ش ئا ئە ت نىڭ «چېگرا»سى نەدە؟

ش ئا ئە ت نىڭ لىۋىيەنى بومباردىمان قىلىۋاتقىنىغا كۆزنى يۇمۇپ ئاچقۇچە خېلى كۈنلەر بۇلۇپ قالدى. بۇ ھەربىي ھەركەتكە قاتناشقان بەزى ئەزا دۆلەتلەرنىڭ دېپلوماتىيە مىنىستىرلىرى 5- ماي ئىتالىيە پايتەختى رىمغا يىغىلىپ، كىيىنكى قەدەمدىكى ئىستىراتېگىيە ۋە لىۋىيەدىكى ئۆتىچىلەرنى قانداق قوللاش ئۈستىدە يەنە كېڭەشتى. ئەمما كىشىلەرنىڭ ش ئا ئە ت نىڭ «چېگرا»سى زادى نەدە؟ دېگەن سۇئالغا يەنىلا جاۋاپ قايتۇرۇلمىدى.

ش ئا ئە ت دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ھەربىي ئىتتىپاق، بۇلتۇر 11- ئايدا ئوتتۇرغا قۇيۇلغان كەلگۈسى ئون يىلدىكى يېڭى سىتىراتىگىيەدە ش ئا ئە ت ئىستىراتىگىيىسىنىڭ مۇھىم نۇقتىسى ھۇجۇم قىلىش بولماستىن، بەلكى مۇداپىيە كۆرۈش، نىشانى كۈنسىرى كۆپىيىۋاتقان تېرورىزىم، ئىكىستىرمىزىم، باشقۇرلىدىغان بومبا ھۇجۇمى قاتارلىق يېڭى خەۋپسىزلىك تەھدىتىگە ئۈنۈملىك تاقابىل تۇرۇش، ئەزا دۆلەتلەردىن باشقا ھەمراھلار بىلەن «سىياسى جەھەتتىكى ئۇچرىشىشنى كۈچەيتىش» ۋە «كەڭ دائىرىدە ھەمكارلىقنى قانات يايدۇرۇش» دەپ تەكىتلەندى.

ئەمما نەچچە ئايدىن كىيىن ش ئا ئە ت ئۆز رايۇنى سىرتىدىكى ئىگىلىك ھوقۇقلۇق بىر دۆلەتكە ھەربىي زەربە بىرىپ، ش ئا ئە ت نىڭ ھەركىتى ب د ت خەۋپسىزلىك كېڭىشى بەرگەن ئالاقىدار ھوقۇق دائىرىسىدىن ھالقىپ كەتتى. دېگەندەك زور تالاش – تارتىش قوزغۇدى ھەم كىشىلەردە ش ئا ئە ت نىڭ بۇرچى ۋە ئىستىراتىگىيەسىگە نىسبەتەن گۇمان پەيدا قىلدى.

ش ئا ئە ت سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ مەھسۇلى. ش ئا ئە ت قۇرۇلغان دەسلەپكى مەزگىلدە تۇنجى باش كاتىپ ئىسماي: ش ئا ئە ت نىڭ ئەڭ مۇھىم بۇرچى ئامېرىكىغا تايىنىپ سوۋىت ئىتتىپاقىغا قارشى تۇرۇپ، گىرمانىيەنى كونتۇرۇل قىلىش، دېگەن ئىدى. «شىمالى ئاتلانتىك ئوكيان ئەھدىنامىسى» نىڭ 5- ماددىسىدا ئېنىق قىلىپ: مۇداپىيە كۈرۈدىغان رايۇن «شىمالى ئاتلانتىك ئوكيان رايۇنى»، يەنى ياۋروپا ۋە شىمالىي ئامىرىكا دەپ بەلگۈلەنگەن. شۇڭا 1982- يىلى ئەزا دۆلەت ئەنگىلىيە بىلەن ئارگېنتىنا ئوتتۇرسىدا مالۋىناس تاقىم ئارىلى ئۇرىشى پارتىلىغاندا ش ئا ئە ت ئارىلاشمىغان.

ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 90- يىللىرىنىڭ بېشىدا سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرىشىنىڭ ئاخىرلىشىشىغا ئەگىشىپ، ش ئا ئە ت نىڭ قىياسەن دۈشمەنلىرى يوقالدى، قائىدە بۇيىچە ش ئا ئە ت نىڭ مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرۇش سەۋەۋى يىتەرلىك بولماي قالغان ئىدى. ئەمما ش ئا ئە ت قانۇن جەھەتتىكى «چېگرا» دىن ئاز ئازدىن ھالقىپ، «ئىستىراتىگىيىلىك تىپ ئۆزگەرتىش» نامى بىلەن يېڭى دۈشمەن ئىزدەشكە باشلىدى.

2001- يىلى ش ئا ئە ت ئەڭ مۇھىم ئەزا دۆلىتى ئامېرىكىنىڭ ئافغانىستان ئۇرىشىنى قوزغىشىنى قوللاپ، تۇنجى قېتىم «ياۋروپا ۋە شىمالى ئامىرىكا» دىن ئىبارەت بۇ ئەنئەنىۋى مۇداپىيە رايۇنىدىن ھالقىدى. بۇ قېتىمقى ھەربىي ھەركەتتە ئامىرىكا ئەمدىلا «11- سىنتەبىر» تىرورلۇق ھۇجۇمىغا ئۇچرىغانلىقتىن، تېرورلۇققا قارشى تۇرىدىغان «ئەخلاق پايدىلىق نۇقتىسى» غا ئىگە بولدى. ئەمما بۇگۇنكى كۇنگە كەلگەندە ش ئا ئە ت نىڭ لىۋىيەدىكى ھەربىي ھەركىتىنىڭ خەلقئارا جەمىيەتنى ئومۇميۈزلۈك قايىل قىلىشى تەس. بەزى جامائەت پىكىرىدە مۇنداق قارالدى: ش ئا ئە ت ئايرىم ئەزا دۆلەتلەرنىڭ سىياسى، دېپلوماتىيە مەقسىدىگە يىتىپ، باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئىچكى ئىشلىرىغا ئارلىشىشىدىكى «قورال ساندۇقى» بۇلۇپ قالغان بۇلىشى مۈمكىن.

دۇنياغا نەزەر تاشلىغىنىمىزدا، ش ئا ئە ت نىڭ ھەربىي كۈچى دۇنيادا 1- ئورۇندا تۇرىدۇ. ئەزا دۆلەتلەرنىڭ ھەربىي چىقىمىنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسى دۇنيا ھەربىي چىقىمىنىڭ %70 تىن كۆپرەكىنى ئىگىلەيدۇ. ھەربىي تېخنىكىسى كۆپ ساندىكى تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەر بىلەن سېلىشتۇرغاندا بىر ئەۋلات يۇقىرى. لېكىن ھە دىسىلا قورال كۈچىنى مۇراجەت قىلىش ئىنسانلارنىڭ تېنچلىق ۋە تەرەققىياتنى قوغلۇشىدىغان ئورتاق ئارزۇسىغا خىلاپ. «زوراۋانلىق سىياسىسى» ۋە «ھەربىي ئارلىشىش» مۆلچەرلىگۈسىز ئاقىۋەت پەيدا قىلىشى مۈمكىن. بۇنىڭدىن كىشىلەر ھۇشيار بۇلىشى كېرەك.

ب د ت خەۋپسىزلىك كېڭىشىنىڭ لىۋىيەدە «ئۇچۇش چەكلەنگەن رايۇن» تەسىس قىلىشنى قارار قىلىشىدىكى مەقسىتى پۇخرالارنىڭ بىخەتارلىكىنى قوغداش ئىدى. ئەمما ھازىر لىۋىيەدە توقۇنۇش ئۈزلۈكسىز كۈچۈيۈپ، تېخىمۇ كۆپ پۇقرانىڭ تالاپەتكە ئۇچرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا. كىشىلەرنىڭ ش ئا ئە ت نىڭ لىۋىيەدىكى ھەربىي ھەركىتىگە بولغان گۇمانى ۋە ئەندىشىسىمۇ كۈنسىرى كۈچەيمەكتە.

بۈگۈنكى دۇنيادا سۆھبەت قاتارلىق تېنىچلىق ئۇسۇللىرى ئارقىلىق كىرزىسنى سىياسى يول بىلەن ھەل قىلىش – خەلقئارا جەمىيەت ئومۇميۈزلۈك قۇبۇل قىلىدىغان مۇۋاپىق ئۇسۇل. 21- ئەسىردىكى ئىنسانلار «دۇنيا ساقچىسى» غا مۇھتاج ئەمەس.

مەنبە: http://www.alimbiz.net/?p=653