىن كىيىن يۇرتىدىكى بىر ئوتتۇرا مەكتەپتە ئەدەبىيات ئۇقۇتقۇچىسى بولغانىدى ، ئۇ بەلگىلىك بىلىم سەۋيىسىگە ئىگە ، سەزگۈر ۋە ئەقىىللىق ،تەپەككۇرغا باي ، پىكىر قىلىپ تۇرىدىغان ، كۆزلىرىدىن خىيالچانلىقى چىقىپ تۇرىدىغان ، مۇڭداشقاق ۋە چىقىشقاق ، ئۆزى تۈزۈك كەلگەن بىر ياخشى قىز ئىدى .   ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى  ، ئادالەتپەرۋەر ۋە ھەققانىيەتچى بۇلۇپ ، ھەرقانداق ساختا ھەقىقەتنى شۇ زاماتلا بىلىۋالىدىغان ھەم ئۇنىڭغا يۈرەكلىك ھالدا قارشى تۇرالايدىغان خىسلەتكە ئىگە ئىدى . ئۇ بىر يېڭىلىقپەرۋەر- ئىدىيىسى ئازات ئىسلاھاتچى ئىدى . ئۇ ، دېڭ    شىياۋپىڭغا  بەك قايىل ئىدى . ئۇ ھەقىقىي بىر ئىسلاھاتچى  ، دەيتتى ئۇ  . ئۇ قىزدىكى غەيرەت -شىجائەت خېلى -خېلى ئەرلەردە تېپىلمايتى . ئۇنىڭدىكى ئىقتىدار خېلى -خېلى ئادەم بالىلىرىدىن تېپىلمايتتى .

ئۇ ئەرەپ تىلىدىن دەرىسلىك كىتاپ تۈزۈپ ، نەشىر قىلدۇرغانىدى ، تېخى  توي قىلمىغان بۇ گەپتان قىز  ئاشۇ كىتاپقا ئائىت بىر ئىشلار بىلەن بۇ شەھەردە ۋاقىتلىق تۇرۋاتاتتى .

بۇ قىزنىڭ ئىسمى بۇۋى مەريەم ئىدى .  مەن بۇ پىكىردىشىمنىڭ تۇرىۋاتقان يېرىگە ئۇنى ئىزدەپ باردىم . ئۇ بارىكەن . ئەھۋاللاشتۇق .

-ئۆتكەندە ياشلار  ئۆسمۈرلەر نەشىرياتى بىر يۈرۈش  12  پارچە  « مۆچەل»  كىتاپچىسىنى نەشىر قىلىپ تارقاتتى . شۇنىڭدا  « بېلىق »  دەپ ئالدىغۇ ؟-دېدى ئۇ ماڭا قاراپ .

-ئۇغۇ شۇنداق بولغان ،-دېدىممەن چۈشەنچە بېرىپ ،-لېكىن ، بۇ ھەقتە ئايرىم بىر نەرسە يازمىسا بولمايدۇ دەپ قارايمەن .

-سەۋەپ؟-دېدى ئۇ .

-بەش يىلنىڭ ئالدىدا مەن دۆڭكۆۋرۈك ئەتراپىدا ئىككى نەپەر  گاچا ئايالنى كۆرگەنىدىم . ئۇلارنىڭ بىرسى ئۇيغۇر يەنە بىرسى خەنزۇ ئىكەن . ئۇلار  يوغان ھەم كىرلىشىپ كەتكەن بىر پارچە ئەسكى لاتتىغا « شىياڭگاڭدىن كىرگەن ئەڭ يېڭى  ئېلىكتىرون مىڭىلىق مۆچەل تەبىرلىرى » دەپ يېزىۋاپتۇ . ھەربىر ۋارىقىغا بىر مۆچەلنىڭ تەبىرى بېرىلگەن قەغەزنى بىر  سومدىن سېتىۋاتاتتى . كىشىلەر  :  « مەن ئىت يىللىق »، « سەن توڭغۇز  يىللىق  » ..دېيىشكىنىچە  ، خۇددى چىنتەمەنى ئەڭگۈشتەرنى تالاشقاندەك تالىشىپ تۇرۇپ سېتىۋېلىۋاتاتتى .ئۇ  قەغەزگە ئادەمنىڭ ھەتتا  قانچە ياشقىچە ئۆمۈر كۆردىغانلىقىمۇ يېزىلغانىكەن . مەسلەن،  توشقان يىللىق ئادەمدىن 10 مىڭى بولسا ، ئاشۇ 10 مىڭ نەپەر توشقان يىللىقنىڭ  ھەممىسى ئوخشاش ئۆمۈر كۆرىدىكەن !  ئاڭلىدىڭىزمۇ  ؟ ئادەملەر  شۇنىڭغىمۇ ئالدىنىپ يۈرۋاتمامدۇ ...قارىسام ، « مۆچەل»  نىڭ بەشىنچى قاتارىدا  «  بېلىق  »   كۆرۈنمەيدۇ ، ئەكسىچە « ئەجدىھا  » تولغانغان ھالدا ھەيۋەت بىلەن تۇرىدۇ . ئارىدىن ئىككى يىل ئۆتكەندىن كىيىنكى بىر كۈنى دۆڭكۆۋرۈك ئەتراپىدا  ھېلىقى ئىككى ئايالنى يەنە كۆرۈپ قالدىم  !  بىر پارچە ھەم يوغان ھەم كىرلىشىپ كەتكەن كونا  لاتتىغا :  « شىياڭگاڭدىن  كىرگەن ئەڭ يېڭى  12 < مۆچەل >نى داغدۇغۇلۇق قانات يايدۇرايلى !» دەپ  يېزىۋاپتۇ  . شىياڭگاڭ -شىياڭخەينىڭ ، گۇڭجۇ-شىنجننىڭ ، پاكىستان -كەشمىرنىڭ ، ئورۇسنىڭ ، ھەرەمنىڭ ........دەپ قويسا  ، بىز خەقنىڭ قانداق سىياھقا ئۆزگۈرۈپ كىتىدىغانلىقىمىزنى سىز ئوبدان بىلىسىز  ....مۇنداقلا  سۈرۈشتۈرسەم ، ئۇ ئىككى ئايال  ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق  دەمدۇ ، شەھەرلىك  دەمدۇ ، ئىشقىلىپ  « بىر نىمە » لىك .....مىيىپلار  جەمئىيىتىدىن ئىكەن .بۇ كۈنىمۇ  مۆچەل قەغىزىدە « بېلىق »    يوق  . « ئەجدىھا  » تۇرىدۇ  . يېقىندا ياشلار  ۋە ئۆسمۈرلەر نەشىرياتى 12 كىتاپچىنى نەشىر قىلىپ بەك ئوبدان قىلدى . « بېلىق » نى كۆپ سانلىق ياشانغانلار بىلەن ئاز  سانلىق ئوتتۇرا ياشلىقلار  ھېلىھەم ئۇنتۇپ قالمىدى ، ئەمما ناھايتى كۆپ سانلىق ياشلار بىلمەيدۇ .  قايسى بىر كۈنى بىرەيلەن :  « بالام 1988-يىلى  تۇغۇلغان ، ئەجدىھا   يىللىق  » دەۋاتىدۇ . مەن :  « ئەجدىھا ئەمەس  ، بېلىق !  » دېسەم ، ئۇ ئادەم  ماڭا  بەئەينى چاھارپايغا ئوخشاش چەكچىيىپ قاراپ قالدى . شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭغا بىر تاغار  سۆزلەپ كېتىپتىمەن ، تولىمۇ ئەپسوس ! ئۇ ، يا  ، ياق ، يا، ھە دېمىدى.بۇنىڭغا كۆڭلۈم  بەك يېرىم بولدى دەڭا .

بۈۋى مەريەم گەپلىرىمنى  زەڭ قۇيۇپ ئاڭلىغاندىنكىيىن :

--چۈشەندىم، قىلغىنىڭىز ناھايتى توغرا بوپتۇ . سىزمۇ ماڭا ئوخشاش  ھەقىقەتچىكەنسىز جۇمۇ.  « ھەقىقەت ئىگىلىدۇ ، سۇنمايدۇ ».ھەقىقەتچى ئادەمنى خەلىق ھامىنى بىر كۈنى چۈشۈنۈپ يىتىدۇ  ۋە قەدىرلەيدۇ ،-دىدى . مەن مىيىقىمدا كۈلۈپ قويدۇم ھەم ئۇنىڭ بۇ ئوبزورغا  ئوبدانراق پىكىر-تەكلىپ بىرىشىنى ئۆتۈندۈم . ئۇ بىر ئازغىنە خىيال قىلىپ تۇرۋالدى-دە ، ئۆزى زۆرۆر  دەپ بىلگەن پىكىرلىرىنى  ئوتتۇرغا قويدى :
-ئوبدان يىزىپسىز يەنىمۇ تىرىشىڭ !  - دىدى ئۇ ھاياجانلىق  بىلەن سۆزلەپ ،- «  مۆچەل »  بىر ئەھمىيەتلىك تىما ئىكەن ، ئۇنى تاللىۋېلىپ توغرا قىپسىز ، مىنىڭچە ، « مۆچەل »  نىڭ ئۇيغۇر تارىخى  ۋە كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا تۇتقان ئورنى ، سالمىقى ؛ تارىختىن بۇيانقى ماتىماتىكا ، دىن-ئىدېئولوگىيە ، مۇنەججىملىك ، يېزا -ئىگىلىكى ، چارۋىچىلىق ، باغۋەنچىلىك ، ئوۋچىلىق ، قول -ھۆنەرۋەنچىلىك ، ئۇرۇش  ۋە تۇرمۇش  ، دۇنيا قاراش  قاتارلىق نۇرغۇن جەھەتلەردىكى مۇناسىۋىتى ھەققىدە ئىزدىنىڭ ۋە يەنە   بۈگۈنكى ئەھمىيىتى  توغرىسىدا كۆپرەك توختىلىڭ ،- ئۇ شۇلارنى  دىدى . ئاھ  تەڭرىم دەۋەتتىم مەن .
ئۆز -ئۆزۈمگە  قىيداپ  يۈرۈپ يەنە توققۇز كۈننى ئۆتكۈزۋەتتىم  -دە ، دوستۇم ئابلەت ئەسمەرەمنى ئىزدىدىم . باشلانغۇچ مەكتەپتىكى چېغىدە تۈرۈك خەلىق ناخشىلىرىدىن « ئەسمەرەم» نى ئېيتىشقا ئامراق بولغانلىقى ئۈچۈن بىز ئۇنى « ئەسمەرەم» دەۋالغانىدۇق . شوپۇر بۇلۇش ئالدىداتۇرۋاتقان بۇ وبيتاق دوستۇم بويى پاكار  ، قاراماتاق  ، كۆزلىرى  نۇرلۇق ، شېئىرغا ھەۋەس قىلىدىغان ، مۆجىزىسىمان ئىشلارغا قىزىقىدىغان يىگىت ئىدى ، ئۇنىڭ ئاغزىدىن  ھەر خىل  غەلىتە ۋە ھەيران قالارلىق ۋەقەلەرنى ئاڭلاپ تۇراتتۇق . « جەنۇپقا تۇققان يوقلىغىلى بارغاندا ،- دەيتتى  ئۇ بەزىدە ،-بىر كۈنى ھويلىدىكى كارۋاتتا  ئولتۇۇرپ  كىتاپ كۆرۋاتاتتىم  ، ھاۋا ئۇچۇق ئىدى ، تۇيۇقسىز شارقىراپ يامغۇر ياغدى -دە ، بىردەمدىلا ھويلىنى سۇ قىلۋەتتى ، توۋا دىدىم ، غەلىتە يېرى شۇكى ، مەن بار كارۋاتقا بىر  تامچىمۇ  يامغۇر چۈشمىدى جۇمۇ !  كىتاپنى خاتىرجەم ئولتۇۇرپ ئوقىۋەردىم » ................بىر  كۈنى كىچىدە يالغۇز كىىتۋاتسام  ، ئالدىمغا بىر ئايال كىشى ئۇچرىدى ، يېقىن كەلگەندە قارسام ئەسلى بىر  ئەركىشى ئىكەن » دەيتتى . « سالام قىلاي  دەپ تۇرشۇمغا ئۇنىڭ ئەسلى بىر  غىتمەك ئىكەنلىكىنى   بىلىپ  قالدىم -دە   ، ئادەمدەك ياشا سەي ئەخمەق ، بۈيۈك ئاتىمىز ئادەمنىڭ شەنىنى بولغىما !- دىيىشىمگە ئۇ بىر قېرى ئاق ئۆچكىگە  ئايلىنىپ قالدى ! ئاللا ....بۇ ئەسلىدە بىر ئالۋاستى ئىكەن ،-دەپ بەدەر قاچتىم » دەيتتى .

-ناھايىتى ياخشى يىزىپسەن ، يارايسەن ! -دېدى ئۇ قابىليىتىمگە ئارقا-ئارقىدىن ئۈچ قېتىم  مەدھىيە ئوقىغاندىن كىيىن ، پىكىر-تەكلىپلىرىنى بەردى  :
-ئەپسوس  ،بەك ئاز بۇلۇپ قاپتۇ . ئەسرىڭگە  قارتا پىكرىم مۇنداق :« مۆچەل»  نىڭ دۇنيا كالىندارچىلىقىغا ، ئالەم قاتنىشى ، ۋاقىت ھىساپلاش  پەن تېخنىكىسى ۋە كومپىيوتېر  ئىلمىگە ، جاھان مەدەنيىتى ۋە تەرەقىياتىغا قوشقان تۆھپىسىنى باھالىغىن ، مۇئەييەنلەشتۈرگىن ، ھاۋارايى ئىلمىگە  تەسىر كۆرسەتكەنمۇ -يوق، بۇ ھەقتە ئىزدەنگىن . بېلىق يەر  شارىغا قاچان ، قايسى  دەۋىردە پەيدا بولغان ؟ بۇ ئەڭ مۇھىم !  بۇنى كېلىمات ، تەبى.ەتشۇناسلىق ، ھايتشۇناسلىق ، ئىنسانشۇناسلىق ، لوغەتشۇناسلىق ، كەلگۈسىشۇناسلىق ، جانلىقلار تەدرىجىي تەەرققىيات نەزەريىسى  قاتارلىق كۆپ تەرەپلىمە  پەن ۋە نەزەرىيە نۇقتىسىدا تۇۇرپ تەتقىق قىل ، جۇغراپىيە ، ئارخېئولوگىيە ، گىئولوگىيە ،ھەتتاكى فىزىكا -خىميە ، ئالگېبرا  ، گېئومىتىريە  قاتارلىق بارلىق پەنلەر نۇتىسىدىنمۇ تەتقىق  قىل .
......ئاندىن بېلىق گۆشىدە  مول ئوزۇقلۇق قىممىتى  بار ،دەيدۇ ، شۇڭا ئىنكانقەدەر  ....ئوزۇقلۇقشۇناسلىق تەتقىقات نەتىنجىلىرىدىنمۇ مەلۇم تەركىب قوشۇپ ئۆتكىن ،دىمەكچىمەن ،  ئۇيغۇر  «  مۆچەل »ىدە كۆرسىتىلگەن « بېلىق »  ئالتۇن  بېلىقمۇ، تاسما بېلىقمۇ ؟ ئىت بېلىقىمۇ ياكى كارىپ بېلىقىمۇ ؟ مانا مۇشۇلارمۇ تەتقىق قىلىشقا ئەرزىيدۇ . ئىمكانىيىتىنىڭ يا ر   بەرگەن بولسا بېلىقچىلارنىڭ ئارىسىدا بىرەر يىل ياشاپ  ، تۇرمۇش ئۆگەنگەن بولساڭ بەك ياىشى بولاتتى . بىراق، ئەپسوس  ،  بۇنىڭغا شاارئىت يوق . ئەجدىھاغا  كەلسەك  ، ئۇنىڭ زادى مەۋجۇد  بولغان بولمىغانلىقى توغرىسىدا   ، خەنزۇ مىللىتىدە ئۇنى ئۇلۇغلاش ئېتىقاد  چۈشەنچىسىنىڭ نىمىشقا شۇنچىلىك كۈچلۈكلىكى توغرىسىدا ئىزدىنى قىلغىن . ئومومەن  خەنزۇلار  ئەجدىھانى  تۆت پۇتى بار ، دېڭىز-ئوكيانلاردا ياشايدىغان ، قۇرۇقلۇقتىمۇ ھەركەت قىلاللايدىغان غايەت زور مەخلۇق ، دەيدىكەن . بۇنىمە ئۈچۈن ؟ ئەجدىھا  ئوبرازى ئات باشلىق ، بۇغا مۈڭگۈزلۈك ، بۈركۈت تىرناقلىق ، يىلان تەنلىك قىلىپ تەسۋىرلىنىدىكەن ، بۇمۇ نىمە ئۈچۈن ؟ ھەي ي .
....سەن ئەڭ ياخشىسى خەنزۇ تىل-يېزىقىنى راۋرۇس بىر ئۆگەنگىن ، شۇ چاغدا ئەجدىھانىڭ سىرىنى توغرا بىلەلەيسەن . مانا شۇلارمۇ  بەك مۇھىم . يىزىپ ئېيتقاندا ، يۇقىرقىلار  بىلەن بىرلەشتۈرگەن ھالدا موسا ئەلەيھىسسالام قىسسىسى بىلەن خىلمۇ -خىل مىللەتلەردىكى ئەجدىھاغا ئائىت ئەپسانە-رىۋايەتلەر ، فانتازىيە ھەم سەنئەت (  ھەيكەلتاراشلىق ، نەققاشچىلىق ، رەسساملىق ) دىگەنلەرنىمۇ ئاساس قىلىپ ئوتۇرۇپ ئىزدىنىپ ۋە تەتقىق قىلىپ ، ئوبزورنى قايتىدىن بىر يېزىپ پۈتكۈزىدىغان بولساڭ.....يا  ھەزرەت !  يا خۇدا ! كارامەت بىر ئەسەر بولغان بولاتتى-دە ! . بولسا شۇنداق قىل .

يا ئاللا ئىگەم ، ئوبزورۇمغا ئەڭ ياخشى ، شۇنداقلا ئەڭ دەھشەتلىك پىكىر بەرگەن  دوستۇم مۇشۇ ئابلەت ئەسمەرەم بۇلۇپ قالدىمۇ نىمە ؟!  مەن بۇ « ئەسەر » نى يازالارمەنمۇ -يازالماسمەنمۇ؟ دوستلىرىمنىڭ دېگەنلىرىدەك قىلش ئۈچۈن  ئالدى ئەلفارابىي ، كەينى ئابدۇزۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەپەندىگە  ئوخشاش پەننىڭ ھەممىلا ساھەسىگە  تەڭ ھۇجۇم قىلىپ ، مۇتەپپەككۇر ، پەيلاسوپ ، دانىشمەن بۇلۇشۇم كېرەك . بۇنىڭ ئۈچۈن 70-80  يىل ئۆمۈر كۆرۈپ  ، ساغلام ھەم « خىزىر سۈپەت » بوۋاي بولالىشىم كېرەك ..... قانداق قىلىشىمنى بىلمىدىم . راست ، مەن تېڭىرقاپ قالدىم . ناۋادا « ئەسەر » ىمنى ئۆز ھالىتى بىلەن  مەلۇم گېزىت ياكى ژورنالغا ئېلىپ بارسام ، گويا   جگننەت بىلەن دوزاققا  مۇئەككەل پەرىشتىلەرگە  ئوخشاپ قالىدىغان  ئاشۇ جفپاكەش تەھرىرلەر  نىمە دەيدۇ  تېخى . ناۋادا دوستلىرىمنىڭ دېگىنىدەك قىلسام (توغرىسى ، شۇنىڭغا جۈرئەت قىلالىسام ) ، « ئەسەر»ىمنى يېزىپ بۇلۇشقا ئۆمرۈم يىتەرمۇ ؟! قانداق قىلسام بۇلار . يەنە بىرسىنى ئىزدەپ كۆرەيمۇ ؟ ئەمدى ئىزدىمەكچى بولسام كىمنى ئىزدەي . ئىشەندىمكى ، يەنە ئىزدەيدىغان بولسام ، ئۇ ھالدا جەزمەن باشقا بىر تۈرلۈك « ئەسەر » يېزىشىمغا توغرا كىلىدۇ ، ناۋادا شۇنىڭغا قەلەم سەۋيەم يەتسىلا ! كىسىپ ئېيتىمەنكى ، بۇ سۆيۈملۈك دوستلىرىمنىڭ دىگىنىچە بولسا ، ئۇلار مىنى يا جاھاندىكى ئەڭ بىلىملىك قەلەمكەش ئالىمغا ئايلاندۇرۇپ چىقىدىغان  ياكى بولمىسا ، مىنى مەڭگۈ  بىر نەرسە يازالمايدىغان ، ھەتتاكى بىر نەرسە يازىمەن دىگەن خىيالنىمۇ قىلالمايدىغان بىر ئادەمگە ئۆزگەرتىپ قويىدىغان ئوخشايدۇ .

                         
                                           ئاپتورى: ئادىل  يىلدىرىم